SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

XI. CƏNUBİ AVROPA DÖVLƏTLƏRİ 
YUNANISTAN 
Yunanıstan Birinci dünya müharibəsindən 
sonrakı ilk illərdə 
Yunanıstan Birinci dünya müharibəsinə  qədər geridə 
qalmış aqrar ölkə idi. Fəaliyyət göstərə bilən əhalinin əsas küt-
ləsi (təqribən 70%) kənd təsərrüfatı ilə  məşğul idi. Yunanıs-
tanın iqtisadi cəhətdən geriliyinin səbəbi ölkədə müasir fabrik-
sənayesinin yoxluğunda idi Yunanıstanın xalq təsərrüfatının 
xarakterik xüsusiyyəti onun xarici kapitaldan asılı olması idi. 
İngiltərə, Fransa, sonra isə ABŞ kapitalı ölkədə ağalıq edirdi. 
Ölkənin  ən böyük siyasi partiyaları – liberal, xalq və 
respublika ittifaqı partiyaları idi ki, onlar da çox vaxt böyük 
dövlətlərin yedəyində gedirdilər. 
1917-ci ilin yayında Yunanıstan Antanta tərəfində 
birinci dünya müharibəsinə qoşuldu. Yunanıstanın hakim dairə-
ləri böyük Ellin dövləti yaratmaq planını  həyata keçirmək 
istəyirdilər, lakin buna nail olmadılar. 
Yunanıstan da antisovet müdaxilədə iştirak etdi. 
Venizelosun başçılıq etdiyi hökumət Paris sülh 
konfransında iştirak etdi və Yunanıstan bütün Frakiyanı, İzmiri 
götürdü.  İzmirin işğalı 1919-cu ilin mayında yunan-türk mü-
haribəsinin başlanmasına səbəb oldu. 1918-ci ildə Yunan 
Ümumi  Əmək Konfederasiyası  və Yunanıstan fəhlə sosialist 
partiyası  təşkil olundu. 1920-ci ildə kral Aleksandr öldu. 
Parlament seçkilərində Venizelosun başçılıq etdiyi hökumət 
iflasa uğradı. Monarxiyaçı xalq partiyası qalib gəldi. Konstan-
tin yunan taxtına qaytarıldı. 
1923-cü il iyulun 24-də Türkiyə ilə Lozzannada sülh 
müqaviləsi imzalandı. Sevr müqaviləsinə  əsasən Yunanıstana 
verilmiş Şərqi Frakiya və Türkiyənin Kiçik Asiyadakı əraziləri 
Türkiyəyə qaytarıldı.  

 
251
 
 Yunanıstanın respublika elan edilməsi 
 
1922-ci ildə Konstantin 2-ci dəfə taxtdan əl çəkməyə və 
ölkədən çıxıb getməyə  məcbur oldu. Zabitlər hakimiyyətdən 
salınmış kralın  əvəzinə onun böyük oğlu II Georqu taxta 
oturtdular. Respublika qurulması  tərəfdarları 1923-cü ilin 
dekabrındakı parlament seçkilərində çoxluq qazana bilməsələr 
də, onlar ordu və donanmanın köməyinə arxalanaraq haki-
miyyətə  gəlmiş mötədil liberal çoxluğu II Georqu ölkədən 
qovmağa və 1924-cü il martın 25-də Yunanıstanı respublika 
elan etməyə  məcbur edə bildilər. 1924-cü ilin aprelində 
keçirilən referendum da bunu bəyəndi. 
Yunan-türk müharibəsi qurtardıqdan sonra Kiçik 
Asiyadan 1,2 milyondan çox qaçqın yunanlar ölkəyə axışıb 
gəlirdilər. Beş milyon əhalisi olan kasıb ölkə üçün bu çox çətin 
vəziyyət idi. 
 
Yunanıstan kapitalizmin nisbi sabitləşməsi və dünya  
  iqtisadi böhranı dövründə 
 
Kapitalizmin qismən sabitləşməsi dövründə Yunanıs-
tanda sənaye istehsalı  və  sənaye müəssisələri tikintisi artdı. 
500-ə qədər sənaye müəssisəsi və elektrik stansiyası tikildi. 
Yunanıstanda 1924-1926-cı illərdə natamam da olsa, 
aqrar islahatı keçirildi.  
Ölkədə respublika qurulduqdan sonra daxili və beynəl-
xalq vəziyyətin pisləşməsindən polkovnik Panqalos istifadə 
etdi. O, Afina qarizonuna arxalanaraq 1925-ci ilin iyununda 
dövlət çevrilişi etdi və hakimiyyəti öz əlinə aldı. Parlament və 
nazirlikləri ləğv etdi. Onun Fransa ilə yaxınlığı İngiltərə və İta-
liyanın xoşuna gəlmədi. 1926-cı ilin avqustunda Panqalos dev-
rildi. Ölkədə burjua partiyalarının nümayəndələrindən ibarət 
 
252
koalisiyalı hökumət hakimiyyət başına gəldi. Parlament çağ-
rıldı. 
1927-ci ili iyununda qəbul edilmiş konstitusiyaya görə 
qanunverici hökumət iki palatadan ibarət Parlamentə  məxsus 
idi. 1926-1928-ci ildə Yunanıstanın maliyyə  vəziyyəti xarici 
borclar hesabına yaxşılaşdı. Yunanıstanın  İtaliya ilə müna-
sibətləri yaxşılaşdı. Böyük Britaniyanın hərbi-dəniz nü-
mayəndələri Afinaya qayıtdı. 1929-cu ilin iyununda SSRİ ilə 
ticarət və dənizçilik haqqında müqavilə bağlandı.  
1929-cu ilin avqustunda Milli Məclisə keçirilən seçki-
lərdə sağ burjua partiyaları əksəriyyət qazandılar. Venizelosun 
başçılığı ilə hökumət təşkil olundu.  
1929-cu ildə başlanan iqtisadi böhran Yunanıstanın 
iqtisadiyyatına ağır təsir göstərdi. 1931-1932-ci illərdə 1929-cu 
illə müqayisədə metallurgiyada 30%, ağac emalı  sənayesində 
20%, kimya sənayesində 15%, spirtli içkilər sənayesində 35% 
istehsal azaldı. Tütün istehsalı 68 min tondan 24 min tona endi. 
Böhran kənd təsərrüfatına daha ağır təsir etdi. Ölkədə aclıq 
başlandı. İş günü 10 saatdan 14 saata qaldırıldı. İşsizlərin sayı 
200 mini ötüb keçdi. 
1932-ci ildə keirilmiş seçkilərdə Saldarisin başçılıq 
etdiyi xalq (monarxist) partiyası qalib gəldi. Yeni hökumətə 
Saldaris başçılıq etdi. 
Yunanıstan ancaq 1934-cü ildə iqtisadi böhrandan 
çıxmağa başladı. 
 
Yunanıstan İkinci dünya müharibəsi ərəfəsində 
 
Almaniyada faşizmin hakimiyyət başına gəlməsi Yuna-
nıstanda faşizmin dirçəlməsinə səbəb oldu. 1935-ci il martın 1-
də xalq partiyasının başçısı Kondilis hərbi-monarxist çevriliş 
etdi. Monarxistlərin 1935-ci ilin noyabrın 25-də  fırıldaqla 

 
253
keçirdikləri xalq rəy sorğusundan sonra kral II Georq 
İngiltərədən Yunanıstana qayıtdı. 
Ölkədəki inqilabi hərəkatın qarşısını almaq üçün 1936-cı 
il avqustun 4-də monarxist Metaksas hərbi dairələr tərəfindən 
çoxdan bəri hazırlanmış çevrilişi etdi və yalnız orduya və 
jandarmaya arxalanaraq faşist diktaturası qurdu. O, mühasirə 
vəziyyəti tətbiq etdi, parlamenti buraxdı, kütləvi həbslər keçir-
məyə başladı. Yunanıstan faşist Almaniyası ilə yaxınlaşmağa 
başladı. Lakin buna baxmayaraq İkinci dünya müharibəsi 
ərəfəsində Yunanıstanda yenə  də  İngiltərənin nüfuzu üstünlük 
təşkil edirdi. 
 
254
 PORTUQALİYA 
 
Birinci dünya müharibəsindən sonra ölkədə iqtisadi  
və siyasi vəziyyət 
 
 
1910-cu il burjua inqilabından sonra Portuqaliya burjua  
parlament respublikası oldu. O, geridə qalmış kapitalist ölkəsi 
idi.  İngiltərədən xeyli dərəcədə asılılıq var idi. Ölkə bununla 
belə Anqola, Mozambik və s. kimi iri müstəmləkələrə malik 
imperiya idi. Onun müstəmləkələrinin  ərazisi öz ərazisindən 
təxminən 23 dəfə böyük idi. Ölkədə feodal qalıqları yaşamaqda 
idi.  Əhalinin 60%-i kənddə yaşayırdı. Cənubda iri latu-
findiyalar,  şimalda isə  xırda torpaq sahibliyi üstün idi. Kənd 
təsərrüfatında icarədarlıq geniş yayılmışdı. Sənaye yarımkustar 
səciyyə daşıyırdı. Dəmiryolu və kommunal nəqliyyatı  əsasən 
ingilislərin əlində idi. Fəhlə sinfinin sıralarında 250 min adam 
var idi. 
 Ölkədə siyasi hakimiyyət mülkədarların və burjuaziyanın 
mənafeyini müdafiə edən Respublikaçılar partiyasının  əlində 
idi. Fəhlə hərəkatında reformist və anarxist əhval-ruhiyyə güclü 
idi. 1875-ci ildən ölkədə  zəif nüfuza malik olan Sosialist 
partiyası da fəaliyyət göstərirdi. 1910-cu ildə yaradılmış Milli 
fəhlə ittifaqı 1919-cu ildə Ümumi Əmək Konfederasiyası kimi 
təşkil edildi.  
1916-cı ildə  İngiltərənin təzyiqi ilə Portuqaliya Antan-
tanın tərəfində birinci dünya müharibəsinə daxil oldu. Versal 
sülhünə  əsasən Portuqaliyaya keçmiş alman müstəmləkələ-
rindən ancaq Şərqi Afrikadakı üçbucaq Kionqosu verildi. 
1917-ci ilin dekabrın 11-də keçirilən prezident seçkilə-
rində Sidoniy Paiş qalib gəldi. Rejimdən narazılıq 1918-ci ilin 
sonunda hökumətlə  fəhlə  təşkilatları arasında baş verən güclü 
toqquşmada özünü göstərdi. Ölkədə baş verən tətillər Paişin 
diktaturasının 1918-ci ilin dekabrın 14-də süqutuna səbəb oldu. 

 
255
1919-1921-ci illərdə Portuqaliyanı ümumi tətillər bürüdü. 
Bu monarxistlərin qiyam yolu ilə 1919-cu ilin qışında ha-
kimiyyətə gəlmək cəhdlərinin qarşısını aldı.  
1921-ci ilin martında Portuqaliya kommunist partiyası 
təşkil edildi. 1923-cü ildə iqtisadi böhranla əlaqədar ölkədə 
yenidən ümumxalq hərəkatı gücləndi. 
 
1926-cı il hərbi çevrilişi və faşist  
diktaturasının qurulması 
 
1924-1925-ci illərdə Portuqaliyada iqtisadi, xüsusilə 
maliyyə böhranı kəskin şəkil aldı, bu həmçinin siyasi sabitliyi 
də pozdu. 1910-cu ildən 1925-ci ilədək ölkədə 40 hökumət 
dəyişikliyi, 18 qiyam olmuşdu. Kapitalizmin nisbi sabitləşməsi 
illərində  də qeyri-sabit şərait qalmaqda idi. Bundan istifadə 
edən hərbi dairələr 1926-cı ilin may ayının 28-də dövlət 
çevrilişi edərək öz diktaturalarını qurdular. Respublika 
partiyası, o cümlədən sosialistlər əvvəl dəyişikliyin mahiyyətini 
başa düşməyərək yeni rejimi alqışladılar. Ümumi əmək 
konfederasiyası bitərəf qaldı. Kommunist partiyası çevrilişin 
əleyhinə olduğunu bildirdi. Tez bir zamanda hakimiyyət 
general Koştun  əlində  mərkəzləşdi. 1928-ci ilin martın 25-də 
ölkənin prezidenti İngiltərənin himayəsi ilə general Karmon 
oldu. Ölkənin faşistləşməsi başladı. 1911-ci il konstitusiyası 
təxirə salındı. Onunla birlikdə burjua-demokratik azadlıqlar da 
ləğv edildi. 1928-ci ilin aprelin 28-də maliyyə naziri O.Salazar 
oldu. O, iqtisadiyyat sahəsində fövqəladə səlahiyyətlər aldı. 
Portuqaliyanın demokratik dairələri ardıcıl olaraq 
faşistləşmə  və diktaturaya qarşı mübarizə aparırdılar. 1927-ci 
ilin fevralında respublika əhval-ruhiyyəli zabitlər, həmçinin 
fəhlələrin bir hissəsi Lissabon və Portuda üsyan qaldırdılar. 
1928-ci ildə baş verən üsyanlar diktator tərəfindən yatırıldı.  
 
 
256
 
Portuqaliya dünya iqtisadi böhranı və İkinci cahan 
müharibəsi ərəfəsində 
 
Ölkədə diktatura rejiminin möhkəmlənməsi Portuqali-
yada İngiltərənin nüfuzunun daha da artmasına, zəhmətkeşlərin 
istismarına, feodalizm qalıqlarının qalmasına və kilsənin ro-
lunun yüksəlməsinə şərait yaratdı. 
1929-1933-cü illərin dünya iqtisadi  böhranı  ənənəvi 
Portuqaliya mallarının (balıq konservləri, şərab və s.) ixtisarına 
və həyat səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb oldu. 1935-ci ildə 
fəhlələrin 35%-i (150 min adam) işsiz idi. Sənaye fəhlələrinin 
əmək haqqının səviyyəsi 40-45% düşdü. 1926-cı illə 
müqayisədə isə  kənd təsərrüfatı  fəhlələrinin  əmək haqqı 75% 
aşağı idi. 
Böhrandan çıxmaq üçün hakimiyyət iri sahibkarlara və 
torpaq sahiblərinə güzəştə getməklə  zəhmətkeşlərdən alınan 
vergiləri artırdı. Bu dövrdə istehsal inhisarçıların kiçik dai-
rəsinin  əlində  cəmləşdi. Həmçinin faşist rejiminin köməyi 
nəticəsində ölkə iqtisadiyyatında iri inhisar birliklərinin, məsə-
lən, Fabrik ittifaqı kampaniyasının, SAKOR-un ağalıq mövqeyi 
gücləndi. Onlar ölkənin kimya və neft sənayesində  ağalıq 
edirdilər.  
İqtisadi böhran illərində ölkənin faşistləşməsi prosesi 
gücləndi. Müxalifətçi partiyalar qanundan kənar elan edildi. 
1930-cu ildə Salazar "Milli ittifaq" adlı faşist partiyası  təşkil 
etdi. O, ölkədə yeganə leqal partiya idi. 1932-ci ilin iyulun 5-də 
o, baş nazir təyin edildi və uzun illər faşist diktatoru kimi qaldı. 
Faşist rejimi 1933-cü il konstitusiyası ilə möhkəmləndirildi. Bu 
konstitusiyaya 
əsasən Portuqaliya "unitar korporativ 
respublika" adlandırıldı. Baş nazirə qeyri-məhdud səlahiyyətlər 
verildi. Yaşlı  əhalinin ¾-ü seçki hüququndan məhrum edildi. 
Azad həmkarlar ittifaqlarının yerinə Salazar 1933-cü ilin 

 
257
sentyabrın 23-də faşist "Milli həmkarlar ittifaqları"nı təşkil etdi. 
Fəhlələr tətil hüququndan məhrum edildi. Salazarın parti-
yasından başqa bütün digər partiyalar gizli iş şəraitinə keçdilər. 
Kilsə faşist diktaturasının  ən mühüm dayağı oldu. Ölkədə 
xüsusi təqib aparatı  təşkil edildi. "PİDE" adlanan gizli siyasi 
polis yaradıldı. Hərbi düşərgələr təşkil edildi ki, onlardan biri 
Yaşıl Burun adasında yerləşən "Trafal" idi. Faşist rejimi ordu, 
donanma və polisə  çəkilən xərcləri xeyli artırdı. Bu xərclər 
büdcənin 1/3-ni təşkil edirdi. 1934-cü ildə Portuqaliya höku-
məti özünün yeni hərbi proqramını qəbul etdi ki, bu proqrama 
əsasən İngiltərəyə 20 hərbi gəmi inşa etmək sifarişi verildi. 
1935-ci ildə isə daha 14 hərbi gəmi inşa etmək üçün hökumət 
65 milyon funt-sterlinq həcmində pul ayırdı. Bundan başqa 
ölkədə strateji əhəmiyyətə malik olan yollar çəkildi, hərbi 
aviasiya möhkəmləndirildi. Portuqaliya silahın xeyli hissəsini 
Almaniya və İtaliyadan alırdı.  
Bu dövrdə müstəmləkə xalqlarının istismarı gücləndi. 
1930-cu il iyulun 8-də qəbul edilmiş “müstəmləkələr üzrə akt”a 
əsasən Portuqaliya müstəmləkələrinin  əhalisi bütün iqtisadi, 
siyasi və 
mədəni hüquqlardan məhrum edilirdi. 
Müstəmləkələrdə məcburi əmək sistemi geniş tətbiq edildi, işçi 
qüvvəsinin satışı həyata keçirildi. 
Antifaşist hərəkatını ləğv etmək Salazar diktaturasına tam 
nəsib olmadı. Bu özünü aydın formada İspaniyada vətəndaş 
müharibəsi dövründə xüsusilə göstərdi. Portuqaliya hökuməti 
dərhal Franko diktaturasını tanıdığını bildirdi və onun ordusunu 
silahla təchiz etməyə, oraya əsgər göndərməyə başladı. 1939-cu 
ilin mart ayının 17-də Salazar ilə Franko arasında "Dostluq və 
hücum etməmək haqqqında" pakt bağlandı. Bununla bərabər, 
həmin dövrdə Portuqaliya demokratları da İspaniya 
respublikaçılarına rəğbətlərini gizlətmirdilər. 1936-cı ilin 
sentyabrında Lissabon limanında üç gəmidə  hərbi dənizçilər 
İspaniya respublikası ilə həmrəylik əlaməti altında silahlı üsyan 
 
258
qaldırdılar. Portuqaliya antifaşistləri  İspaniyaya gələrək 
beynəlmiləl briqadaların tərkibində vuruşurdular. 
İkinci dünya müharibəsi  ərəfəsində  İngiltərə Portuqaliya 
iqtisadiyyatında ağalıq mövqeyini saxlayır, onun əsas kreditoru 
olaraq qalırdı. 1935-ci ildə Portuqaliyanın 30,9 milyon funt-
sterlinq xarici borcundan 22 milyon funt-sterlinqi İngiltərəyə 
məxsus idi. 1937-ci ildə Portuqaliya müstəmləkələrinə  İn-
giltərənin kapital qoyuluşu 25 milyon funt-sterlinq idi. Portu-
qaliya ordusu və donanmasını silahla, demək olar ki, İngiltərə 
təchiz edirdi. Eyni zamanda, İkinci dünya müharibəsi  ərəfə-
sində Salazar hökuməti faşist İtaliyası və Hitler Almaniyası ilə 
də  sıx iqtisadi və siyasi əməkdaşlıq yaratmışdı. Almaniya 
müharibə  ərəfəsində Portuqaliyaya idxal etdiyi məhsul və 
kapitala görə, demək olar ki, İngiltərəyə çatmışdı. 

 
259
İSVEÇRƏ 
İsveçrə Birinci dünya müharibəsindən  
sonrakı ilk dövrdə 
 
 1815-ci 
ildən bitərəf ölkə olan İsveçrə birinci dünya 
müharibəsi dövründə öz bitərəfliyini saxlamaqla müharibə 
aparan bütün ölkələrlə ticarət edərək öz burjuaziyasına çoxlu 
gəlir gətirdi. Ölkədə maşınqayırma, hərbi sənaye, elektroener-
getika sənayesi xeyli inkişaf etdi. Ölkənin qızıl ehtiyatı artdı. 
Bununla bərabər  ərzaq mallarının qiymətlərinin bahalanması 
xalq kütlələrinin maddi vəziyyətini ağırlaşdırdı. Müharibə 
illərində ordunun səfərbərliyə alınması ilə  əlaqədar  İsveçrə bu 
işə 1,2 milyard frank sərf etməli oldu. 1913-cü ildəki 140 
milyon franka qarşı 1918-ci ildə  İsveçrənin dövlət borcu 1 
milyard franka çatdı. Həmçinin bu dövrdə  İsveçrə  xəzinəsi 
xarici turizmdən gələn gəlirlərdən də məhrum oldu. 
1917-1918-ci illərdə Rusiyada baş verən Fevral burjua-
demokratik inqilabı  və Oktyabr çevrilişinin nəticəsində  İsveç-
rədə  də  fəhlə  hərəkatı gücləndi. Bu dövrdə  fəhlə  hərəkatında 
İsveçrə sosial-demokrat partiyasının nüfuzu güclü idi. Fəhlə 
hərəkatının təsiri altında hökumət güzəştə getməyə  məcbur 
olaraq 1918-ci ildə proporsional seçki sistemi tətbiq etdi, 48 
saatlıq iş həftəsi müəyyən edildi. 
1919-cu ildə çağrılmış Parist sülh konfransı  İsveçrənin 
"daimi bitərəflik" doktrinasını bir daha təsdiqlədi. 
1921-ci ilin martında sosial-demokrat partiyasının sol 
qanadından  İsveçrə Kommunist partiyası  təşkil edildi və o, 
Kominternə daxil oldu. 
Birinci dünya müharibəsindən sonra İsveçrə beynəlxalq 
münasibətlərdə mühüm rol oynamağa başladı. Onun ərazisində 
beynəlxalq təşkilatlardan Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi, 
Ümumdünya poçt ittifaqı, Millətlər Cəmiyyəti fəaliyyət 
göstərirdi. 
 
260
Sovet dövlətinə qarşı  İsveçrə düşmənçilik mövqeyində 
dururdu. 1923-cü ilin iyunun 20-də  İsveçrə hökuməti onun 
ərazisində keçirilən beynəlxalq konfranslarda sovet nümayəndə 
heyətinin iştirakını qadağan etdi. 
1920-1921-ci illərin iqtisadi böhranı xalq kütlələrinin 
maddi vəziyyətinə ağır təsir etdi. 1922-ci ildə ölkədə 130 min 
işsiz var idi. Qiymətlər müharibədən  əvvəlki dövrlə müqa-
yisədə 4 dəfə artdı. 
İsveçrə 1924-1939-cu illərdə
 
 Kapitalizmin  sabitləşməsi illərində  İsveçrənin iqtisadi 
vəziyyəti bir qədər yaxşılaşdı. Həyat səviyyəsi bir qədər 
yüksəldi. Bir sıra, xüsusilə, ixracla əlaqədar olan sahələrdə 
fəhlələrin  əmək haqqı artdı. 1925-ci ildə ölkədə qocaların, 
yetimlərin və  şikəstlərin sığorta edilməsi, 1927-ci ildə dövlət 
qulluqçularının əmək haqlarının ödənilməsi vəziyyəti haqqında 
qanun qəbul edildi. 1929-cu ilin martından ölkənin çörəklə 
təmin edilməsi üzərində dövlət inhisarı  həyata keçirilməyə 
başlandı. 
Bu dövrdə Vahid İsveçrə  həmkarlar ittifaqı  və sosial-
demokrat partiyası  əməklə kapitalın  əməkdaşlığı  uğrunda mü-
barizəni genişləndirdilər. 1926-cı ildə onlar parlamentə belə bir 
təklif verdilər ki, bütün sosial münaqişələrin arbitraj 
məhkəməsi vasitəsi ilə həll edilməsinə icazə versinlər ki, "sinfi 
sülh" yaradılsın. 
İsveçrədə 20-ci illərin ortalarından başlanan iqtisadi 
yüksəlişi 1929-1933-cü illərin iqtisadi böhranı dayandırdı. 
Böhran illərində 2500 müəssisə və bank iflasa uğradı. Bir sıra 
bankların səhmlərinin qiyməti 40% aşağı düşdü. Hökumət 
böhrandan çıxmaq üçün lazım olan bir sıra, məsələn,  əmək 
haqlarını dondurmaq, frankı devolvasiya etmək və s. tədbirləri 
görmədi. Böhranın bütün ağırlığı xalq kütlələrinin üzərinə 
düşdü. Bazel, Sürix, Cenevrədə fəhlə tətilləri artdı. 

 
261
Sosial ziddiyyətlərin kəskinləşməsindən faşist ünsürlər 
istifadə edərək Hitler və Mussolininin ideyalarını təbliğ etməyə 
başladılar.  İsveçrədə "Milli cəbhə" adlanan faşist təşkilatı öz 
fəaliyyətini genişləndirdi. Həmçinin Milli İttifaq, İsveçrə faşist 
partiyası da təbliğat işini gücləndirdi. Faşist təşkilatlarının 
fəaliyyətinə mane olmamaq üçün hökumət antifaşist çıxışları 
qadağan etdi. 1932-ci ilin noyabrın 9-da hökumət Cenevrədə 
antifaşist nümayişi gülləbaran etdi.  
30-cu illərin ikinci yarısında antifaşist hərəkat gücləndi. 
1940-cı ilin noyabrın 27-də İsveçrədə Kommunist partiyasının 
fəaliyyəti qadağan edildi. 
İkinci dünya müharibəsi  ərəfəsində  İsveçrədə iqtisadi 
inkişaf yenidən yüksəldi. Ölkənin xüsusilə hərbi istehsalla bağlı 
olan müəssisələri bütün gücü ilə faşist dövlətlərinin sifarişini 
yerinə yetirmək üçün işləyirdi. 
İsveçrə daha çox Almaniyanın təsir dairəsində idi. O, 
1934-cü ildə SSRİ-nin Millətlər Cəmiyyətinə daxil olmasının 
əleyhinə  səs verdi. Həmçinin  İsveçrə faşist təcavüzünün Av-
ropa, Asiya və Afrikada genişlənməsini sakitliklə qarşılayaraq 
təcavüzkara qarşı iqtisadi sanksiyaların tətbiq edilməsində işti-
rak etmədi. 
 
262
XII. KANADA 
 
Birinci dünya müharibəsinin Kanada üçün nəticələri 
 
 
1914-cü ilin avqustun 4-də Böyük Britaniyanın 
dominionu olduğu üçün Kanada da Birinci dünya müharibəsinə 
qoşuldu. Onun 400 mindən çox əsgəri Avropada hərbi 
əməliyyatlarda iştirak etdi. Bununla belə, müharibə dövründə 
Kanadanın  ərazisi hərbi  əməliyyatlar meydanına çevrilmədi. 
Ölkədə iqtisadiyyat xeyli inkişaf etdi. 1917-1920-ci illərdə 
Kanadada  R.Z.Bordenin başçılıq etdiyi mühafizəkar və 
liberallar partiyasının üzvlərindən ibarət olan koalisiyalı 
hökumət hakimiyyətdə idi. 1918-ci ilin fevralında Kanadada 
ordudan tərxis edilmiş  əsgərləri işlə  təmin etmək üçün xüsusi 
departament təşkil edildi. İşsizlərə kömək, səhiyyə, texniki 
təhsilin inkişafı üçün bir sıra tədbirlər görüldü. 
Müharibə dövlət-inhisarçı kapitalizmin inkişafını sürət-
ləndirdi. Bunun təzahürlərindən biri 1918-1923-cü illərdə  də-
mir yollarının milliləşdirilməsi idi. Müharibədən sonra Kana-
daya ABŞ kapitalının müdaxiləsi gücləndi. 
Fəhlə  hərəkatının güclənməsindən ehtiyat edən Borden 
hökuməti  əməklə kapitalın sinfi əməkdaşlığı siyasətini yeri-
dirdi. "Sosial sülh" yaratmaq məqsədi ilə 1918-ci ildə  həm-
karlar ittifaqları ilə hökumət arasında bir sıra müşavirələr 
keçirildi.  
Fermerlərin mübarizəsi 1919-cu ildə  xırda burjua-
ziyanın mənafeyinin təmsilçisi olan Milli mütərəqqi partiyanın 
yaranması ilə nətiəcələndi. 
1920-ci ildə Kanadanı iqtisadi böhran bürüdü. Sənaye 
məhsulları istehsalı 11%, ixrac 13% azaldı. Aqrar böhran 1921-
ci ildə xüsusilə  dərinləşdi. Avropaya buğda göndərilməsi, 
demək olar ki, dayandırıldı. Zəhmətkeşlərin vəziyyəti pisləşdi.  

 
263
1921-ci ilin parlament seçkilərindən sonra hakimiyyəti 
1926-cı ilə  qədər M.Kinqin başçılıq etdiyi liberallar hökuməti 
idarə etdi. Bu hökumət ölkənin qərbindəki fermerlərlə 
şərqindəki sənayeçilər arasında manevr etmək siyasəti 
yeridirdi. O, fermerlərin mənafeyini nəzərə alaraq kömrük 
tariflərini aşağı salsa da, sənayeçilərin xeyrinə olaraq dəmiryolu 
tariflərini qaldırdı. Tədricən Mütərəqqi partiya öz nüfuzunu 
itirdi və 1926-cı il seçkilərində məğlubiyyətə uğradı. Bu dövrdə 
Kanadada Böyük Britaniyadakı Leyborist partiyası tipində 
yaranmış leyborist partiyanın fəaliyyəti artdı. Həmçinin 1921-ci 
ilin iyununda Kanadada gizli şəraitdə Kanada Kommunist 
partiyası yaradıldı.  
Müharibədən sonra Kanadanın beynəlxalq aləmdə nü-
fuzu artdı. Belə ki, o Paris sülh konfransında bütün müqavi-
lələrə müstəqil  imza atdı. Vaşinqton konfransında iştirak etdi. 
1922-ci ildə Sovet Rusiyasını de-fakto tanıdı. 
Kanada kapitalizmin nisbi sabitləşməsi illərində 
1923-cü ildə Kanada iqtisadi böhrandan çıxa bildi və 
1929-cu ilədək ölkədə topdan satış milli məhsul 35% artdı. Bu 
dövrdə Kanada aqrar sənaye ölkəyə çevrildi. Dağ-mədən, 
selluloz-kağız,  əlvan metallurgiya, elektroenergetika daha sü-
rətlə inkişaf etdi, taxıl istehsalı artdı. Bununla bərabər, Kanada 
yenə  də ABŞ  və Böyük Britaniya bazarından asılı  vəziyyətdə 
idi. Ölkənin ixracının 2/3-si, idxalının isə 4/5-ü bu ölkələrlə 
bağlı idi. 50 iri bank və kampaniya, demək olar ki, ölkəyə 
sahiblik edirdi. 
Bu dövrdə  mərkəzləşmə  və  təmərküzləşmə artıq kənd 
təsərrüfatını da əhatə etdi. Kanada kapitalının Latın Amerikası 
ölkələrinə müdaxiləsi artdı. Lakin yenə də Kanada kapitalizmi 
asılı vəziyyətdə idi. Belə ki, onun emal və istehsal sənayesinin 
40%-i xaricilərin, xüsusilə, ABŞ inhisarçılarının əlində idi. 
M.Kinqin başçılıq etdiyi liberallar hökumətinin  əsas 
diqqəti tarif siyasəti məsələsinə yönəldilmişdi. 1926-ci il par-
 
264
lament seçkilərində liberallar yenidən uğur qazandılar və Kinq 
hökumətə yenidən 1930-cu ilədək başçılıq etdi. Fəhlə  hə-
rəkatının artması  nəticəsində 1927-ci ildə yeni həmkarlar təş-
kilatı olan Ümumkanada həmkarlar ittifaqı konqresi təşkil 
edildi. Həmçinin 1925-ci ildə Fermerləri maarifləndirmə liqası 
yarandı. 
Kapitalizmin nisbi sabitləşməsi dövründə Kanadanın 
müstəqilləşməsi prosesi gücləndi. İngilis imperializmi öz möv-
qeyini burada xeyli itirdi. 1923-cü ildə Kanada Londonun 
icazəsi ilə müstəqil xarici siyasət yeritmək hüququ aldı. 1926-cı 
ildə isə Kanada digər dominionlarla birlikdə bütün sahələrdə 
İngiltərə ilə  bərabər hüquqa malik oldu. 1927-ci ildə ABŞ  və  
Kanada səfirlər mübadiləsi etdi. Fransada Kanada nümayən-
dəliyi açıldı. Kanadanın Millətlər Cəmiyyəti və digər beynəl-
xalq təşkilatlarda fəaliyyəti gücləndi. 
1927-ci ildə o, Böyük Britaniyanın təsiri altında SSRİ 
ilə münasibətləri kəsdi. 
Kanada 30-cu illərdə.
 
1929-1933-cü illərdə ABŞ-ın ardınca Kanadanı güclü 
iqtisadi böhran bürüdü. Sənaye istehsalı iki dəfə  aşağı düşdü. 
Artıq 1933-cü ilin əvvəllərində ölkədə 1,3 milyon nəfər işsiz 
var idi ki, bu da ölkə  əhalisinin 12%-ni təşkil edirdi. Kənd 
təsərrüfatı  məhsullarının qiyməti düşdü. Xüsusilə buğdanın 
qiyməti 88% endi. 240 min fermer təsərrüfatı tənəzzülə uğradı. 
İnfilyasiya artdı. Orta hesabla zəhmətkeşlərin gəliri 48% aşağı 
düşdü. 
1930-cu ilin iyulun 30-da keçirilən parlament seçki-
lərində liberallar böhranı aradan qaldırmaqda heç bir fəallıq 
göstərmədikləri üçün məğlub oldular. Seçkilərdə  qələbə qaza-
nan mühafizəkarlar Bennetin başçılığı altında hökumət təşkil 
etdilər və bu hökumət 1935-ci ilə  qədər hakimiyyətdə qaldı. 
Sənaye mallarının tarifi qaldırıldı. Bu hökumət işsizliyi aradan 
qaldırmaq üçün 1930-cu ildən 1942-ci ilə  qədər 20 milyon 

 
265
dollar vəsait ayırdı. Bu hökumətin dövründə  zəhmətkeşlər 
işsizlərin sığorta edilməsi haqqında qanun qəbul edilməsinə 
nail oldular. ABŞ-ın nümunəsi  əsasında Kanadada "əmək 
düşərgələri" təşkil edildi. Kommunist partiyasının fəaliyyəti 
qadağan edildi. 
Fəhlə sinfinin həyati maraqlarının müdafiəsində 1929-
cu ildə təşkil edilmiş Fəhlə birliyi liqası mühüm rol oynadı. Bu 
dövrdə  fəhlələrin mübarizə formalarından biri "arzuedilməz 
mühacirlərin" ölkədən qovulmasına qarşı mübarizə idi. 1929-
1934-cü illərdə Kanadadan müxtəlif bəhanələrlə 27 min adam 
qovulmuşdu. 
Böhran dövründə Kanadada siyasi partiyaların yenidən 
qurulması baş verdi ki, bu da xırda burjuaziya təbəqələrinin 
tərəddüdü ilə əlaqədar idi. Kanadada həm faşist, həm də sosial-
demokrat tipli təşkilatlar bu dövrdə yenidən formalaşmağa 
başladı. Albert əyalətində antiinhisar meylli "sosial kredit" 
hərəkatı gücləndi. Onlar 1935-ci ildə  əyalət seçkilərində 
əksəriyyət qazandılar və əyalətdə hökümət təşkil etdilər. 
1931-ci il Bestministr statusuna əsasən Kanada İngiltərə 
parlamentinin qəbul etdiyi qanunları dəyişmək və təxirə salmaq 
hüququ  əldə etdi. Bu andan London Kanada üçün Kanadanın 
razılığı olmadan qanunlar vermək hüququnu itirdi. Bununla 
bərabər, bu status Kanada federal hökumətinin  əyalətlərə 
münasibətdə qanunvericilik hüququnu xeyli məhdudlaşdırdı. 
Böyük Britaniya müəyyən səviyyədə Kanadanın xarici 
siyasətində öz nəzarətini saxlayırdı. Lakin hər halda bu status 
Kanadanın suverenliyinin gələcəkdə  təsdiqi üçün imkan 
yaratmış oldu. 
1935-ci il oktyabrın 14-dəki parlament seçkilərində mü-
hafizəkarlar uğur qazanmadılar. Hakimiyyətə yenidən  M.Kin-
qin başçılıq etdiyi liberallar hökuməti gəldi.Bu hökumət 1957-
ci ilə  qədər hakimiyyətdə qaldı. Bu hökumət tədricən "əmək 
düşərgələri"ni ləğv etdi. Bir sıra  əyalətlərdə  həmkarlar 
 
266
ittifaqlarının tanınması, kollektiv müqavilələr, minimum əmək 
haqqı haqqında qanunlar qəbul edildi. 
1937-1938-ci illərdə Kanada yenidən iqtisadi böhranla 
üzləşdi ki, bu da ölkədə sosial-siyasi şəraiti gərginləşdirdi. 
30-cu illərin ikinci yarısında Kanada ilə ABŞ-ın əmək-
daşlığı gücləndi. 1935-ci ildə bağlanmış ticarət sazişinə görə 
Kanada ABŞ mallarının idxalında kömrüyü azaltmağı öhdəsinə 
götürdü. Bu ölkələr arasında hərbi əməkdaşlıq başlandı. 30-cu 
illərin sonuna yaxın  Kanadanın 1500 kampaniyası ABŞ 
inhisarçılarının  əlində idi. 1939-cu ildə Kanadaya xarici 
ölkələrin kapital qoyuluşu 6913 milyon dollar təşkil edirdi ki, 
bunun 4151 milyon dolları ABŞ-a məxsus idi. 1939-cu ildə 
Kanadanın xarici ölkələrə, ilk növbədə ABŞ-a və Latın Ame-
rikası ölkələrinə kapital qoyuluşu isə 1865 milyon dollar təşkil 
edirdi. 
Kanada ABŞ,  İngiltərə, Fransa meylli xarici siyasət 
yeridirdi. O, İspaniyada baş verən hadisələrə "qarışmamaq" 
siyasətini müdafiə etdi. İtaliyanın Efiopiyaya təcavüzü zamanı 
ona qarşı sanksiya tətbiq etmədi. 1937-ci ildə Kanada 
İspaniyaya silah və  hərbi materiallar ixracı üzərində embarqo 
qoydu. Kanada Münxen sazişini bəyəndi.  İkinci dünya 
müharibəsində Kanada antihitler koalizasiyasının tərəfində 
iştirak etdi.  1939-cu ilin sentyabrın 10-da Kanada Almaniyaya 
müharibə elan etdi. Ölkə iqtisadiyyatı  hərbi relsə keçirildi. 
Hərbi  əməliyyatlar ölkə  ərazisində aparılmadığından yeni 
sənaye müəssisələrinin yaranması üçün əlverişli şərait yarandı. 
Kanadanın hərbi məhsulunun 53%-i antihitler koalisiyası 
üzvlərinə verlirdi. Kanadanın müharibə dövründə olan 70 min 
ordusundan 1939-40-cı illərin qışından İngiltərəyə hərbi yardım 
məqsədilə  hərbi hissələr göndərildi. Lakin onlar 1943-cü ilin 
yayınadək böyük döyüşlərdə  iştirak etmədilər. Kinq 
hökumətinin 1943-44-cü illərdə Avropaya göndərdiyi hərbi 
hissələr Aralıq dənizində aparılan hərbi  əməliyyatlarda,ikinci 

 
267
cəbhənin açılmasında yaxından iştirak etdi.  ABŞ  və  İngiltərə 
ilə münasibətlər daha da yaxşılaşdı. Kanada Hayd-park 
bəyannaməsini imzalayaraq Lend-liz sisteminə qoşuldu.  
 
 
 
268