SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

 
PARİS SÜLH KONFRANSINDA AZƏRBAYCAN 
NÜMAYƏNDƏ HEYƏTİNİN İŞTİRAKI 
 
 
 
 
1918-ci il dekabrın 7-də açılmış Azərbaycan parlamenti 
Paris sülh konfransında iştirak etmək üçün oraya nümayəndə 
heyəti göndərdi. Ona parlamentin sədri  Ə.M.Topçubaşov 
başçılıq edirdi. Nümayəndə heyəti, çoxpartiyalılıq  əsasında 
formalaşmışdı. Hələ yolda olan zaman Əhməd bəy Ağaoğlu 
«İttifaq və Tərəqqi» partiyasının rəhbərlərindən birinin ittihamı 
ilə tutulub müttəfiqlər tərəfindən Malta adasına həbsə 
göndərildi.  İngilis hökumətinin köməyi ilə konfransda iştirak 
etmək üçün icazə ala bilən nümayəndə heyəti 1919-cu ilin may 
ayında Parisə çatdı. 
Paris sülh konfransı Kolçak hökumətini bütün keçmiş 
Rusiya ərazisində ali hakimiyyət orqanı kimi tanımaq haqqında 
qərar qəbul etmişdi. Azərbaycan, Dağlılar Respublikası, 
Estoniya, Kuban, Gürcüstan, Latviya, Litva, Ukrayna 
nümayəndələri sülh konfransının sədrinə birgə müraciətlə bu 
qərara etirazlarını bildirdilər.  Onlar Vilsondan «14 maddəlik» 

 
25
məşhur proqramında  əksini tapmış öz müqəddəratını  təyin 
etmək hüququnun müstəqil dövlətlər kimi mövcud olan bu 
ölkələrə də şamil edilməsini və onların da rəsmən tanınmasını 
xahiş edirdilər. 
1919-cu il mayın 28-də Azərbaycan nümayəndə heyəti 
ABŞ prezidenti V.Vilsonla görüşə bildi. Təqdim olunmuş 
memorandumda Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin yaranma 
tarixi, onun bir illik inkişaf yolundan, istiqlal yolunda verdiyi 
qurbanlardan danışılırdı. Göstərilirdi ki, bu yolda Azərbaycanın 
iki şəhəri və 500 kəndi dağılmış, Azərbaycan xalqı 100 mindən 
150 minə  qədər qurban vermişdir. Daha sonra Vilsondan 
Azərbaycanın istiqlaliyyətinin tanınması, ABŞ-la Azərbaycan 
arasında diplomatik və iqtisadi əlaqələrin bərqərar edilməsi və 
s. məsələlərdə Azərbaycan nümayəndə heyətinə kömək 
göstərilməsi xahiş edilirdi. 
Lakin prezident Vilson Azərbaycan nümayəndə heyətini 
soyuq qarşılamış, sülh konfransının dünyanı kiçik hissələrə 
parçalamaq niyyətində olmadığını dedikdən sonra Azərbaycan 
nümayəndələrinə konfederasiya ideyasını müdafiə etməyi 
məsləhət bilmiş, Millətlər Cəmiyyətinin mandatı ilə böyük 
dövlətlərdən birinin bu konfederasiya üzərinə  qəyyumluğunun 
real çıxış yolu olduğunu göstərmişdir. 
Azərbaycan Respublikasının nümayəndə heyətinin 
Parisdə  vəziyyəti çətin idi. Ermənistan və Gürcüstan 
nümayəndələrindən fərqli olaraq onlara heç bir kömək 
göstərilmirdi. Qərbdəki ermənipərəstlik hərəkatı  və gürcü 
menşeviklərinin beynəlxalq sosializm ilə  əlaqələri fonunda 
azərbaycanlıların mövqeyi zəif idi. 
Azərbaycan nümayəndələrinin Paris sülh konfransında 
irəli sürdükləri memorandumda aşağıdakılar irəli sürülürdü: 
1. Sülh konfransı Qafqaz Azərbaycanının Rus 
imperiyasından ayrılmasını  bəyənsin. Azərbaycan tamamilə 
müstəqil dövlət olmaqla Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti 
 
26
adlansın və  sərhədləri  əlavə edilən xəritədəki kimi 
müəyyənləşdirilsin. 
2. Azərbaycan Respublikası nümayəndə heyətinin üzvləri 
sülh konfransının və onun komissiyalarının işinə cəlb olunsun. 
3. Azərbaycan Respublikası yüksək himayəsi altında 
olmaq istədiyi Millətlər cəmiyyətinin üzvlüyünə qəbul edilsin. 
Azərbaycan Respublikası nümayəndələri tərəfindən 
verilən memoranduma çox yüksək keyfiyyətlə  işlənmiş  rəngli 
xəritə  də  əlavə olunmuşdu. Azərbaycan respublikası 
hökumətinin nəzarəti altında olan ərazinin dəqiq sərhədləri 
verilir və bu ölkənin Zaqafqaziyada olan mövqeyi hərtərəfli 
göstərilirdi. 
Paris sülh konfransına təqdim olunan memorandumdan 
məlum olur ki, Azərbaycan hökumətinin nəzarəti altında olan 
ərazi 8378, 66 kv. verstdir və yaxud 94137, 38 kvardrat 
kilometrdir. Bu da bütün Qafqazın 217 376, 15 vesrt, yaxud 
247 376, 15 kvadrat kilometr olan ərazisinin 30%-dən çoxunu 
təşkil edir. 
Memorandumda göstərilirdi ki, Yerevan və Tiflis 
quberniyalarında, Zaqatala qəzasında mənsubiyyəti 
Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan və  Şimali Qafqaz 
respublikaları arasında iddialar doğuran və sahəcə çox kiçik 
ərazilər də mövcuddur. Dağıstan  quberniyasının  əhalisinin 
azərbaycanlılardan ibarət olan hissəsi həmişə Azərbaycana 
birləşmək meylində olmuşdur. 
Danışıqlar zamanı yerli şəraiti öyrənmək üçün Cənubi 
Qafqaza ABŞ-ın xüsusi nömayəndəliyinin göndərilməsi 
məqsədəuyğun hesab edildi. ABŞ-ın təşəbbüsü ilə Sülh 
konfransı 1919-cu il iyun ayının  əvvəllərində polkovnik 
K.V.Haskeli Ermənistanın ali komissarı  təyin etdi. Oktyabr 
ayının  əvvəllərində general Xarbordun başçılığı ilə Amerika 
nümayəndəliyi Cənubi Qafqaza göndərildi. Yerlərdə vəziyyətlə 
ətraflı tanış olan V.Haskel 1919-cu il avqust ayının 29-da  
 

 
27
Bakıda apardığı danışıqlarda Qarabağ  və  Zəngəzurun 
Azərbaycana məxsus olduğunu bildirdi. Naxçıvan,  Şərur və 
Dərələyəzdə Haskel ABŞ general-qubernatoru tərəfindən idarə 
olunan neytral zona yaradılmasını təklif etdi. 1919-cu il oktyabr 
ayının 24-də Naxçıvanda ABŞ general-qubernatorluğunun 
yaradılması  və Amerika polkovniki E.Dellinin buraya 
qubernator təyin edilməsi barədə V.Haskelin bəyanatı elan 
edildi. Lakin Azərbaycan hökumətinin qəti mövqeyi, Naxçıvan 
əhalisinin ciddi müqaviməti ABŞ-ın planlarını puç etdi. 
Polkovnik Delli isə Naxçıvanda Sülh konfransının 
nümayəndəliyi kimi fəaliyyət göstərdi. Paris sülh konfransının 
Ali Şurası Böyük Britaniyanın xarici işlər naziri Lord Kerzonun 
təklifi ilə 1920-ci il yanvarın 11-də Azərbaycan, Gürcüstan və 
bir qədər sonra, Ermənistanın müstəqilliyini de-fakto tanıdı. 
Buna baxmayaraq onların dövlət sərhədlərinin müzakirəsi və 
təsdiqi məsələsini həmin ölkələrin beynəlxaq vəziyyətinin tam 
aydınlaşdırılmasına qədər təxirə saldı.  
1920-ci ilin yanvarın 19-da Azərbaycan və Gürcüstanın 
rəsmi nümayəndələri Paris konfransının Ali Şurasının iclasına 
dəvət edildilər. İclasda müzakirə olunan məsələlərin əksəriyyəti 
Zaqafqaziyanın müdafiəsi ilə bağlı idi. Ə.M.Topçubaşov bu 
görüşün nəticələri haqqında Azərbaycan hökumətinə  təcili 
məlumat verdi. Tezliklə xarici işlər nazirinin imzası ilə 
Azərbaycan hökumətinin rəsmi memorandumu müttəfiq 
dövlətlərin Ali Şurasına təqdim edildi. Memorandumda 
Azərbaycan respublikasının böyük tarixi xidmətləri və 
əhəmiyyəti xatırladılır, Azərbaycanın çox tezliklə  şimaldan 
gələn təhlükə ilə üz-üzə dayanacağı ehtimalı qarşısında ona 
müxtəlif sahələrdə 
əsaslı yardım edilməsi zərurəti 
əsaslandırılırdı. Azərbaycanın istiqlalının qorunması 
məsələsində Azərbaycan hökumətinə  hərtərəfli hərbi yardım 
göstərilməsi xahiş edilir, ənənəvi iqtisadi əlaqələr 
pozulduğundan ölkədə yaranmış iqtisadi maliyyə böhranını 
aradan qaldırmaq məqsədi ilə Avropa və Amerikanın 
 
28
Azərbaycana 40-50 milyon qızıl manat miqdarında borc 
verməsi arzu edilirdi.  
Paris sülh konfransında dövlətlər tərəfindən tanınandan 
sonra Azərbaycanın xarici işlər nazirliyində Avropa və 
Amerikanın altı dövlətində – İngiltərə, Fransa, ABŞ,  İtaliya, 
İsveçrə  və Polşada diplomatik nümayəndəliklərin açılması 
haqqında layihə hazırlandı. ADR-in baş naziri F.Xoyski İsveçrə 
ilə münasibətlərin yaradılmasına da böyük əhəmiyyət verirdi. 
İsveçrədə ADR-in informasiya mərkəzinin yaradılması 
haqqında razılıq əldə edilmişdi. 
Paris sülh konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin 
səmərəli fəaliyyətində  Ə.M.Topçubaşovun mühüm rolu 
olmuşdur. 
 
VAŞİNQTON KONFRANSI 
 ABŞ Avropa, Asiya və Afrikada heç bir üstünlüyə nail 
olmadığı üçün bunun əvəzini Uzaq Şərq, Çin və Sakit okeanda 
çıxmağa çalışırdı. 1920-ci ildə keçirilən prezident seçkilərindən 
sonra ABŞ-da hakimiyyətə gələn respublikaçılar partiyası yeni 
bir konfrans çağırmaq təşəbbüsü ilə çıxış etdi. Bu işdə ən çox 
fəallıq göstərən ABŞ-ın dövlət katibi, yaxud xarici işlər naziri 
Yuz idi. ABŞ konfransı çağırmaq üçün böyük dövlətlərdən olan 
İngiltərə  və Yaponiyanı razı salmağı birinci dərəcəli vəzifə 
hesab edirdi. İngiltərə bu məsələyə əvvəl razı olmadıqda ABŞ 
bildirdi ki, əks təqdirdə  İngiltərənin ona borclu olduğu 850 
milyon funt-sterlinqin və ya 4 milyard dolların dərhal 
verilməsini tələb edəcəkdir. Həm də bu tələb qızıl paritetinə 
uyğun olmalıdır. ABŞ  həmçinin  İngiltərəyə  təzyiq göstərmək 
üçün o zaman İrlandiyadakı azadlıq uğrunda mübarizə 
məsələsini konqresə  çıxartdı  və göstərdi ki, bu məsələyə kon-
qresin münasibəti  İngiltərənin mövqeyindən asılı olacaqdır. 
İngiltərənin dominionları da ABŞ-ı müdafiə edir, Atlantik və 
Sakit okeanda İngiltərə  və Yaponiyanın üstünlüyünü təmin 
edən 1902-ci ildə bağlanmış ingilis-yapon sazişinin ləğv 

 
29
edilməsini və  İngiltərənin ABŞ-la yaxınlaşmasını  tələb 
edirdilər. ABŞ istəyirdi ki, hələ 1899-cu ildə    Cənub-Şərqi 
Asiyaya qarşı irəli sürülmüş “açıq qapı” doktorinasını  həyata 
keçirsin və Yantszı çayı hövzəsində  və Çinin cənubunda 
İngiltərənin nüfuz dairəsini ləğv etsin. ABŞ Çində baş verən 
hadisələrdən qorxuya düşmüş Yaponiyanı da bu işə  məcbur 
etdiYaponiya artıq belə bir nəticəyə gəlmişdi ki, Çinlə əvvəlki 
qaydada rəftar etmək mümkün deyildir və bu ölkəni heç bir 
vaxt müstəmləkəyə çevirmək olmaz. Uzun danışıqlardan sonra 
1921-ci ilin iyun ayının 10-da böyük dövlətlərə  məktublar 
göndərildi. Avqust ayının 1-nə  qədər onlardan razılıq alındı. 
Nəticədə 1921-ci ilin noyabrın 12-də Vaşinqtonda 14 dövlətin 
iştirakı ilə yeni bir konfrans çağırıldı. Onun iştirakçıları ABŞ, 
İngiltərə  və onun 4 dominionu, həmçinin Hindistan, Fransa, 
Yaponiya,  İtaliya, Portuqaliya, Belçika, Niderland və Çin idi. 
Konfransın gündəliyində əsasən iki məsələ dururdu. Bunlardan 
biri dəniz silahlı qüvvələrini məhdudlaşdırmaq və müharibədə 
yeni silahlardan istifadə qaydası, digəri Sakit okean və Uzaq 
Şərq məsələsi idi. Konfransda Çin məsələsi ayrıca bir məsələ 
kimi gündəliyə salınmasa da, əslində  ən başlıca məsələ idi. 
ABŞ Sakit okean məsələsini ona görə gündəliyə qoydu ki, 
1920-ci ildə Panama kanalı  işə düşmüşdü və ABŞ üçün Sakit 
Okeanın  əhəmiyyəti daha da artmışdı. ABŞ-ın dövlət katibi 
Yuz, İngiltərənin xarici işlər naziri Balfur, Yaponiyanın xarici 
işlər naziri Kato konfransda həlledici sima idi. 1922-ci ilin 
fevralın 4-də bağlanan «4 dövlət sazişi»nə  əsasən (ABŞ, 
İngiltərə, Fransa, Yaponiya) 1902-ci il ingilis-yapon sazişi ləğv 
edildi ki, bu ABŞ diplomatiyasının uğuru idi.  Həmçinin bu 
dörd dövlət Sakin okeandanı mülklərini birə qorumaq haqqında 
öhdəlik götürdülər. 1922-ci il fevralın 4-də Yaponiya ilə Çin 
arasında da saziş bağlandı. Bu sazişə  əsasən Çinin xeyrinə 
olaraq Yaponiya Şandun  əyalətindən imtina etdi. İngiltərə  də 
icarəyə götürdüyü Veyxoveyi limanını Çinə qaytardı. 
 
30
1922-ci il fevralın 6-da isə Çinə dair «9 dövlət müqavi-
ləsi» bağlandı. Bu müqaviləyə əsasən onu imzalayan dövlətlər 
bildirirdilər ki, Çinin ərazi bütövlüyünə, suverenliyinə hörmət 
edirlər. Çinin inkişaf etməsi və möhkəmlənməsi, hökumət 
təşkil etməsinə tam imkan yaradacaq və kömək edəcəklər. 
Dövlətlər Çində xüsusi imtiyazlar əldə etməyə çalışmayıb, 
ticarət və  sənaye fəaliyyəti sahəsində bağlanacaq bərabərhü-
quqlu müqavilələrə riayət edəcəklər. Onlar Çinin daxili işlərinə 
qarışmayacaqlarına və Çinin nüfuz dairəsinə bölünməsinə im-
kan verməyəcəklərini də vəd edirdilər. Əslində bu saziş ABŞ-ın 
«açıq qapılar» siyasətinin reallaşması, İngiltərə və Yaponiyanın 
Çindəki nüfuzuna zərbə endirilməsi demək idi. Çin üçün "açıq 
qapılar" doktrinası onun suverenliyinə böyük zərbə idi. Çin 
böyük dövlətlərin sövdələşmə obyektinə çevrildi. Bu müqavilə 
Çində milli-azadlıq hərəkatını boğmaq üçün imperialistlərin 
birləşməsi, həmçinin onu yenə  də yarımmüstəmləkə halında 
saxlamaq demək idi. Çində xaricilərin rabitə  şöbələri və 
radiostansiyaları  ləğv edilmədi. Çin kömrük məsələsində 
bərabər hüquq almadı, xarici dövlətlər polis və qoşununu onun 
ərazisindən çıxartmadılar. Mühüm strateji ərazilər yenə  də 
böyük dövlətlərin sərəncamında qaldı. Yaponiya Lyaodun 
yarımadasını, İngiltərə isə Honkonqu öz əraziləri hesab etdilər. 
Konfransda birinci məsələ çox böyük müzakirəyə  səbəb 
oldu. ABŞ nümayəndələri təklif edirdilər ki, xətt, kreyser, sualtı 
qayıqların su tutumunun miqdarı (tonnajı) ABŞ  və  İngiltərəyə 
əsasən götürülsün. Yaponiyaya isə az miqdarda donanma təklif 
edilirdi. İngiltərə kreyserlər üzrə tam üstün olduğu üçün onların 
məhdudlaşdırılmasına razı olmadı. Yaponiya da buna etiraz 
etdi. Bir sıra mübahisə  və müzakirələrdən sonra heç bir qərar 
qəbul edilmədi. Donanma saxlamaq məsələsinə  gəldikdə 
dövlətlər ancaq xətt gəmiləri üzrə ABŞ-a üstünlük verməyə 
razılaşdılar. Xətt gəmiləri üzrə nisbət aşağıdakı qaydada 
müəyyənləşdirildi. 5- ABŞ: 5 İngiltərə: 3 Yaponiya: 1.75 – 

 
31
Fransa: 1.75 – İtaliya. Bu məsələ ilə əlaqədar fevralın 6-da «5 
dövlət sazişi» bağlandı. Bu saziş bağlanarkən Yaponiya belə bir 
diplomatik uduş qazandı ki, Yaponiyanın  əsas adalarından 
ancaq 5 min km uzaqlıqda ABŞ öz hərbi donanmasını və hərbi 
bazalarını yarada bilərdi. Vaşinqton konfransı Sakit okeanda 
qüvvələrin yeni quruluşunu müəyyənləşdirdi. Konfransın 
qərarları 1919-1920-ci illərin Paris konfransının qərarlarını 
müəyyən dəyişikliklərlə tamamlamış oldu. 
Birinci dünya müharibəsindən sonra beynəlxalq münasi-
bətlərdə yeni sistem yaranmış oldu ki, bu da tarixə Versal-
Vaşinqton sistemi kimi daxil oldu. 
Versal-Vaşinqton sistemi Birinci və İkinci dünya mühari-
bəsi arasındakı dövrdə beynəlxalq münasibətləri nizama salan 
bir sistem oldu. Bu sistem öz nəticələrinə görə  ədalətsiz idi. 
Belə ki, bu sistemdə Almaniya, İtaliya və Yaponiyanın bir sıra 
alçaldıcı şərtləri qəbul etməsi gələcəkdə bu dövlətlərdə revanş 
hissinin artmasına, millətçiliyin güclənməsinə  səbəb oldu. Tə-
sadüfi deyildir ki, bu İtaliya və Almaniyada özünü faşizm 
formasında büruzə verdi. Bu sistem Sovet Rusiyasını  kənarda 
qoymaqla özü ilə Sovet Rusiyası arasında ziddiyyətin kəskin-
ləşməsinə  səbəb oldu. Bu sistem bolşevizmi Avropaya bu-
raxmamaq üçün Rusiya sərhəddində xırda dövlətlər yaratdı və 
«sanitar kartonu» tətbiq etdi. Bu sistem qalib dövlətlərin özü 
arasında ziddiyyəti kəskinləşdirdi. ABŞ-la Avropa arasındakı 
ixtilafı da gücləndirdi. Bu sistem mandat üsulunu tətbiq et-
məklə müstəmləkəçiliyin yeni formasını yaratdı. Müstəmləkə-
lərlə metropoliyalar arasındakı ziddiyyətlər gücləndi. Nəhayət, 
bu sistem iqtisadi məsələlərdə, Almaniyadan təzminat alınması 
məsələsində obyektiv qərar çıxartmadığı üçün gələcəkdə çox 
ciddi problemlərlə üzləşdi. ABŞ-ın Versal müqavilələrinə 
bitərəf münasibəti, onun qərarlarını  təsdiq etməməsi, Millətlər 
Cəmiyyətində iştirak etməkdən imtina etməsi bu sistemin köv-
rək olduğunu göstərdi. Versal sisteminin yaradıcıları Avropada 
 
32
milli münasibətləri mürəkkəbləşdirdilər. Bütün bunlara görə bu 
sistem bəzi dövlətlər tərəfindən pozuldu və nəhayət, ləğv edildi.  
Birinci dünya müharibəsi kapitalist ziddiyyətlərini bir 
müddət arxa plana çəkdi. Müəyyən müddət sakit inkişaf üçün 
şərait yaratdı ki, bu, isə yeni müharibəyə hazırlaşmaqdan başqa 
bir şey deyildi. 
 
 
GENUYA KONFRANSI 
 
Birinci Dünya müharibəsindən sonra dağıdılmış Avropanı 
bərpa etmək üçün Antantanın Ali Şurası 1922-ci ilin 
yanvarında Fransanın Kanna şəhərində xüsusi müşavirə çağırdı. 
Həmin müşavirənin qarşısında yeni bir konfrans çağırmaq və 
dağıdılmış Avropanı Rusiyanın hesabına bərpa etmək məsələsi 
dururdu. Bu məqsədlə İtaliyanın Genuya şəhərində 1922-ci ilin 
aprelin 10-dan mayın 19-dək davam edən 34 dövlətin iştirakı 
ilə xüsusi maliyyə-iqtisadi konfrans çağırıldı. Həmin konfransa 
o zaman Sovet Rusiyasının Xarici İşlər naziri olan Çiçerinin 
başçılığı altında nümayəndə heyəti də dəvət edildi. Konfransda 
iqtisadi, siyasi, maliyyə, nəqliyyat məsələləri üzrə xüsusi 
komissiyalar yaradıldı.  Konfransda qalib dövlətlər Rusiyadan 
tələb etdilər ki, xaricilərin Rusiyada milliləşdirilmiş müsəssi-
sələri yenidən özlərinə qaytarılsın. Həmçinin Rusiyadan xarici 
borclarını qaytarmaq da tələb edildi. Bu isə  təxminən 18 mil-
yard rubla bərabər rəqəm idi. Buna cavab olaraq Rusiya 
nümayəndə heyəti bildirdi ki, bu məbləği Rusiya bir şərtlə ver-
məyə razıdır ki, xarici dövlətlər vətəndaş müharibəsi və xarici 
hərbi müdaxilə dövründə Rusiyaya dəymiş  təxminən 39 
milyard rubl dəyərindəki zərəri ödəsinlər. Bundan başqa, Ru-
siyaya çoxlu kredit və borc versinlər. Borcların qaytarılması 
üçün isə 30 il müddət qoysunlar. Ona görə də Rusiya ilə digər 
dövlətlər arasında konfransda heç bir razılıq əldə edilə bilmədi.  
Antanta dövlətləri bununla razılaşmadılar. Konfransın gedişi 
zamanı Sovet nümayəndə heyəti Almaniya nümayəndə heyəti 

 
33
ilə aprelin 16-da Rapolloda görüşdü və RSFSR və Almaniya 
arasında diplomatik və iqtisadi münasibətləri bərpa etmək, 
hərbi xərclərin ödənilməsindən qarşılıqlı surətdə  əl çəkmək 
haqqında sovet-alman müqaviləsi imzalandı. Almaniya sovet 
hakimiyyəti tərəfindən alman vətəndaşlarının milliləşdirilmiş 
mülkiyyəti barədə iddialarından  əl çəkdi. Bu müqavilə Sovet 
Rusiyası  tərəfindən imperializm zəncirinin ilk dəfə yarılması 
demək idi. 1922-ci ilin iyunun 13-dən – iyulun 20-dək Genuya 
konfransının davamı kimi Haaqada konfrans çağırılsa da, onun 
da nəticəsi olmadı. 
Ümumilikdə götürüldükdə, bütün bu illərdə beynəlxalq 
münasibətləri sahmana salmaq üçün keçirilən konfranslar möh-
kəm sülhü təmin etməsə  də, hər halda müəyyən dövr üçün 
xalqlara dinc tənəffüs verdi. 
 
 
34
II.  BÖYÜK BRİTANİYA 
Böyük Britaniya üçün Birinci Dünya müharibəsinin nəticələri 
Birinci Dünya müharibəsinin  əsas iştirakçılarından biri 
olan Böyük Britaniya  bu savaşda ABŞ  və Yaponiyadan sonra 
ən çox qazanan dövlət oldu. Bununla belə, Böyük Britaniya 
müharibə  nəticəsində öz milli sərvətinin 
3
1 hissəsini itirdi, 
sənaye məhsulları istehsalı 20% aşağı düşdü. Müharibə 
dövründə  hərbi işə  tələbatla  əlaqədar ölkədə bir sıra yeni 
sənaye sahələri – avtomobil, aviasiya, kimya sənayesi sürətlə 
inkişaf etsə  də,  ənənəvi sənaye sahələri olan gəmiçilik, 
toxuculuq və kömürçıxarma sənayesi ciddi durğunluq keçirdi. 
Bütövlükdə götürsək, müharibə illərində Böyük Britaniyada 
istehsal genişlənsə  də, ingilis mallarının dünya bazarında 
rəqabət qabiliyyəti xeyli aşağı düşdü. Bu dövrdə ölkədə  əkin 
sahələri 375 mln akra qədər artsa da, əvvəllər olduğu kimi, 
Böyük Britaniya yenə  də  ərzaq məhsullarına olan tələbatını 
xaricdən mal gətirilməsi hesabına ödəyirdi. Müharibə 
nəticəsində Böyük Britaniyada idxal iki dəfə artdı. Müharibəyə 
qədər o borc verən ölkə idisə, müharibədən sonra o, borclu 
ölkəyə çevrildi. Onun ABŞ-a borcu 850 mln funt-sterlinq, yəni 
4 milyard dollara bərabər idi. Böyük Britaniya dünya maliyyə 
mərkəzi rolunu da itirdi. Belə ki, müharibədən sonra dünya 
maliyyə  mərkəzi Londonun Siti bankından Nyu-Yorkun Uoll-
Strit bankına keçdi. O, ABŞ-dan asılı  vəziyyətə düşdü. 
Avropada Fransa ilə, Asiyada isə Yaponiya ilə  rəqabətə onun 
malları davam gətirə bilmədi. Xaricə kapital qoyuluşu 25% 
ixtisar edildi. Ölkənin dövlət borcu 12 dəfə artaraq 650 mln 
funt-sterlinqdən 7 milyard 829 mln funt-sterlinqə çatdı.  
Müstəmləkə imperiyası kimi tanınan Böyük Britaniyanın 
Birinci Dünya müharibəsidən sonra müstəmləkələr ilə mü-
nasibətlərində də ciddi dəyişikliklər baş verdi. Böyük Britaniya 

 
35
müstəmləkələrə münasibətində siyasi manevr etmək metodunu 
tutmağa məcbur oldu. 
Birinci dünya müharibəsində Böyük Britaniya 744 min 
adam itirdi, 1 milyon 693 min adam isə yaralandı  və  şikəst 
oldu.  
Müharibə  fəhlə  hərəkatına da təsir etdi. Tred-yunion 
təşkilatlarının üzvlərinin sayı 1,5 dəfə artdı. 
 Müharibənin ən mühüm nəticələrindən biri də istehsalın 
və kapitalın sürətlə  təmərgüzləşməsi və  mərkəzləşməsi idi. 
Müharibə dövründə bir sıra yeni inhisar bilikləri yarandı. 
Bunlardan ən məşhuru 1916-cı ildə yaradılmış Böyük Britaniya 
Sənaye Federasiyası idi. Müharibə Böyük Britaniya inhisar-
çılarına çox böyük gəlir gətirdi.  
Müharibənin Böyük Britaniya üçün  uğurlu 
nəticələrindən biri də Almaniyanın müvəqqəti də olsa, ondan 
asılı  vəziyyətə düşməsi, Almaniya donanmasının tamamilə 
məhv edilməsi idi.  
Müharibə  nəticəsində Böyük Britaniya Almaniya və 
Türkiyənin müstəmləkələri hesabına öz müstəmləkə  ərazisini 
2,6 mln.km
2
,  əhalisini isə 9 mln nəfər artırdı. Ümumiyyətlə, 
Böyük Britaniya dünyada yeganə dövlət idi ki, öz ərazisindən 
109 dəfə çox müstəmləkə ərazisinə sahib idi.  
İngiltərə yenə də güclü donanmaya malik idi və dənizlər 
hökmdarı rolunu özündə saxlaya bildi. Böyük Britaniya 
Millətlər Cəmiyyətində hakim mövqe tutdu. Almaniyadan 
alınan təzminatın da 22%-i ona çatmalı idi.  
Müharibənin son mərhələsində Rusiyada baş verən Fevral 
inqilabı  və Oktyabr çevrilişi Böyük Britaniyada narahatlığa 
səbəb oldu. Böyük Britaniya digər iri kapitalist dövlətləri ilə 
birgə bolşevizmə qarşı «xaç yürüşü»nün təşkilində  fəal iştirak 
etdi. Təsadüfi deyil ki, o zaman İngiltərənin hərbi naziri olan 
Uinston Çörçill demişdi ki, gələcəkdə bolşevizmin bəşəriyyət 
üçün fəlakətə çevrilməməsindən ötrü onun körpəsini 
 
36
beşiyindəcə  məhv etmək məqsədilə  mən Sovet Rusiyasına 14 
dövlətin yürüşünü təşkil etmişəm.   
Müharibə qurtarandan sonra sənayeni hərbi xətdən dinc 
xəttə keçirmək mühüm vəzifələrdən biri oldu. Hökumət 1917-ci 
ildə qəbul etdiyi “İqtisadi və siyasi yenidənqurma” proqramına 
uyğun olaraq dağıdılmış  təsərrüfatın bərpasına başladı. 
Müharibənin son  illərində hökumətə liberallar partiyasının 
liderlərindən biri olan Lloyd Corc rəhbərlik edirdi. Onun təşkil 
etdiyi hökumətin tərkibində həm mühafizəkarlar, həm liberallar 
və həm də leyboristlərin nümayəndələri iştirak etdiyinə görə o, 
koalisiyalı hökumət adlanırdı. Müharibə qurtardıqdan dərhal 
sonra Lloyd Corc hökuməti yeni seçkilərdə  uğur qazanmaq 
məqsədilə 1918-ci ilin noyabr ayında parlament islahatı keçirdi. 
Bu islahat nəticəsində seçicilərin sayı ölkə üzrə 8 mln-dan 21 
mln nəfərə çatdırıldı. 30 yaşından yuxarı bütün qadınlara, 21 
yaşından yuxarı bütün kişilərə seçki hüququ verildi. “Fişer 
İslahatı»” adlanan təhsil islahatı  nəticəsində  İngiltərədə 14 
yaşına qədər bütün uşaqlar məcburi icbari təhsillə  əhatə 
olundular. Müharibədə  əlil olmuşlara, valideynlərini itirmiş 
uşaqlara, qocalara verilən pensiyalar və müavinətlər artırıldı. 
Hökumətin tərkibində olan leyboristlər partiyası seçkiqabağı 
koalisiyadan çıxdığını bildirdi və öz platforması ilə ilk dəfə 
çıxış etdi. leyboristlər göstərirdilər ki, onlar hakimiyyətə  gəl-
sələr, Sovet Rusiyasını tanıyacaqlar.  Ən mühüm sənaye sa-
hələrini, yəni elektrik stansiyalarını, kömür şaxtalarını, dəmir 
yollarını milliləşdirəcəklər. Həmçinin Hindistan və İrlandiyaya 
müstəqillik verəcəklər.  
1918-ci ilin dekabrında hərbi vəziyyət şəraitində keçirilən 
“gümüsü” seçkilərdə parlamentdəki 707 deputatın 484 nəfərini 
liberallar və mühafizəkarlar təşkil etdilər. Mühafizəkarlar 348 
mandat, liberallar isə 136 mandat aldılar.    Bu  seçkilərdə ilk 
dəfə olaraq, liberallar mühafizəkarlardan az yer aldılar. Halbuki 
İngiltərə tarixində son 100 il ərzində liberallar həmişə 

 
37
parlamentdə çoxluq qazanmışdılar. Liberallar partiyası XVII 
əsrin sonunda sənaye və ticarət burjuaziyasının partiyası kimi 
meydana gəlmiş, XVIII- XIX əsrlərdə azad rəqabət hökm 
sürdüyünə görə  İngiltərə parlamentində öz liderliyini saxlaya 
bilmişdir. Lakin XIX əsrin sonu-XX əsrin  əvvəllərində 
kapitalizm öz yerini imperializmə verdi. Azad rəqabətin yerini 
inhisarlar tutdu. Ona görə də sənaye və ticarət burjuaziyasının 
partiyası olan liberallar partiyası maddi bazasını itirdiyindən 
siyasətdə də nüfuzdan düşdü. Onun yerini dövrə uyğunlaşmağı 
bacaran leyboristlər partiyası tutdu. 1918-ci ilin dekabrında 
leyboristlər partiyası öz nizamnaməsində belə bir dəyişiklik 
etdi ki, o, partiya üzvlüyünə kollektiv formadan başqa fərdi 
formada da üzv qəbul edə bilər. Bu imkan verdi ki, bu 
partiyada təkcə  fəhlələr deyil, həm də  xırda, orta və  hətta iri 
burjuaziyanın nümayəndələri də təmsil edilsin.  
Müharibə qurtardıqdan sonra bir sıra hərbi sənaye 
sahələrinin bağlanması  fəhlə sinfinin vəziyyətini pisləşdirdi. 
1919-cu ildə  İngiltərədə 2.5 mln-a yaxın fəhlə  tətil etdi. Bu 
hadisə hökuməti məcbur etdi ki, 6 mln-a qədər fəhlənin  əmək 
haqqını 20% artırsın, 6.5 mln fəhlənin isə  iş gününü 7 saata 
endirsin.  
Rusiyada bolşeviklərin hakimiyətə  gəlməsi 1919-cu ildə 
III İnternasionalın – Kommunist internasionalının yaranmasına 
gətirib çıxardı. Bu hadisədən sonra kapitalist ölkələrində 
kommunist partiyalarının təşkili gücləndi. Adətən, kommunist 
partiyası keçmiş sosialist partiyasının sol qanadından təşkil 
olunurdu. Bu dövrdə Böyük Britaniyada 4 sosialist təşkilatı var 
idi. Bunlar Böyük Britaniya sosialist partiyası, Böyük Britaniya 
sosialist fəhlə partiyası, Fəhlə sosialist federasiyası, Cənubi 
Uels sosialist cəmiyyətindən ibarət idi. Lakin bu təşkilatlarda 
belə bir səhv fikir var idi ki, köhnə metodların hamısından  əl 
çəkmək lazımdır. Parlamentə seçilmək gərək deyil. Saziş 
bağlamaq olmaz. Əslində bütün bunlar onların kifayət qədər 
 
38
təcrübəli olmamasından irəli gəlirdi. Halbuki hər hansı bir 
partiya xalqı öz tərəfinə  çəkmək üçün kütləni öz ardınca 
aparmağı bacarmalıdır. Məhz  İngiltərədəki sol partiyaların bu 
səhvləri  İngiltərə kommunist partiyasının fəaliyyətində  də 
özünü bütün dövrlərdə büruzə verdi. 1920-ci ilin iyulun 31-i ilə 
avqustun 1-i arasında Londonda keçirilən qurultayda Harri 
Pollitin başçılığı altında  İngiltərə kommunist partiyasının 
yaradıldığı elan edildi. Lakin bu partiyanın üzvlərinin sayı 10 
min nəfəri keçə bilmədi. Çünki İngiltərə  fəhlə sinfi Tred-
yunion təşkilatları və leyborist partiyasına daha çox inanırdı. 
Bu dövrdə  İngiltərənin qarşılaşdığı mühüm problem-
lərdən biri müstəmləkələrə münasibət məsələsi idi. 
 
Hindistanda 1919-cu il islahatından sonra kütləvi nümayişlər 
başlandı. Onun ən faciəvi nəticələrindən biri 1919-cu ilin 
aprelində Amritsar qırğını oldu. 1919-1920-ci illərdə Mahatma 
Qandinin başçılığı altında vətəndaş itaətsizliyi kampaniyası 
davam etsə  də, Qandinin ancaq dinc yolla mübarzəni davam 
etdirmək tərəfdarı olması onun nəticəsiz qurtarmasına səbəb 
oldu.   
1919-1921-ci illərdə Misir xalqı da İngiltərəyə qarşı 
mübarizəyə qalxdı. Nəticədə 1922-ci ilin fevralın 28-də 
İngiltərə formal da olsa, Misiri müstəqil krallıq elan etdi. 
Ancaq o, Misirdə yenə  də öz qoşunlarını saxlayır və onun 
xarici siyasətinə rəhbərlik edirdi.  
Böyük Britaniya ən ciddi problemlə  İrlandiyada 
qarşılaşdı. 1916-cı ildə irlandiyalılar üsyan etsələr də, azadlıq 
qazana bilmədilər. Bu hadisələrdən sonra, İrlandiyada Şinnfeyn 
(Biz özümüz) partiyası yaradıldı. 1918-ci ilin dekabrında 
keçirilən seçkilərdə bu partiya İrlandiyadan seçilən 103 
deputatdan 
4
3 -nə sahib oldu. Bu partiya bildirdi ki, o, Londona 
parlamentə getməyəcək və 1919-cu ilin yanvarında İrlandiyanı 
müstəqil respublika elan etdi. Bu hadisə  İngiltərədə böyük 

 
39
təşvişə səbəb oldu. Hökumət İrlandiyaya qoşun yeritdi. 1919-cu 
ilin yanvarından 1921-ci ilin dekabrına qədər  İrlandiya öz 
azadlığı  uğrunda mübarizə apardı.  İngiltərə güzəştə getməyə 
məcbur oldu. Belə ki, dünya ictimaiyyəti, İngiltərə fəhlə sinfi, 
tred-yunion təşkilatları, həmçinin ABŞ    və Fransa İrlandiyanı 
müdafiə elədilər. 1921-ci il dekabrın 6-da bağlanmış sazişə 
əsasən cənubdakı 26 qraflığa «Azad İrlandiya dövləti» adı ilə 
muxtariyyət verildi. Şimaldakı sənaye cəhətdən inkişaf etmiş və 
ingilislərin çoxluq təşkil etdiyi 6 qraflıq isə  İngiltərənin 
tərkibində qaldı. De Valera başda olmaqla İrlandiya xalqı 1923-
cü ilin yazına qədər mübarizəni davam etdirsə də, bu nəticəsiz 
qaldı.  
Hələ 1917-ci ildə İngiltərə öz dominionları olan Kanada, 
Avstraliya və  Cənubi Afrika İttifaqına muxtar respublika hü-
ququ vermişdi. 1923-cü ildə isə bu dominionlara icazə verildi 
ki, xarici dövlətlərlə müstəqil müqavilələr bağlasınlar.  
1919-cu ildə funt-sterlinqin qızıla olan paritetinin ləğv 
edilməsini sənaye istehsalının artımına müsbət təsir etdi. 
1920-ci ilin ortalarında  İngiltərədə yeni iqtisadi böhran 
başlandı  və bu böhran fəhlə sinfinin vəziyyətinə  də  təsir etdi. 
Ona görə  də ölkəni yenidən fəhlə  tətilləri bürüdü. Hökumət 
polisin hər hansı bir nümayişi dağıtması haqqında qanun qəbul 
etməyə  məcbur oldu . 1921-ci ildə müharibə dövründə  tətbiq 
edilmiş kömür şaxtaları sahibkarları üzərində hökumətin 
nəzarəti qaydası  ləğv edildi. Bundan istifadə edən sahibkarlar 
lakaut elan edərək fəhlələrin əmək haqlarının aşağı salınmasına 
və iş gününün uzadılmasına nail ola bildilər. 
1922-ci ilə  qədər  İngiltərə hökumətinə Lloyd Corc baş-
çılıq etdi. Yeni hökumətin başlıca  şüarı  “İngilotərəni oyadın” 
oldu. Istehsal üzərində dövlət nəzarəti ləğv edildi. Dövlətin 
sosial funksiyaları artırıldı. Bu dövrdə  İngiltərənin həm 
beynəlxalq, həm də daxili vəziyyəti xoşagələn deyildi. L.Corc 
hökumətinin xarici siyasəti liberallizmə  əsaslanırdı ki, bu da 
 
40
zor tətbiq etməyin  əleyhinə olsa da, imperiya siyasətindən 
imtina etmək deyildi. L.Corc hökumətinin xarici siyasətinin 
əsas istiqamətləri Paris sülh konfransında iştirak, Azərbaycana, 
müstəmləkələrə münasibət,  İran və  Əfqanıstana, Rusiyaya, 
Vaşinqton konfransına, Genuya konfransına, Türkiyəyə 
münasibət məsələsi idi. Avropa ölkələri və ABŞ-a münasibətdə 
ingilis diplomatiyası tarazlaşdırılmış  xətt yeridirdi. Çörçill 
başda olmaqla bir qrup nazirlər belə hesab edirdilər ki, Sovet 
Rusiyası ilə heç bir danışığa girmək olmaz, ancaq hərbi 
müdaxilə lazımdır. Lloyd Corc başda olmaqla bir qrup nazir isə 
belə hesab edirdi ki, iqtisadi yolla da Rusiyanı  məhv etmək 
olar. Liberallarla mühafizəkarların koalisiyası  məsələsində  də 
mühafizəkarlar arasında fikir ayrılığı mövcud idi. Mühafizəkar-
lardan Çemberlen, Balfur liberallarla koalisiyanı saxlamaq 
tərəfdarı idilər, Stenli Bolduin, Bonar-lou isə liberallarla koa-
lisiyanın  əleyhinə  çıxırdılar. Bu ixtilafların nəticəsi olaraq, 
Lloyd Corc 1922-ci ilin oktyabrında baş nazir vəzifəsindən 
istefa verdi və yeni seçkilər təyin edildi. Keçirilən seçkilərdə 
mühafizəkarlar qələbə çaldılar. 1922-ci ilin dekabrından 1923-
cü ilin mayına qədər Bonar-Lounun, 1923-cü ilin may ayından 
dekabr ayına qədər isə Stenili Bolduinin başçılığı altında mü-
hafizəkarlar hökuməti hakimiyyətdə oldu. Mühafizəkarlar 
hökuməti daxili siyasətində inhisarların mənafeyini müdafiə et-
məklə  fəhlə  hərəkatına qarşı ciddi mübarizə apardı. Xarici 
siyasətində isə ilk növbədə Sovet Rusiyasına qarşı düşmənçilik 
mühüm yer tuturdu. Bu özünü 1923-cü il mayın 8-də xarici 
işlər naziri Lord Kerzonun sovet hökumətinə göndərdiyi notada 
bir daha göstərdi. Həmin notada İngiltərə hökuməti tələb edirdi 
ki,  Əfqanıstan və  İranda Sovet Rusiyası antiingilis təbliğatına 
son qoysun və sovet nümayəndə heyətini bu ölkələrdən geri 
çağırsın. Sovet Rusiyası İngiltərənin tələblərini yerinə yetirməli 
oldu.  

 
41
1923-cü ilin fevral ayında Bolduin Vaşinqtonda İngiltərə 
ABŞ-la Böyük Britaniyanın borclarını 30% azaldan, qalan 
borclarının isə 62 il müddətində ödəməsini tələb edən sazişi 
imzalamalı oldu. 
Mühafizəkarlar hökumətinin proteksionizm, yəni xarici 
malların  İngiltərəyə axınının qarşısını almaq üçün çox yüksək 
kömrük haqqı qoymaq siyasəti yeritmək istəmələri 
mühafizəkarlar içərisində fikir ayrılıqlarına gətirib çıxartdı. 
1923-cü ilin dekabrın 6-da keçirilən parlament seçkilərində 
mühafizəkarlar uğur qazana bilmədilər.  
 
Böyük  Britaniyada birinci leyborist hökuməti 
 
1924-cü ilin yanvarın 23-də Böyük Britaniya tarixində ilk 
dəfə olaraq Ramsey Makdonaldın başçılığı altında birinci 
leyborist hökuməti təşkil edildi. İkipartiyalı sistemdə 
liberalların  əvvəlki rolunu itirmələri leyboristlərin qələbəsinə 
kömək etdi. Bundan başqa mühafizəkarlar və liberallar 
koalisiyalı  və birpartiyalı hökumət yaratmaq haqqında razılığa 
gələ bilmədilər. Belə  şəraitdə onlar leyboristlərin hökumət 
təşkil etməsinə mane olmadılar. Çünki leyboristlər özlərinin 
kapitalizm qaydalarına sadiqliyini dəfələrlə bildirmişdilər. 
Leyboristlər mühafizəkarlara nisbətən daxili siyasəti daha çevik 
üsullarla yeritməyə başladılar. Onlar işsizlərə və qocalara yardı-
mın miqdarını çoxaltdılar, işsizliyə görə sığorta sistemini yax-
şılaşdırdılar, mənzil tikintisinə dövlət təxsisatlarını artırdılar. 
Çay, qənd və  ərzaq üzərinə qoyulan aksiz vergiləri azaldıldı. 
Sosial sığorta qaydaya salındı. Leyboristlər hökumətinin yeni 
dövlət büdcəsi layihəsi hazırlaması, proteksionizmdən və 
ticarətdən alınan rüsumlardan imtina etməsi mühafizəkarların 
narazılığına səbəb oldu.  Böyük Britaniya 1924-cü il fevralın 1-
də Sovet İttifaqını tanıdı. Lakin leyboristlər seçkiqabağı 
kampaniyada şaxtaları və dəmiryollarını milliləşdirmək, kapital 
 
42
üzərinə vergi qoymaq barədə verdikləri vədlərini yerinə 
yetirmədilər. 
İngilis diplomatiyası 1923-cü ildə olmuş Lozanna 
konfransında Türkiyə ilə münasibətləri tənzimlədi. Konfrans, 
Süveyş kanalı üzərində Böyük Britaniyanın hüquqlarını  təsdiq 
etdi. 1923-24-cü illərdə dominionlarla münasibətlərdəki 
ziddiyətlər yumşaldıldı. Dominionların azad və  bərabər 
hüquqlu tərəfdaş statusu möhkəmləndirildi. ABŞ-la 
münasibətlərə üstünlük verildi. Daues planı bəyənildi.  
Leyboristlər kabineti silahlı qüvvələri möhkəmləndirdi. 
Hərbi xərclər artırıldı.  Onların siyasəti zəhmətkeşlərdə 
məyusluq doğurdu. Kütlələrin gözündə daha da nüfuzdan 
düşəcəyindən qorxan hökumət 1924-cü ilin oktyabrın 9-da 
parlamenti buraxdı və yeni seçkilər təyin etdi.  
 
Böyük Britaniya kapitalizmin nisbi sabitləşməsçi dövründə 
1924-cü ilin oktyabrın 29-da keçirilən növbədənkənar 
parlament seçkilərində leyboristlər məğlub oldular. 
Parlamentdə yenidən yerlərin mütləq çoxluğunu alan mühafizə-
karlar hökumət təşkil etdilər. Yenə də hökumətə Stenli Bolduin 
başçılıq etdi. Yeni hökumət elan etdiyi “Məqsədlər və 
prinsiplər” proqramını 
həyata keçirərək mühafizəkar 
islahatçılığa başladı. Xüsusi sahibkarlığın inkişafına diqqət 
verildi. Sənaye istehsalının sərbəstləşdirilməsi və ölkənin 
maliyyə sisteminin sağlamlaşdırılması  xətti yeridildi. İnkişafın 
başlıca mənbəyi müstəmləkələrin təbii sərvəti hesab edilirdi. 
Gəlir vergisi azaldıldı. Proteksionist rüsumların yalnız 
müstəmləkələrlə  əlaqədə saxlanılması  İngiltərə inhisarlarına 
dünya bazarında sərbəst iştirak imkanı verdi. Bütün ixracın
3
1 ,  
idxalın 
2
1  -i  imperiyanın öz ərazisində aparılırdı.  İngiltərədə 
iqtisadi inkişafın başlıca xüsusiyyətləri kapital ixracının 

 
43
artması, beynəlxalq bank əməliyyatlarının səmərəli aparılması, 
əlverişli dəniz nəqliyyatı ilə bağlı idi. Sosial təminat haqqında 
qəbul edilən proqrama əsasən pensiya yaşı 65-ə endirildi, 
təqaüdlər artırıldı, imkansızlara yardım edildi, yerli özünü 
idarəetmə orqanlarının hüquqları genişləndirildi. Lakin 
hökumətin sərt büdcə siyasətinə keçməsi sosial ziddiytləri 
kəskinləşdirdi.  Dərin böhran keçirən kömür sənayesində 
kəskin münaqişə yarandı.  Şaxta sahibkarları kömürün yüksək 
maya dəyərinin aşağı salınmasında və xarici bazarda onun 
rəqabət qabiliyyətini yüksəltməkdə maraqlı idilər. Lakin buna 
onlar köhnəlmiş avadnlığı dəyişdirmək yolu ilə deyil, fəhlələrin 
əmək haqqını azaltmaq yolu ilə nail olmaq istəyirdilər. 
Hökumət 1925-ci ildə şaxta sahiblərinə 9 ay müddətinə mədən-
çilərin  əmək haqqının  əvvəlki səviyyəsini təmin etmək üçün 
maliyyə yardımı göstərməyi öhdəsinə götürdü. Lakautu ləğv 
edən fəhlələrin qələbə günü, yəni iyulun 31-i Böyük Britaniya 
tarixinə "qırmızı cümə" günü kimi düşdü. 
Doqquz aylıq müddət qurtaran kimi şaxta sahibləri lakaut 
elan etdilər, lakin mədənçilər yenidən onların şərtlərini rədd et-
dilər. Hökumət ölkədə fövqəladə vəziyyət elan etdi. 1926-cı il 
mayın 4-də 18 milyon insanın iştirak etdiyi tətil başlandı. Yeddi 
aylıq tətildən sonra kömür sənayeçilərinin və hökumətin təzyiq-
i, həmkarlar ittifaqı liderlərinin xəyanəti, həmçinin aclıq və 
ehtiyac  şaxctaçıları geri çəkilməyə  məcbur etdi. 1926-cı ilin 
dekabrında onlar işə qayıtdılar.  Əmək haqqı  aşağı salındı, iş 
günü uzadıldı. Parlament 1927-ci ildə "Həmkarlar ittifaqları və 
sənayedə münaqişələr haqqında" qanun qəbul etdi. Fəhlələrin 
"ştreykbrexerlər xartiyası" adlandırdığı bu qanun ümumi tətil 
və piketləri qadağan edirdi. Həmçinin qanunda göstərilirdi ki, 
dövlət qulluqçuları həmkarlar ittifaqlarında iştirak edə, tred-yu-
nionlara və leyborist partiyasına daxil ola bilməzlər. Qanun 
həmçinin siyasi məqsədlər üçün həmkarlar ittifaqının fond 
təşkil etməsini məhdudlaşdırırdı.   
 
44
Ölkədə  əməklə kapital arasındakı ziddiyyətləri yumşalt-
maq üçün 1928-ci ildə  İmperiya kimya trestinin rəhbərliyi ilə 
xüsusi komissiya yaradıldı. Bu komissiyada həm sahibkarlar, 
həm də  həmkarlar ittifaqlarının rəhbərləri təmsil edilmişdi. 
Komissiyanın tərtib etdiyi əmək və kapitalın barışdırılması, 
sosial ziddiyyətlərin aradan qaldırılması  və  tətillərin baş ver-
məməsinə yönələn tədbirlər sistemini nəzərdə tutan sənəd 
hökumət tərəfindən qəbul edildi. Bu siyasət işçilərlə sahibkarlar 
arasında münasibətlərin nizama salınmasında mühüm rol 
oynadı və İmperiya kimya trestinin sədri Alfred Mondun adı ilə 
«mondizm» adını aldı. 
Böyük Britaniyanın iqtisadiyyatı 1922-1923-cü illərdə 
düşdüyü durğunluq vəziyyətindən çıxsa da, zəif inkişaf edirdi 
və yalnız 1929-cu ildə  sənaye məhsulunun buraxılışı  həcminə 
görə 1913-cü il göstəricilərinə çatdı.  Əgər sənayenin yeni 
sahələri (maşınqayırma, kimya, avtomobil) intensiv inkişaf 
edirdisə, köhnə sahələrdə (kömürçıxarma, gəmiqayırma, 
toxuculuq və b. sahələr) texniki gerilik qalırdı. Ölkə dünya 
bazarında Almaniya, ABŞ  və Yaponiya ilə  rəqabət 
mübarizəsində böyük çətinliklərlə üzləşirdi. Böyük Britaniya 
sahibkarları öz mallarının rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün 
yeni inhisar birlikləri yaradırdılar. 1925-ci ilin aprelində 
hökumət funt-sterlinqin qızıl paritetini yenidən bərpa etdi. 
Funtun dəyəri 4.40 dollardan  4.86 dollara qədər artırdı. 
Sabitləşmə dövrünün sonuna yaxın xarici kapital qoyuluşunun 
müharibəyə  qədərki səviyyəsi bərpa olundu. Böyük Britaniya 
başqa ölkələrə qoyduğu kapitalın ümumi məbləğinə  və ondan 
aldığı  gəlirə görə birinci yeri qoruyub saxlayırdı. Hakim 
siniflərin varlanmasının mühüm mənbələri müstəmləkələrin və 
asılı ölkələrin milli sərvətlərinin vəhşicəsinə qarət edilməsi və 
istehsalata elm və texnikanın nailiyyətlərini tətbiq etmək yolu 
ilə fəhlə sinfinin istismar dərəcəsinin gücləndirilməsi idi. 

 
45
Kapitalizmin nisbi sabitləşməsi dövründə Böyük Brita-
niya beynəlxalq aləmdə özünün siyasi və maliyyə mövqelərini 
qoruyub saxlamağa çalışırdı. O, «Daues planı»nın tərtibində 
iştirak etdi. Böyük Britaniya 1925-ci ilin oktyabrında Lokarno 
konfransında iştirak etdi və «Reyn təminat paktı»nı imzaladı. 
Stenli Bolduin hökuməti SSRİ-ni dempinq siyasəti yeritməkdə 
günahlandıraraq 1927-ci ildə onunla diplomatik münasibətləri 
kəsdi. Böyük Britaniya ABŞ-la xammal və satış bazarları 
uğrunda mübarizədə  rəqib olsa da, Avropa və dünyaya müna-
sibət məsələsində onunla əməkdaşlığa xüsusi diqqət yetirirdi. 
Böyük Britaniya da Çində 1925-1927-ci illərdəki milli-azadlıq 
hərəkatını yatırmaqda digər dövlətlərlə  bərabər iştirak etdi. 
Bundan məqsəd Çində öz mövqelərini möhkəmləndirmək idi. 
1926-cı ildə keçirilən  İmperiya konfransında dominionlara 
daxili və xarici siyasətdə müstəqillik verildi və onlar Böyük 
Britaniya ilə  bərabər hüquq qazandılar. Bununla belə, onlar 
yenə də Böyük Britaniya imperiyasının tərkibində qaldılar. 
1928-ci ildə  qəbul edilmiş yeni seçki qanununa əsasən 
qadınlarla kişilərin hüquqları  bərabərləşdirilsə  də, üç aylııq 
oturaq həyat tərzi,  əmlak sahibi olmaq, universitet bitirmək 
senzi saxlanıldı.  
Mühafizəkarlara qarşı narazılıq 1929-cu ilin mayın 30-da 
keçirilən parlament seçkilərində onların məğlubiyyəti ilə 
nəticələndi. 21 yaşına çatmış qadınlara seçki hüququ vermək 
haqqında qanun da onlara kömək etmədi. Leyboristlər 8 milyon 
300 min səs alaraq Ramsey Makdonaldın başçılığı ilə hökumət 
təşkil etdilər. İcma palatasında da birinci dəfə onlar əksəriyyət 
səsə malik oldular.İkinci leyborist hökumətinin daxili siyasəti 
işsizliyə qarşı mübarizə proqramının həyata keçirilməsinə, iş 
yerləri yaratmaq üçün köçürmə siyasətinin yerinə yetirilməsinə, 
sosial sığorta sisteminin tətbiqinə yönəlmişdi. Hökumətin xarici 
siyasəti isə  əsasən  İngiltərənin beynəlxalq mövqeyini 
möhkəmləndirməyə yönəlmişdi. Müstəmləkələr və dominionlar 
 
46
məsələsi xüsusi yer tuturdu. Avropa ölkələri ilə münasibətlərə 
də xüsusi diqqət verilirdi. 1930-cu ilin əvvəllərində Londonda 
keçirilən konfransda dəniz donanması sahəsində  İnfiltərə, 
Fransa, ABŞ,  İtaliya, Yaponiya arasında saziş imzalandı. 
Almaniyanın təzminat məsələsi ilə bağlı Huverin təklifi 
bəyənildi.  1929-cu ilin oktyabrın 3-də SSRİ ilə diplomatik mü-
nasibətlər bərpa edildi. 
Böyük Britaniya dünya iqtisadi böhranı dövründə 
1929-cu ildə ABŞ-da başlanan dünya iqtisadi böhranı 
İngiltərəyə 1930-cu ilin birinci rübündə öz təsirini göstərdi. 
1930-cu ilin əvvəllərində iqtisadi böhran Böyük Britaniyanı da 
bürüdü. Sabitləşmə illərində Britaniya iqtisadiyyatı 
"çiçəklənmə" mərhələsi keçirmədiyi üçün ABŞ, Almaniya və 
Fransa ilə müqayisədə ölkədə  sənaye istehsalı cüzi azaldı. 
1929-cu ildə sənaye istehsalı 1913-cü illə müqayisədə 100,3 %, 
1932-ci ildə isə 82,5 % təşkil edirdi. 1929-cu illə müqayisədə 
1933-cü ildə kömür çıxarılması 285 milyon tondan 25,8 milyon 
tona, çuqun əridilməsi isə 7,59 milyon tondan 3,57 milyon tona 
endi. Sənayenin  ən çox ənənəvi sahələri zərər çəkdi.  İxrac iki 
dəfə azaldı. Leyboristlər daxili siyasət sahəsində özlərinin bir 
sıra seçkiqabağı  vədlərini yerinə yetirmədilər.  Əksinə, onlar 
gəlirin aşağı düşməsini dayandırmaq üçün kapitalistlərə 
fəhlələrin əmək haqqını azaltmaqda kömək etdilər. Ölkədə hər 
dörd fəhlədən biri işsiz idi. Hökumət işsizlər üçün vəsaiti kəsdi, 
mədənlərdə 7 saatlıq iş günü bərpa edilmədi. Leyboristlər 
həmkarlar idtifaqı  əleyhinə olan qanunu saxladılar.  İri 
burjuaziya fəhlələrin həyat səviyyəsini yenidən aşağı salmaq 
yolu ilə böhrandan çıxmaq istəyirdi. 
Maliyyə böhranı kəskinləşdi. London banklarından xarici 
ölkələrin  əmanətləri götürülməyə başlandı. Kağız pullar çox 
buraxılmağa başladı. Ölkənin maliyyə  vəziyyəti  İngiltərənin 
hakim dairələrində  dərin həyəcan doğurmuşdu. Maliyyə 
vəziyyətini öyrənmək və onun yaxşılaşdırılması üçün tədbirlər 

 
47
görməkdən ötrü 1931-ci ilin martında Makdonald hökuməti 
bankir Corc Mey başda olmaqla xüsusi bir komissiya yaratdı. 
Komissiya belə bir nəticəyə gəldi ki, əgər sərt iqtisadi siyasətə 
keçilməzsə, sosial xərclər ixtisar edilməsə, dövlət qulluqçu-
larının əmək haqqları aşağı salınmasa, vergilər artırılmasa, icti-
mai iş yerləri açılmasa, 1932/33-cü təsərrüfat ilində Böyük 
Britaniya büdcəsinin defisiti 120 milyon funt-sterlinqə çatacaq-
dır. Hökumət Meyin təkliflərini qismən həyata keçirməyi 
qərara aldı. İngiltərənin hakim dairələri ABŞ və Fransadan borc 
almaq vasitəsi ilə  vəziyyəti düzəltmək istədilər. 1931-ci il 
avqustun 1-də amerikan və fransız bankirləri  İngiltərəyə 80 
milyon funt-sterlinq borc verdilər. Yenidən 50 milyon funt-
sterlinq borc istədikdə Amerika bankirləri bildirdilər ki, yalnız 
hökumət Mey komissiyasının təklif etdiyi məsləhətləri qəbul 
etdiyi təqdirdə yeni borc verilə bilər. 
Leyboristlər hökuməti «əlavə  qənaət haqqında» qərar 
qəbul etmək istədi, bu isə  işsizlərə göstərilən maddi yardımın 
10% azaldılması demək idi. Fəhlələrin hiddəti o qədər artdı ki, 
Makdonald hökumətinin, həmin qərarı  bəyənmiş olan bəzi 
üzvləri tərəddüd etdilər. Avqustun 23-də kabinetin 10 üzvü bu 
təklifi müdafiə etməkdən boyun qaçırtdı. Hökumətdə  təfriqə 
əmələ gəldi və Makdonaldın təklifi ilə hökumət istefa verdi. 
 
 
«Milli hökumətin» daxili və xarici siyasəti 
1931-ci il avqustun 24-də Makdonaldın rəhbərliyi altında 
mühafizəkarlar, liberallar və leyboristlərin iştirakı ilə «Milli 
hökumət» təşkil edildi. 1931-ci ilin payızında keçirilən 
parlament seçkilərində milli koalisiya 497 yer aldı. Yenə  də 
hökumətə Makdonald rəhbərlik etdi. Bu hökumət sosial xərcləri 
10% ixtisar etdi.  
Böyük Britaniya hökuməti iqtisadi böhrandan yaxa 
qurtarmaq üçün zəhmətkeşlərin yaşayış  səviyyəsini aşağı sal-
maqla yanaşı, başqa vasitələrdən də istifadə etdi. Bu vasi-
 
48
tələrdən biri 1931-ci il sentyabrın 21-də funt-sterlinqin qızıl 
standartının ləğv edilməsi idi. Bu tədbir dünya bazarında ingilis 
mallarının rəqabət qabiliyyətini yüksəltdi.  İngiltərənin hakim 
dairələri həmçinin beynəlxalq miqyasda öz maliyyə möv-
qelərini möhkəmlətmək üçün 1931-ci ildə Böyük Britaniyanın 
və bir sıra  digər kapitalist ölkələrinin (Portuqaliya, Yunanıstan 
və s.)  sterlinq ittifaqı adını almış valyuta qruplaşmasını 
yaratdılar. Sterlinq ittifaqına daxil olmuş ölkələr öz 
valyutalarının dəyərini ingilis funt-sterlinqinin dəyərinə 
uyğunlaşdırdılar, onlar arasında ticarətdə haqq-hesab vahidi 
funt-sterlinq oldu. İqtisadi böhranı aradan qaldırmaq üçün 
istifadə edilən digər vasitələrdən biri də proteksionizmin tətbiq 
edilməsi idi.  
1931-ci ildə  İngiltərə parlamenti dominionlara xarici və 
daxili siyasətdə suveren hüquq verən Vestminster statusu qəbul 
etdi . Bundan sonra Britaniya qanunları onlar üçün məcburi 
deyildi. Bu status Britaniya Millətlər Birliyinin hüquqi əsasını 
təşkil etdi.  
1931-1932-ci illərdə İngiltərədə azad ticarətdən tamamilə 
əl çəkildi.  İngiltərənin daxili bazarı başqa ölkələrin mallarının 
rəqabətindən qorundu. Bu siyasət 1932-ci ilin iyul-avqust 
aylarında Ottavada olmuş  İmperiya konfransında qəbul edilən 
tarif sistemi ilə 
təkmilləşdirildi. Böyük Britaniya, 
dominionların keçmişdə kömrüksüz gətirilən mallarını yenə də 
gömrük rüsumu almadan öz bazarına buraxmağı öhdəsinə 
götürdü. 
Geniş sosial proqramlar həyata keçirildi. Yeni iş yerləri 
açıldı. 1931-ci ilin avqustunda işsizlərə yardım haqqında yeni 
qanun qəbul edildi. Qanuna görə mövsümü fəhlələr, ailəli 
qadınlar, fasiləsiz iş stajı olmayan şəxslər yardım almaqdan 
məhrum edildilər. 1932-ci ilin noyabrında qəbul edilən 
«Ehtiyacların yoxlanması haqqında» qanuna əsasən yardımların 
ödənilməsi üzərinə ciddi nəzarət qoyuldu. 1932-ci ilin 

 
49
ortalarından etibarən ingilis iqtisadiyyatı yavaş-yavaş böhran 
vəziyyətindən çıxmağa başladı. 1934-cü ildə  sənaye 
məhsulunun həcmi 1929-cu il səviyyəsinə  gəlib çatmışdı. 
İngiltərə  sənayesində baş verən bu canlanmanın başlıca 
səbəblərindən biri hərbi sənaye sahələrinin sürətlə inkişaf 
etməsi idi. Ölkə iqtisadiyyatına kapital qoyuluşu artdı. Xarici 
ticarət inkişaf etdi. Lakin bu möhkəm deyildi. Kömür, 
gəmiqayırma və toxuculuq sənayesi 1937-ci ildə də 1929-cu il 
səviyyəsinə çata bilmədi. «İşsizlər və onların müavinatının yeni 
ixtisarı haqqında» 1934-1935-ci illərdə verilən qanunlar kütləvi 
etiraza səbəb oldu. 
Xarici siyasətin istiqamətlərindən biri Avropa ölkələri ilə 
əlaqələri inkişaf etdirmək idi. 1932-ci ildə keçirilən Lozanna 
konfransında Böyük Britaniya Almaniyadan təzminat 
alınmasının dayandırılmasına tərəfdar oldu və elə  həmin ildə 
Cenevrədə tərksilaha dair keçirilən konfransda iştirak etdi. 
1937-ci ilin ortalarında İngiltərədə başlanmış yeni iqtisadi 
böhran təzahürlərinin artmasını  İkinci dünya müharibəsinin 
başlanması dayandırdı. 
Almaniyada faşizmin hakimiyyət başına gəlməsi Böyük 
Britaniyada da faşist təşkilatların canlanmasına səbəb oldu. 
Burjua-demokratik azadlıqlar məhdudlaşdırıldı. 1934-cü ildə 
müharibə əleyhinə təşviqata görə ağır cəza müəyyən edən "Qi-
yama təhrik haqqında" qanun qəbul edildi. 30-cu illərin orta-
larında iri burjuaziya və torpaq aristokratiyası  tərəfindən 
müdafiə edilən Osvald Moslunun rəhbərliyi altında yaranan 
Britaniya faşist ittifaqı partiyası  fəaliyyətini gücləndirdi. Bu 
partiya SSRİ-yə qarşı "xaç yürüşü" təşkil etmək çağırışı ilə 
çıxış etdi. Lakin faşistlər ölkədə kütləvi bazaya malik deyil-
dirlər. Çünki inhisarçı burjuaziyanın əsas qruplaşmaları ölkənin 
idarə edilməsində ənənəvi parlament sistemindən imtina etməyi 
və faşistlərin köməyinə əl atmağı lazım bilmirdilər.
 
 
50
1935-ci ilin iyununda keçirilən seçkilərdən qabaq 
Makdonald istefaya getdi və mühafizəkarlar hökuməti təşkil 
olundu. Yeni hökumətə Bolduin başçılıq edirdi. 1935-ci ilin 
noyabr seçkilərində onlar kollektiv təhlükəsizlik şüarı ilə çıxış 
edərək qalib gəldilər.  
S.Bolduin hökumətinin daxili siyasəti əsasən ölkə iqtisa-
diyyatının sağlamlaşdırılmasına yönəldilmişdi. Hökumətin xa-
rici siyasətində Avropa dövlətləri ilə münasibətlər mühüm yer 
tuturdu. Almaniya və İtaliyanı sakitləşdirmək, İspaniya işlərinə 
«qarışmamaq» siyasəti yeridilirdi. 1935-ci ilin iyununda Alma-
niya ilə bağlanan hərbi dəniz sazişinə görə Almaniya İngiltərə 
donanmasının 35%-i qədər donanma yaratmaq hüququ aldı. 
1935-ci ilin iyulun 6-15-də Versal sülh müqavləsinə yenidən 
baxmağı  nəzərdə tutan «Razılıq və  əməkdaşlıq paktı»nı Al-
maniya,  İtaliya, Fransa ilə birlikdə  İngiltərə  də imzaladı. 
Hindistanda antingilis əhval-ruhiyyəni zəiflətmək üçün 1935-ci 
ildə Hindistanın yeni konstitusiyası qəbul edildi. 
1937-ci ildə orta səviyyəli bir adam olan Nevill Çember-
len kabinetin başçısı oldu. O bu vəzifəyə aristokrat mənşəyinə 
və ailə  əlaqələrinə görə keçə bilmişdi. Mühafizəkarlar ölkə 
daxilində sağ qüvvələri  şirnikləndirmək siyasəti yeridirdilər. 
Hökumət aqrar bölməni inkişaf etdirmək məqsədilə  kənd 
təsərrüfatı mallarının təminatlı qiymətlə alınmasını  təşkil etdi. 
Kənd təsərrüfatına kapital qoyuluşu artırıldı. 1937-ci ildə 
İrlandiya parlamentinin qəbul etdiyi konstitusiya bəyənildi.  
 
      İkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində xarici siyasət 
Hökumət xarici siyasətdə ilk növbədə 1937-ci ildə İtaliya 
ilə saziş bağlayaraq onun Həbəşistandakı  təcavüzünü bəyəndi. 
Tərəflər Aralıq dənizi rayonunda bir-birinin mənafelərinə 
hörmət edəcəklərini öhdələrinə götürdülər.  Nevil Çemberlen 
hökumətinin  faşizmin təhlükəsini lazımınca qiymət-
ləndirməyərək, Almaniyanı «sakitləşdirmək» siyasəti yeritməsi 

 
51
İngiltərənin tərəqqipərvər ictimaiyyətinin və U.Çörçill başda 
olmaqla mühafizəkarlar partiyasının bir sıra xadimlərinin 
etirazına səbəb oldu. Çemberlenin 1938-ci ilin sentyabrında  
Münhen sövdələşməsinə imza atması onları daha çox narazı 
salmışdı. Mühafizəkarlar partiyasının bu görkəmli xadimləri 
Çemberlenin siyasətinə qarşı müxalifət təşkil etdilər. Onlar 
Çemberlenin xarici siyasətinin antisovet istiqamətinə  tərəfdar 
olsalar da, onun Hitler və Mussoliniyə etibar etməsini 
bəyənmir, təcavüzkarlarla sövdələşərkən ehtiyatlı olmağı 
məsləhət görürdülər. Onlar İngiltərənin hərbi mövqelərini 
möhkəmlətmək məqsədilə  zəruri tədbirlər görülməsini lazım 
bilirdilər. Onların fikrincə, ancaq bu yolla təcavüzkar döv-
lətlərlə İngiltərə üçün daha faydalı şəraitdə danışıqlar aparmaq 
mümkündür. Çemberleni «daxili kabinet» adlanan kabinetə 
daxil olan ifrat mürtəce siyasi xadimlər qrupu müdafiə edirdi. 
«Daxili kabinet» ətrafında «Klayvden guruhu» (Bu qpupun 
üzvləri, iri ingilis kapitalisti Astorlar ailəsinə  mənsub olan 
Klayvden malikanəsində tez-tez görüşdükləri üçün belə 
adlanırdı) adı ilə  məşhur olan mürtəce siyasətçilər qrupu 
toplaşmışdı. 
Almaniya 1939-cu ilin martında bütün Çexoslovakiyanı 
işğal etdikdən sonra Çemberlen bildirdi ki, artıq  İngiltərə dip-
lomatiyası  və siyasətinin yeni mərhələsi başlayır.  İngiltərənin  
müdafiəsini gücləndirmək üçün bir sıra tədbirlər görüldü. Lakin 
bu tədbirlər çox ehtiyatla görülürdü. 1939-cu ilin aprelində 
İngiltərənin silahlanmasına buraxılan xərclər iki dəfə artırıldı. 
1939-cu il mayın 15-də icbari hərbi mükəlləfiyyət tətbiq edildi. 
Bir sıra ölkələrin təhlükəsizliyi üçün təminat verildi. Bununla 
əslində  İngiltərə hökuməti təcavüzkar dövlətlərlə yeni da-
nışıqlar aparmaq üçün daha əlverişli şərait yaratmaq məqsədini 
güdürdü. 
XX  əsrin 30-cu illərinin ikinci yarısında Böyük Brita-
niyanın yeritdiyi xarici siyasət  İkinci Dünya müharibəsinin 
 
52
başlanmasına imkan yaradan amillərdən biri oldu. 1939-cu ilin 
sentyabrın 3-də Böyük Britaniya Almaniyaya müharibə elan 
etməklə İkinci Dünya müharibəsinə qoşulmuş oldu. İngiltərə ilə 
eyni vaxtda Yeni Zelandiya və Avstraliya, sentyabrın 5 və 8-də 
isə Kanada və  Cənubi Afrika İttifaqı Almaniyaya müharibə 
elan etdilər. Hindistan da Almaniya ilə müharibə vəziyyətində 
olduğunu bildirdi. İngiltərə ilə Fransa 1940-cı ilin may 
ayınadək passiv müharibə aparırdılar. Danimarka və Norveç 
təslim olduqdan sonra N.Çemberlenin nüfuzu xeyli aşağı 
düşdü. Hökumətə 1940-cı il mayın 10-da nəinki liberallar və 
leyboristlər, hətta mühafizəkarların da əksəriyyəti etimad  
göstərmədiklərini bildirdikləri üçün o, istefa verməli oldu. 
U.Çörçillin başçılığı altında yeni hökumət yaradıldı. Parlament 
1940-cı il mayın 22-də müharibənin aparılması üçün fövqaladə 
qanun qəbul etdi.  Müharibə illərində  İngiltərə silahlı 
qüvvələrinin sayı 4 mln 543 min nəfərə çatdı.Ölkədə 131 min 
təyyarə, 25 min tank, 300 min top islehsal edilirdi. İngiltərə 
müharibə illərində özünün ərzaq təlabatını əsasən ödəyirdi.  
 

 
53