AZƏRBAYCANIN ÇAĞDAŞ
TEATR MƏKANI
Hər bir dövrdə tarixin siyasi gərdişi, cəmiyyətin ictimai-sosial dəyişikiikləri teatrın
yaradıcılıq prosesinə, iqliminə və eyni zamanda onun qurumuna, təsisatının xarakterinə də təsir
göstərir. 1991-ci ildə SSRİ-nin dağılmasından sonra müstəqillik qazanan Azərbaycan Respublikası
eyni zamanda bir sıra çətinliklərlə üzləşmək məcburiyyətində qaldı. İlk növbədə SSRİ respublikaları
ilə sıx iqtisadi əlaqələrdə olan Azərbaycan birdən-birə bunları itirdiyi üçün mədəniyyətimizdə və
təbii ki, o cümlədən də teatrımızda bunun ağrıları duyulurdu. Texniki təchizatın, tamaşalar üçün
aksesuarın (avadanlıq, tamaşaların hazırlanması üçün dəmir, taxta, parça materialları, geyim
ləvazimatı, qrimlər, pariklər və sairə) ardıcıl təchizatında qırıqlıq yarandı.
Akademik teatrın təmirə dayanınış binasının təchizat təminatı təxminən altı il çəkdi.
Kollektiv öz tamaşalarını Bakının müxtəlif teatr binalarını birgünlük kirayələməklə orada göstərmək
məcburiyyətində qalmışdı. Müharibə şəraitində yaşayan respublika aylarla Dövlət teatrlarının
maaşmı verə bilmirdi. Dövlətin respublikamızda mövcud olan bütün institusional mədəniyyətinin
faktı olan teatrları öz himayəsində saxlayıb-saxlamayacağı da sual kimi cavabsız qalmışdı.
Bütün bunlara baxmayaraq, heç bir dövlət teatrı öz statusundan məhrum olmadı. Əksinə,
1993-cü ildən 2000-ci ilə qədər "Yuğ", Pantomima teatr kollektivlərinə Dövlət statusu verildi,
Qazaxda və Qusarda yeni Dövlət teatrları açıldı. Bu gün Azərbaycanda Dövlət, Bələdiyyə və özəl
teatrları mövcuddur.
Üç bələdiyyə teatrı var. Bakı Bələdiyyə Teatrı (bədii rəhbəri xalq artisti Amalya
Pənahovadır), Bakı Bələdiyyəsi Mədəniyyət İdarəsinin kamera Teatrı (bədii rəhbəri xalq artisti
Cənnət Səlimovadır) və Cəlilabad Bələdiyyə Teatrı. Bu teatrlar bələdiyyənin maddi
təminatındadırlar, Respublika Mədəniyyət Nazirliyindən asılı deyillər və repertuar seçimində
sərbəstdirlər. Onlara binanı da bələdiyyələr ayırırlar.
Bakıda "İlham" miniatür teatrı, "Arif" miniatür teatrı, "Bəşir Səfəroğlu" teatrı özəl teatrlar
kimi fəaliyyət göstərirlər. Əməkdar artist İlham Namiq Kamalın və xalq artistləri Arif Quliyevin,
Afaq Bəşirqızının rəhbərlik etdikləri bu kollektivlər yığcam truppadan ibarətdir. Bütün yaradıcdıq
və maliyyə məsələlərini kollektivin bədii rəhbərləri həll edirlər. Onlar özləri öz qazancları ilə təmin
olunurlar. Bu kollektivlərin repertuarları kiçik səhnəciklərdən, məzhəkələrdən, şəbədələrdən
ibarətdir. "İlham" teatrı öz yaradıcılıq xarakterinə uyğun komediyalar, satiralar, qroteskii
məzhəkələr sifariş verir və belə tamaşalar onun repertuarının əsasında durur.
Amalya xanımın kollektivi dram janrında fəaliyyətdədir və həm müasir, həm də klassik
əsərləri Akademik teatr üslubunda tamaşaçılara təqdim etməyə səy göstərir. Teatr sabit və sanballı
repertuar qurmağa çalışır.
Bakı kamera Teatrı (1991-ci ildə yaranıb) adının estetik prinsipinə uyğun çevik və əlvan,
məzmunlu və düşündürücü, əyləndirici və zövq verən repertuar qura bilir. Teatr monotamaşalar da
hazırlayır. Cəsarətlə eksperimentlər aparır, hətta "Otello" kimi faciəni kamera quruluşunda oynayır.
Teatr vax-tilə yasaq olan, sovet ideologiyası basqısında oynanılmasına icazə verilməyən dünya
dramaturqlarının əsərlərini müxtəlif formalarda səhnəyə gətirir.
Dövlət himayəsində olan teatrlar yeddi xarakterdə, yəni yeddi janr-üslubda bərqərar olublar:
dram, opera və balet, musiqili komediya, musiqili dram, Kukla, pantomima və folklor-avanqard
sintezində yaranmış teatrlar.
Milli peşəkar teatrımızın tarixi eyni zamanda Akademik Milli Dram Teatrının təşəkkül
təvəllüdüdür. Teatr Bakıda, Füzuli adına meydanda yerləşir. Özünün dərzi, qrim, butafor, rekvizit,
əlbəsə, icraçı rəssamlıq sahələri, dülgərlik və qaynaqçılıq sexləri var. Aktyor truppası 6575 nəfər
arası olur. Aktyorlar işə müqavilə ilə götürülürlər. Müqavilə müddəti bir teatr mövsümü ilidir.
Müqaviləni teatrın bədii rəhbəri bağlayır. Bağlanılan müqavilə, əsasən maaşladır. Az bir qisim isə
yalnız hər çıxışma görə pul ahr. Aktyorlar dörd kateqoriyaya bölünürlər: aparıcı səhnə ustaları,
birinci, ikinci və üçüncü kateqoriyalar.
Teatrda beş rejissor və üç rəssam fəaliyyət göstərirlər.
Teatrın bədii şurası var və onun başında bədii rəhbər (və ya baş rejissor) durur. Teatr
repertuar seçməkdə sərbəstdir, bununla yanaşı, hər il müəyyən Dövlət sifarişləri də olur. Həmin
sifarişin bütün xərclərini Respublika Mədəniyyət Nazirliyi çəkir. Müəyyən tamaşaları teatr öz daxili
imkanları hesa-bına hazırlayır. Teatrın gözəl ənənələrindən biri odur ki, sənət ocağının repertuarında
milli və dünya klassiklərinin, çağdaş Azərbaycan və əcnəbi müəlliflərinin pyesləri tamaşaya
qoyulur.
Respublikamızda ikinci ən böyük dram kollektivi Gəncə Dövlət Dram Teatrıdır. Bu kollektiv
1933-cü il yanvarın 4-də Bakıdan köçürülən Türk İşçi Teatrının bazasında yaranıb. Özünün
fəaliyyəti dövründə, əsasən baş rejissor idarəçiliyində işləyib, hazırda kollektivin yaradıcılıq
prosesini bədii rəhbər istiqamətləndirir. Yaradıcılıq-fəaliyyət sistemi Akademik Milli Dram
Teatrının əməli prinsipləri əsasında qurulub. Uzun illərdir ki, teatr Cəfər Cabbarlımn adını daşıyır.
Gənc Tamaşaçılar Teatrı Bakıda, Nizami küçəsi, 72 saylı binada yerləşir. Bina məxsusi bu
kollektiv üçün tikilib. Təzə binanın açıhşı 1989-cu ildə olub. Teatrda rus bölməsi də var. Kollektivin
yaradıcılıq simasını, əsasən Azərbaycan truppası müəyyənləşdirir. Hər bölmənin özünün baş
rejissoru və teatrın ümumi baş rəssamı var. Teatr şagirdlər, yeniyetmə gənclər və yaşlı tamaşaçılar
üçün üç istiqamətdə tamaşalar hazırlayır.
Azərbaycan Dövlət Gənclər Teatrını 1989-cu ildə rejissor Hüseynağa Atakişiyev yaradıb və
bir neçə il sonra ona dövlət statusu verilib. Hazırda da kollektivin bədii rəhbəri o, özüdür. Teatrın öz
binası yoxdur. Əvvəldən Bakı, Xaqani küçəsi, 10 saylı ünvanda yerləşən Aktyor evində
məskunlaşıb. Bina texniki təchizat və səhnə texnologiyası baxımından çağdaş teatr tələblərinə cavab
vermir.
Cəfər Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı 1928-ci ildə qədim Azərbaycan
xanlığının mərkəzi olan İrəvan şəhərində yaranıb. 1989-cu ildən qaçqın həyatı keçirir. Hüseynqulu
Sarabski adına mədəniyyət evində yerləşir (Bakı, Mirəsədulla Mirqasımov küçəsi, 13). Truppa
İrəvandan gələn aktyorlardan və burada kollektivə qəbul olunmuş gənclərdən ibarətdir. Teatrın
yaradıcılıq işlərinə baş rejissor cavabdehdir.
Şəkidə Sabit Rəhman adına (bərpa, 1975), Ağdamda Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev adına
DDT (bərpa, 1968), Lənkəranda Nəcəf bəy Vəzirov adına (bərpa, 1973), Mingəçevirdə Mərziyə
xanım Davudova adına DDT (1969), Qazaxda Molla Vəli Vidadi adına DDT (bərpa, 1988),
Füzulidə Dövlət Dram Teatrı (bərpa, 1989) vardır. Onların heç biri üçün məxsusi teatr binası
tikilməyib, kollektivlər müxtəlif səpkili mədəniyyət saraylarında və mədəniyyət evlərində
yerləşiblər. Qaçqınlıq həyatı keçirən Ağdam teatrı müvəqqəti olaraq Bərdə rayonunun mərkəzi
mədəniyyət sarayında, Füzuli teatrı isə əvvəlcə Sumqayıt teatrının kirayə götürdüyü binada, son iki
ildə isə Horadiz qəsəbəsində məskunlaşıblar. Bu kollektivlərin hamısının müstəqil teatr truppaları və
onların yaradıcılığına cavabdeh olan baş rejissorları vardır.
Bakıda Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrı (Xaqani küçəsi, 7) var. Bu kollektiv 1920-ci
ildə Bakı "Satiragit" teatrı kimi yaranıb, beş il sonra Rus İşçi Teatrı kimi, 1937-ci ildən isə bugünkü
adı ilə fəaliyyətdədir. Repertuarı baş rejissor qurur. Aktyor heyətinin ən qabaqcıl sənətkarları
azərbaycanlılardır.
Teatr 1956-cı ildən Səməd Vurğunun adını daşıyır.
Respublikamızın Şimal bölgəsində yerləşən Qusar rayonunda 1992-ci ildə Azərbaycan
Dövlət Ləzgi Dram Teatrı açılıb. Teatr, əsasən, səyyar fəaliyyətdədir.
Azərbaycanda opera və balet janrında bircə kollektiv var. Bakı şəhərində, Nizami küçəsi, 95
saylı ünvanda yerləşən kollektiv Mirzə Fətəli Axundzadə adına Azərbaycan Dövlət Akademik
Opera və Balet Teatrı adlanır. Onun təşəkkülü 1908-ci il, 12 yanvarda başlayıb. Kollektivin
nəzdində opera və balet truppaları var. Opera truppasına baş rejissor, balet dəstəsinə baş
baletmeyster rəhbərlik edirlər. Teatrda baş rəs-sam, rəssamlar, baş dirijor və dirijorlar çalışırlar.
Opera truppası Azərbaycan və rus dillərində operalar oynayırlar. Rus dilində oynanılan operalar,
əsasən Dünya klassiklərinin incilərindən ibarətdir.
Teatr 1938-ci ildən Mirzə Fətəli Axundzadənin adınadır.
Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrı 24 may 1910-cu ildə təşəkkül tapıb. Ancaq
müstəqil sənət ocağı kimi 1938-ci ildən fəaliyyətdədir. Müstəqil binası var: Bakı, Azərbaycan
prospekti, 8. Kollektiv Azərbaycan və rus truppalarından ibarətdir. İki kollektivin bir bədii rəhbəri,
bir baş dirijoru, bir orkestri, eyni balet və xor dəstələri vardır.
Repertuar milli klassik operettalardan, çağdaş musiqili komediyalardan və dünya
klassiklərinin bu janrlı əsərlərindən ibarətdir.
Teatr yarananda Cəlil Məmmədquluzadənin adını daşıyıb. Bu ad dövlət tərəfindən rəsmi ləğv
olunmadan 1967-ci il-də kollektivə Şıxəli Qurbanovun adı verilib.
Respublikada iki kollektiv musiqili dram janrında çalışır. Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram
Teatrı 1923-cü ildən rəs-mi dövlət müəssisəsi kimi mövcuddur. Əvvəllər dram teatrı kimi fəaliyyət
göstərib və uzun illərdir indiki üslubda çalışır. Teatrın öz binası var. Repertuarda əsas yeri faciə,
dram və komediyaların tamaşaları tutur. Az miqdarda musiqili komediyalar, nadir hallarda milli
muğam operaları oynanılır.
Teatra 1965-ci ildə Cəlil Məmmədquluzadənin adı verilib. kollektivdə həm Azərbaycan
Respublikasının, həm də Muxtar Respublikanın müxtəlif fəxri adlarını daşıyan sənətkarlar, sıravi
aktyorlar və rejissorlar çalışırlar.
1968-ci ildə yaranan Hüseyn Ərəblinski adına Sumqayıt Dövlət Dram Teatrı fəaliyyətə
başladığı gündən kimyaçıların Mədəniyyət Sarayında yerləşib. İndiyədək kirayədə olan kollektivin
müstəqil binası yoxdur. 1992-ci ildən teatr "musiqili dram" janrında fəaliyyət göstərir. Teatr musiqili
komediyaları nadir hallarda oynayır və xüsusi orkestri olmadığına görə musiqi nömrələri
keyfiyyətsiz texnika ilə səsləndirilir. Bu, teatrın peşəkarlığına ciddi xələl gətirir. Əslində indiki halda
"musiqili" sözünü teatrın adına əlavə etməyə heç bir ehtiyac yox idi.
Şuşa Dövlət Musiqili Dram Teatrının bərpası 1998-ci il-də olub. Qarabağ problemi ilə bağlı
müvəqqəti qaçqınlıq həyatı keçirən teatr hazırda Bakıda, Gənc Tamaşaçılar Teatrının binasında
məskunlaşıb. Teatr direktor və baş rejissor iş prinsipində çalışır.
Dövlət Kukla Teatrı 1931-ci ildə yaradılıb. Dənizkənarı bulvarda, Neftçilər prospekti, 36
saylı ünvanda yerləşən unikal arxitekturah binada fəaliyyət göstərir. Azərbaycan truppası ilə
müqayisədə yığcam kollektivi olan rus bölməsi də var. Yaradıcılıq rəhbərliyini baş rejissor edir.
Teatra 1974-cü ildə uşaq yazıçısı və dramaturqu Abdulla Şaiqin adı verilib.
Gəncə, Naxçıvan şəhərlərində, Salyan və Qax rayon mər-kəzlərində də Dövlət Kukla Teatrı
vardır. Naxçıvanda kollektivə bədii rəhbər başçılıq edir. Gəncədə bu işi direktorla baş rəssam
görürlər. Qaxda və Salyanda isə repertuar qurumunun ağırlığı direktorun üzərinə düşür.
"Yuğ" Dövlət Teatrı məşhur rejissor Vaqif İbrahimoğlu-nun rəhbərliyi ilə 1989-cu ildə
yaradılıb. 1993-cü ildə Teatr Dövlət təsisatına keçib. Qam-şaman dövründən məlum olan yuğ
mərasiminin (dünyasını dəyişmiş şöhrətli igidin xatirəsinə keçirilən ağı, ağlama mərasimi) estetik
prinsipləri əsasında yaranıb. Öz teatr poetikası, ifa-üslub özəllikləri vardır. Bədii rəhbərin bilavasitə
başçılığı ilə repertuar qurulur.
Kollektiv yarandığı gündən Akademik teatrın binasında, üçüncü mərtəbədəki kiçik səhnədə
fəaliyyət göstərib. Bir neçə il əvvəl Murtuz Muxtarov küçəsi 83-də yerləşən (Akademik teatrın arxa
tərəfində) köhnə hamam binası "Yuğ"a verilib və orada əsaslı təmir işləri görülüb. Kollektiv 2003-
cü ilin axırlarından öz tamaşalarını həmin binada oynayır.
Dövlət Pantomima Teatrı 1994-cü ildən "Dəli yığıncağı" teatr studiyası kimi yaradıcılığa
başlayıb. 2002-ci ildən dövlət statusu alıb. Kollektivi hazırda onun bədii rəhbəri olan Bəxtiyar
Xanızadə yaradıb. Bu kollektiv pantomima janrında fəaliyyət göstərən yeganə teatrdır. Gənc
Tamaşaçılar Teatrında yerləşir və truppanın əsas üzvləri Mədəniyyət və İncəsənət Universitetini
bitirmiş istedadlı gənclərdir.
Gəncədə "Zərrabi" adlanan tarixi memarlıq abidəsi olan binada Nizami Poeziya Teatrı
yerləşir. Teatr müstəqil kollektivdir və poetik ədəbiyyat nümunələri əsasında tamaşalar hazırlayır.
Repertuarının əsasını Nizaminin əsərləri tutur. Müstəqil rəhbərliyi olan kollektivin daimi aktyor
truppası yoxdur, İfaçılar Gəncə Dövlət Dram Teatrından dəvət olunurlar.
Naxçıvanda da eyni xarakterli Cavid Poeziya Teatrı var. Həmin kollektiv Muxtar
Respublikadakı Dövlət teatrının nəzdindədir. Mövsümün müəyyən vaxtlarında və müəyyən günlərdə
(bayramlarda, yubiley təntənələrində) tamaşalar oyna-yırlar. Hər iki kollektiv etnoqrafik və bir qədər
də eksperimental xarakter daşıyır.
Bakıda Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin nəzdində "Səda" teatrı vardır. Burada
institut tələbələrinin kurs və diplom tamaşaları, universitet pedaqoqlarının elmi iş kimi hazırladıqları
səhnə əsərləri göstərilir.
Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqı müstəqil ictimai təşkilatdır. Onun keçirdiyi müxtəlif
xarakterli teatr festivalları, milli teatr bayramı bütövlükdə Azərbaycan səhnə sənətinin
canlanmasma, yaradıcılıq axtarışlarının genişlənməsinə xidmət edir.
|