Fəlsəfi fikir.
Hər bir mənalı nəticələr verən, istiqamətlər yaradan, pozitiv
mənalar üzərə çıxaran fikir məzmun etibarilə fəlsəfidir. Fəlsəfi fikirlər
konseptuallıqdan meydana gəlir. Fikirlər həm də sintez olunaraq
konseptuallığı yaradır. Başlanğıc və nisbi və mütləq son fikir arasında olan
müstəvi fəlsəfi mətni meydana gətirir. Fəlsəfi məzmun həm də yaradıcılıq və
quruculuq nümunələrində: ədəbiyyatda, musiqidə, incəsənət vasitələrində
(rəssamlıq
heykəltəraşlıq),
memarlıq
vasitələrində
(inşaatda);
dövlət
quruluşunda, siyasi sistemlərdə, cəmiyyət strukturlarında öz əksini tapır.
İ
stənilən bitkin bir əsərdə, nümunədə (memarlıq vasitələri, incəsənət vasitələri
də bir əsərdir) sistemlilik, ahənglik, uyğunluq, rəngarənglik, bu baxımdan
çoxlu sayda istiqamətlilik varsa, deməli, bu əsər fəlsəfidir. Çünki geniş
məzmunludur. Çalarları çoxdur. Təsir istiqamətləri də çoxluq təşkil edir.
Fəlsəfi fikir dərinə olan fikirdir.
Fəlsəfi düşüncələr obyektlər üzrə predmetlər yaratmaqla, şaquli və üfiqi
düşüncələrdir. Fəlsəfi düşüncələr hər hansı bir predmeti xəyali dairələr üzrə
həmin dairələri böyütməklə düşünmə prosesidir. Müəyyənetmə ilə xarakterizə
olunan ardıcıl düşüncələr dairələri silindr formasında xəyali böyütmək
funksiyasına malik olur. Ardıcıl proseslər sayəsində dairələrin qatı çoxalır,
düşüncələr artır. Dairələri eninə də artırmaq, horizontal trayektoriya üzrə
dairələr qrupunu yaratmaq da fəlsəfi düşüncələrin əsaslarını meydana gətirir.
Fəlsəfi düşüncələr yaradıcılığı və quruculuğu özündə hasil etməklə
müəyyənliyə çevirmə prosesini təşkil edir. Dərinə düşünmə dərinə mənaları,
yəni geniş mənaları üzərə çıxarmaqdan ibarətdir. Dərin mənalar da əqli
nətiəclər yolu ilə formalaşır. Empirizm rasionalizmdən, əqlin obyektə (vahidə,
tərkibə) tətbiqindən yaranır. Təcrübədən meydana gələn obrazlanma əqli
nəticələr üçün müəyyən başlanğıc rolunu oynamaq funksiyasını yerinə yetirir.
8
İ
stənilən şərti bir məkanı əhatə edən nöqtələri düşünmək və nöqtələri açmaq,
yeni nöqtələri əlavə etmək, müəyyənləşdirmək elə fəlsəfi düşüncələri meydana
gətirir. Fəlsəfi düşüncələr yeni nəticələr yaradan, həm də təsirli nəticələr
yaradan düşüncələrdən, qənaətlərdən və qənaətləri ifadə edən müddəalardan
ibarətdir. Fəlsəfi fikirlərin formalaşması əsasları obyektlərdən və onların
obrazlanmasından meydana gəlir. Bu obrazlanma əqli nəticələri formalaşdırır.
Ə
qli nəticələr də elementlərə və onların beyində obrazlanmasına, məkan
tutumuna söykənir. Rasionalizmin dayağı burada meydana gəlmiş olur. Dayaq
da elementlərdən ibarətdir. Bu aspektdə empirik biliklər rasional biliklərlə
(yəni, ağlın çıxardığı məntiqi biliklərlə) eynilik təşkil edir. Empirizmin və
ə
qlin ifadəsi obyektlərə, dəyişən aləmə, mütləq və nisbi hərəkətlərə söykənmiş
olur.
İ
stənilən nöqtədən, məkandan başlayaraq istənilən müəyyən xəyali bir
fiqur formasında obyekti düşünmək olar. Bu halda düşüncələr həndəsəsi
meydana gəlir. Düşüncələrdə simmetrik fiqurların alınması öz-özlüyündə
sistemli və harmonik düşüncələri meydana gətirir. Düşüncə silsilə xarakteri
kəsb etdikdə bütöv izahlı, ifadəli mətnləri meydana gətirir. Sonsuz kainatda,
təbiətdə, insan fəaliyyətində obyektlər o qədər çoxdur ki, həmçinin üsniyyət
üçün sözlər bol olduğundan konseptuallıqla, cəmləşdirməklə, müəyyən
istiqamətlərə sözləri toparlamaqla və əqli nəticələr yolu ilə ifadələri, oxşar
ifadələri cəmləməklə mətnlər yaratmaq olar. Burada ölçünü, normanı,
qaydaları müəyyən edən riyazi işarələr də çoxluq təşkil edir. İstənilən
birləşdirici, tərkiblər baxımından ayırıcı, sistemlərdə tərkiblərə ayırıcı,
paralellikləri və fərqləri yaradan ifadələr, sözlər cəmi konsepsiyaları yaradır.
Fəlsəfə və elm birlikdə ensiklopedik məzmunu ortaya çıxarır.
Dövləti
də
düşünmək
mümkündür,
çünki
tərkibi
obrazlanan
elementlərdən formalaşır. Filosof dövləti sistemli düşünür, onun tərkibinin
fiziki və ruhi əsaslarını düşünür. Filosof kompozisiya axtarır. Düşündüklərinin
ardıcıllığı isə elmi meydana gətirir. Ümumiyyətlə, hər bir element obrazlanma
üçün faktları meydana gətirir. Humanitar sahələrdə, insan mənəviyyatı
sahələrində hər bir söz elm üçün başlanğıc ola bilir. Məsələn, əxlaq sözü özü
bir sözdür, lakin kosneptual əsaslıdır. Bu aspektdə əxlaq haqqında silsilə və
ardıcıl düşünmə elmi meydana gətirir. Dövlət strukturdur, mexanizmdir, bu
baxımdan da elementlərdən ibarətdir. Dövlət ali formada, eləcə də sadə və adi
səviyyədə düşünülür, onun mənası aşkarlanır. Dövlət vətəndaşların daima
istək tərəfləri olaraq çıxış edir. Dövlət xidmət ünsürü, vasitəsi olduğundan
dəyərlərə malikdir. İnsanlar dövlətlərini dəyər tərəfi olaraq görürlər. Dövlət bir
tarixi ictimai-siyasi fenomendir, reallıqdır, gerçəklikdir. Əlaqələr sistemindən
və tərkib strukturlarından ibarət olan bir universal mexanizmdir. Universal
tərkiblə yanaşı, həm də konkret mexanizm vasitəsidir. Dövlət cəmləşmiş bir
canlı aparatdır. Onun canlılığını subyektlər (şəxslər-maraqlı tərəflər) meydana
gətirirlər. Dövlət qarşılıqlı əlaqələr və fəaliyyət sayəsində mövcud olan
9
universal bir kompleksdir. Dövlət strukturlardan və əlaqələr, fəaliyyətlər
konstruksiyalarından təşkil olunur. Dövlət həmçinin özündə tarixi prosesləri
ə
ks etdirən məkan, o cümlədən yaşayış məskəni amilidir, kateqoriyasıdır.
Dövlət yaşayış məskənləri kriteriyaları üzrə sivilizasiya anlayışlarını özündə
ə
ks etdirir. Dövlət təfəkkürdə səbəb və nəticə kateqoriyasıdır. Eyni zamanda
zərurət kateqoriyasını özündə ehtiva edir. Dövlətin daxilində insan maraqları
ə
ks olunduğundan bütün fəlsəfi kateqoriyalar da burada cəmləşir. Dövlət
daxilində proseslər qərarlaşır. Hər bir prosesin səbəb və nəticəsi mövcud olur.
Dövlət bir qurum kimi universal mövcudluqdur. Həm də mütləq kriteriyadır.
Dövlət mücərrəd aspektlərdə hərəkət edən vahidlikdir. Həm də fəlsəfi
düşüncələrin obyekti üçün konkretlilikdir. Dövləti düşünmək onun formasını
və məzmununu ayırd etmək deməkdir. İnsan özünü məhz cəmiyyətdə və
dövlətdə aşkar edir, təsdiqləyir. Dövlət siyasəti insana xidmət etdiyindən,
insan maraqlarına söykəndiyindən və insan maraqları üzərində reallaşdığından
məhz insan fəlsəfəsini özündə cəmləşdirir. Dövlət bucağından insan obyekt
kimi düşünülür, insan bucağından dövlət və cəmiyyət düşünülür. Bu iki tərəf
kompozisiya təşkil edərək birləşmiş fəlsəfi predmeti yaradır.
Tarix dövləti yaradıbsa, dövlət də prosesləri daxilində yaratmaqla tarixi
formalaşdırıb. Eləcə də öz fəaliyyəti ilə tarixi yaratmaqda davam edir. Burada
siyasi aktlar amili hər iki anlayışı bir-birilə tamamlatdırıb. Dövlət fəlsəfəsi
idarəçilik fəlsəfəsinin əsasında durur. İdarəçilik məfkurəsi dövlət fenomeninin
daxilində qərarlaşır. İdarəçilik olmadan insanlar da nizamlana, maraqları
baxımından tənzimlənə bilməz. Dövlət sistemliliyin əsas dayağıdır. Hansı ki,
bu sistemlilik maraqların sistemli, bu baxımdan fəlsəfi kateqoriyalara müvafiq
olaraq təmin olunmasını həyata keçirir. Dövlət fəlsəfəsinin əsasları
bütövlükdə (makro vahidlikdə) və tərkibdə (mikro vahidliklərdə) meydana
gəlir.
Siyasətin düşüncələri onun tərkibini müəyyən etməkdən, hadisələrin
mahiyyətini aşkarlamaqdan ibarət olan ardıcıl bir prosesdir. Düşünmə
ardıcıllığından həm siyasətin subyektlərinin strukturları aşkar edilir, mahiyyət
üzərə çıxır, həm də siyasət aktlarının tərkib mahiyyəti aşkar olunur.
Aşkarlanma sayəsində insanlar siyasi aktların onlar üçün faydalarını müəyyən
edirlər. Siyasi proseslər düşüncələrə hakim olur. Burada aşkarlanma sayəsində
yeni düşüncələr meydana gəlir. Siyasətin fəlsəfi mahiyyəti özündə obyektiv və
subyektiv duyğuları yaradır. Siyasət bir konkret mütləq və universal mücərrəd
akt kimi müxtəlif bucaqlardan düşünülür.
Siyasəti özünə obyekt edən düşüncə onun məkanını, tərəfini
(subyektlərini) və proseslərin mahiyyətini (aktların, hadisələrin məzmununu)
də aşkar edir.
Siyasət inkişaf fəlsəfəsi ilə pozitiv mənada tamamlanır. Burada həm də
rəqabət fəlsəfəsi meydana gəlir. Rəqabət hərəkətləri dövlətin daxilində baş
verir, eləcə də beynəlxalq əlaqələr strukturunda yaranır. Rəqabət sistemlilik
10
prinsiplərində özünümüdafiə və inkişaf strategiyasını və taktikasını meydana
gətirir.
Dövlətin və onun fəaliyyətinin düşünülməsi anları ali düşüncələr sirasına
aid olur. Çünki dövlət ali bir dəyərli mövcudluqdur, komponentdir. Dövlət
pozitiv varlıqdır və konkretlilikdir. Dövlət sistemli olaraq insan maraqlarının
bütün sahələrini əhatə edən kompozisiyadır. Dövlət ictimai dəyərləri müdafiə
edən, qoruyan kompleksdir.
Hər bir sistemin tərkibini izah etmək, mənasını aşkarlamaq öz-özlüyündə
həmin sistemin fəlsəfi izahını yaratmaq deməkdir. Əsərdə dövlətin və siyasətin
fəlsəfi aspektləri izah olunur. Dövlətə siyasi bir bütövlük vahidi kimi baxılır.
Dövlətin zamana və inkişaf tendensiyalarına tələb verəcək səviyyədə insan
maraqlarına cavab verməli olan siyasətinin fəlsəfi əsasları şərh olunur.
Siyasətin əhatə olunduğu sahələr, tətbiq olunduğu məkanlar şərh obyektinə
cəlb olunur. Siyasətin daxildə və beynəlxalq əlaqələrdə maraqlara cavab
verməsinin əsasları izah edilir.
Dostları ilə paylaş: |