T. C. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı

2.5.3 Sivil İtaatsiz Olarak Değerlendirme İmkânı 
 
Çok yumuşak huylu bir insanım.  
Çok da yürekli bir insan olmadığımı biliyorum.  
Ama, karşı koymaktan başka elimden bir şey gelmiyor!
758
 
Y. Kemal 
 
 
 
“
Bir insanın kendisine azıcık saygısı varsa yöresinde olan kötülüklere karşı koymadan 
edebilir  mi?”
759
  diye  soran  yazar  aynı  zamanda  neden  onu  sivil  itaatsizlik  açısından 
değerlendirmeye  aldığımızın  da  açıklamasını  yapmış  olur.  Çünkü  bu  soru,  bize  göre 
Sokrates’in,  Gandhi’nin,  Thoreau’nun,  Martin  Luther  King’in,  Rosa  Parks’ın  da  başlangıç 
noktalarındaki soru ile tıpa tıp aynıdır. Ahlak, bilinçli seçilen eylemler için söz konusudur ve 
sivil  itaatsizlik  ahlaklı  bir  isyandır.  İsmini  zikrettiğimiz  bu  isimler  haksızlıklara  karşı 
koydukları -başkaldırdıkları- için bedel ödemişlerdir. 
 
Yaşar  Kemal’in  yukarıdaki  sorusuna  verilecek  cevap  -bedeli  ne  olursa  olsun 
kötülüklere karşı konmalı- ise pasif direnişin teorik safhası için temel atılmış olur. Kendisini 
milyonlarca  türdeşinden  ayıracak  olan  sivil  itaatsizlik  edimi  için  kişi,  bu  haksızlığı  nasıl 
giderebileceğini  sorgulamaya  başlar.  Teorikte  kurguladıklarını  pratiğe  yansıtarak  yoluna 
devam  eden  kişi  ilk  önce  kendisine,  daha  sonra  da  en  yakınlarından  başlamak  üzere 
çevresindekilere  kararlılığını  (saygısını)  ispatlayacak;  samimiyetini  gösterecektir.  Rustin’in 
ifade  ettiği  gibi  demokratik  bir  toplumda,  ağır  haksızlıklara  karşı  sivil  itaatsizlik  edimini 
devreye sokarak çözüm arayışında bulunmak her bireyin  yalnızca hakkı değil aynı zamanda 
görevidir de. Yaşar Kemal sivil itaatsizliğin teorik kurgusundan haberdardır. Cem Erciyes’le 
gerçekleştirdiği röportajda Gandhi’nin pasif direniş’ine ilişkin yorumları şu şekildedir: 
 
…bir  zamanlar  silahlı  emperyalistler  dünyayı  zapt  etmişlerdi.  Ülkeler 
başkaldırıyorlardı. Emperyalistler isyancıları öldür babam öldür ediyorlar, sürgün et babam 
sürgün  ediyorlardı. Hindistan uygar bir  ülkenin emrindeydi. Hindistan’ın bir  de  kahramanı 
vardı. Kahraman iyi niyetliydi. Pasif direnişi Tolstoy’dan almış diyorlar. Emperyalistler pasif 
direnmeciyi  durmadan  boyuna  hapishaneye  atıyorlardı.  Pasif  direnişçinin  ayağında  çarık, 
sırtında  da  beyaz  entari,  hapislerden  çıkınca  halkın  arasında  dolaşıyordu.  Kimi  zaman 
yanında  keçisiyle İngiltere’ye, Güney Afrika’ya  gidiyordu. Günler geçiyor, yıllar  geçiyordu. 
Bizim  kahraman  hapisliklerden  vakit  bulunca  halkın  arasında  dolaşıyor,  pasif  direnmeyi 
halka  anlatıyordu.  Sonra  bir  gün  ne  oldu  ne  olmadı  İngilizler  Hindistan’dan  çekilmeye 
                                                           
758
 Yaşar Kemal, Yaşar Kemal Kendini Anlatıyor Alain Bosquet ile Görüşmeler, YKY, İstanbul, 2013, s.114. 
759
 Yaşar Kemal, A.g.e., s.114. 

218 
 
başladılar.  Bazılarına  göre  bu  bir  mucizeydi.  İngilizler  bu  gücün  nereden  çıktığını 
biliyorlardı.
760
 
 
Her ne kadar içinde bulunulan çağ Gandhi’nin pasif direnişindeki çağdan farklı olsa da 
yazara göre bugünkü insanlar da çağa göre pasif direnişle kurtuluş için mücadele edeceklerdir. 
İnsanlık açlıktan, yoksulluktan aşağılanmaktan kurtulacaktır. 
761
 
 
Yaşar Kemal, gerek  yurt içinde gerekse  yurt dışında gördüğü, duyduğu haksızlıklara 
tepkisiz  kalmamıştır.  09.05.1967  tarihli  “İnsanlığın  Kahramanı  Glezosun  Elinde  Üç  Ak 
Karanfil”
762
  başlıklı  yazısında,  iki  yüz  kilometrelik  “Atom  aleyhtarı”  yürüyüşüne  katıldığını 
dile  getirirken  yalnız  ulusal  değil  uluslararası  arenada  da  insanlığın  geleceğini  ilgilendiren 
olaylara müdahil olarak bunu bizlere göstermiştir. Protesto ile ilgili izlenimlerini “Yürüyüşe 
her milletten katılanlar var. Amerikalılar, Fransızlar,  İsveçliler, Finliler,  Araplar, Hintliler… 
Kıbrıslılar  da  vardı.  Ben  de  yürüyüşe  katılan  tek  Türk  olduğum  için  Kıbrıslılara  katıldım. 
Kıbrıslıların  çoğunluğu  Türk’tü.”  şeklinde  aktarırken  neden  onu  ülkemizde  yaşayan 
milyonlarca türdeşinden ayırdığımızın nedenini de açıklamış olur.  
 
1987’de  Raşit  Gökçeli  ile  gerçekleştirdiği  görüşmede  “Ne  olursa  olsun,  her  biçim 
sanatın  birinci  işi  başkaldırıdır.  İşte  kökeninde  başkaldırı  olan  sanat,  çağımızın  ilerici 
insanlığıyla  birlikte  başkaldırdıkça  kalıcılığını  gerçekleştirecektir.”
763
  diyen  yazar,  bütün 
yapıtlarında neden başkaldırı ögesini ön planda tuttuğunu da bizlere açıklamış olur. Yine aynı 
yazıda  “Dünya  dünya  oldu  olalı  çok  İnce  Memed  çıkmış,  bugün  de  çok  İnce  Memed  var, 
bundan sonra da İnce Memedler durmadan çıkacak. Bu dünya başkaldırının sırtında duruyor.” 
diye  belirtirken  insanlığın  başkaldırma  değerini  yitirdiği  gün,  kişisel  ve  toplumsal  olarak 
ayağa kalkamayacağını, yok olacağını belirtir. Yine 2008’de Der Spiegel’e verdiği röportajda 
kendisinde başkaldırı bilincinin şekillenmesini şöyle izah edecektir: 
 
Köylüler benim çocukluğumda hala başkaldırı türküleri söylüyorlardı. Bizim edebiyat 
geleneğimiz bir başkaldırma ve bu başkaldırmada da kelleyi verme geleneğidir. Bu gelenekte 
edebiyat bir savaş silahıdır.
764
 
 
Kürt  meselesinde  aldığı  politik  tavır  yazarın  sıkça  başını  ağrıtmıştır.  Bin  yıldır 
Türklerle bir arada yaşayan Kürtlerin bu süre zarfında yalnızca birkaç kez  savaşmalarına ve 
19.  yüzyılda  yalnızca iki kere başkaldırmış  olmalarına karşın Cumhuriyet döneminde neden 
                                                           
760
 Yaşar Kemal, “Kürt Sorunu: Türkiyenin Demokrasiye Açılan Kapısı” Cem Erciyes Röportaj, Radikal, 22-27 
Temmuz 2009, Binbir Çiçekli Bahçe, Der. Alpay Kabacalı, YKY, İstanbul, 2013, s.17. 
761
 Yaşar Kemal, A.g.e., s.18. 
762
 Yaşar Kemal, “İnsanlığın Kahramanı Glezosun Elinde Üç Ak Karanfil”, Baldaki Tuz, Der. Alpay Kabacalı, 
YKY, İstanbul, 213, s.287-289. 
763
 Kemal, “Dünya Kabuk Değiştirirken” Raşit Gökçeli ile Röportaj, Zulmün Artsın, YKY, İst., 2013, s.206 
764
 Yaşar Kemal, “Edebiyatın Gücü”, Der Spiegel, 2008, Binbir Çiçekli Bahçe, Der. Alpay Kabacalı, Yapı Kredi 
Yayınları, İstanbul, 2013, s.128. 

219 
 
29  kez  başkaldırıda  bulunduklarını  sorgular.
765
  Yaşar  Kemal’e  göre  Cumhuriyet 
hükümetlerinin yanlış politikaları neticesinde Kürtler bu kadar çok isyan etmiş ve neticesinde 
de silahlı direnişe geçmiştir.  
Abdullah Karatay “Kürtlerin Sivil Alan Siyaseti ve Sivil İtaatsizlik: Yeni Bir Karşılaşma”
766
 
adlı makalesinde Kürtlerin hak arama mücadelesindeki belli başlı eylemleri derlemiştir.  
 
 Çözüm süreci adı altında toplanan akil adamlara katılmayan Yaşar Kemal gerekçesini; 
“…çözümün özü bu kadar açık seçikken akil adam, arabulucu filan gerekmiyor. Gereken tek 
şey  kararlı  bir  siyasi  irade.  Korku  ve  şiddet  üzerine  kurulu  her  politikanın  çözümsüzlük 
üreteceğini  gören  cesur  bir  irade.  Demokrasiye,  insan  onurunun  değerine  sözde  değil  özde 
inanan bir siyasi irade.”
767
 sözleriyle açıklar. 
 
2.5.3.1 Meydan Okuma, Kendini İhbar  
 
Yazarın  18.07.1973  tarihli  “Meydan  Okuma”
768
  başlıklı  yazısı,  meydan  okuyan  bir 
hükümete  karşı  bireysel  anlamda  bir  başkaldırı  niteliğindedir.  Çünkü  yazar,  bu  meydan 
okumaya  bireysel  anlamda  başka  bir  meydan  okumayla  karşılık  vermektedir. 
“Demokrasilerde  hükümetler  meydan  okumazlar.”  diyen  sanatçı  Türkiye’de  hükümetlerin 
kendilerine karşı olan her kişi, kurum ve kuruluşa meydan okuma eğiliminde olduğunu dile 
getirir.  
 
1. 1969’da  “Camiler  Kışla Oldu” başlıklı  yazısından dolayı  yargılandığında savcının 
bilirkişi raporu istediğini, bilirkişi raporunun savcıya sunulduğunda da kararları beğenmeyip 
onun  yerine  yeni  rapor  istediğini  belirtir.  Bu  durumda  savcı,  dilediği  şekilde  önüne 
konulmayan bilirkişi raporuna meydan okumaktadır.  
 
2.  Ülkede  politik  cinayetler  işlenirken  sandıkla  işbaşına  gelen  Süleyman  Demirel 
hükümeti  failleri  ortaya  çıkarma  adına  hiçbir  girişimde  bulunmazken  her  şeye  meydan 
okumaktadır. 
 
3. Çetin Altan zaman aşımına uğramış yazılarından dolayı hapiste yatırılırken  adalet, 
adalete meydan okumaktadır. 
                                                           
765
 Yaşar Kemal, “Kürt Sorunu: Türkiyenin Demokrasiye Açılan Kapısı” Cem Erciyes Röportaj, Radikal, 22-27 
Temmuz 2009, Binbir Çiçekli Bahçe, Der. Alpay Kabacalı, YKY, İstanbul, 2013, s.10.
 
766
 Bkz. Abdullah Karatay, “Kürtlerin Sivil Alan Siyaseti ve Sivil İtaatsizlik: Yeni Bir Karşılaşma”, Cogito, Sayı 67, 
Yaz 2011, Yapı Kredi Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 2015, s.205-224. 
767
 Yaşar Kemal, “Kürt Sorunu: Türkiyenin Demokrasiye Açılan Kapısı” Cem Erciyes Röportaj, Radikal, 22-27 
Temmuz 2009, Binbir Çiçekli Bahçe, Der. Alpay Kabacalı, YKY, İstanbul, 2013, s.19.
 
768
 Kemal, “Meydan Okuma”, Baldaki Tuz, Der. Alpay Kabacalı, YKY, İstanbul, 2013, s.242-246.
 

220 
 
 
3.  Kitapların  yasaklanmasından  ötürü  hükümetler  Danıştay  kararlarına  meydan 
okumaktadır. 
 
4.  Bir  üniversite  profesörünün  evinin  “yasaklı  kitap  bulundurmak”  suçuyla  aranması 
düşünce özgürlüğüne meydan okumaktır. 
 
 
Bu tespitlerinden sonra yazar, kendi evinde yasaklı kitap bulundurduğunu deklare eder 
ve kendini şu şekilde ihbar eder: 
 
Biliyor musunuz, benim evimde yasak kitap vardı. Almadılar, neden almadılar biliyor 
musunuz,  İngilizce  diye  almadılar.  İngilizce  okuyanların  başka  bir  özelliği  olacak.  İhbar 
ediyorum.  Manifesto  daha  benim  kitaplığın  rafında  öylecene  duruyor.  Yayınevi  yönetirken 
çevirtmek için almıştım. Başıma bir iş gelmez sayın okurlarım, korkmayın canım, Manifesto 
İngilizcedir, İngilizcedir.
769
 
 
Satırlardan da anlaşılacağı üzere yazar, bir sivil itaatsizlik edimi olan kendini ihbar ile 
kamusal alanda haksız gördüğü uygulamaya karşı koymaktadır.  
 
 
2.5.3.2 Toplatılan Kitabın Tekrar Bastırılıp Dağıtılması, Kendini İhbar 
 
Yaşar Kemal 1994 yılının ekim ayında yirmi beş ünlü Türk yazar ile birlikte “özgürlük 
düşüncesi” üstüne bir basın toplantısı tertip eder. Ancak Türkiye’den hiçbir medya organı bu 
toplantıya  katılmaz.  Özellikle  Kürt  meselesi  konusunda  yazarın  ele  aldığı  yazılar  rahatsız 
edici  boyutlara  ulaşmıştır.  Yalnızca  Almanya  ve  İsviçre’den  iki  televizyon  kanalı  bu 
toplantıyı takip eder. Bunun üzerine yirmi beş ünlü Türk yazarın yazıları bir araya getirilir ve 
ortaya  çıkan  derleme  “Ayrıntı  Yayınlarından”  Düşünce  Özgürlüğü  ve  Türkiye  adıyla 
neşredilir.  Kitapta  Yaşar  Kemal’in  de  iki  yazısı  bulunmaktadır.  Yazar  bu  eserle  ilgili 
“Böylece o, iki saatte toplatılan kitabı yazmaya karar verdik.”
770
 ifadesine yer verecektir. Yine 
Fransızlara  ait  büyük  yayınevi  organı  Gallimard’ın  NRF  dergisi  için  1995  Haziranında 
yazdığı “Zilli Kurt” başlıklı yazısında bu olayla ilgili şu değerlendirmede bulunur: 
 
“Ben mahkemeye verilmeden bir gün önce de Düşünce Özgürlüğü ve Türkiye adlı ve 
24 imzalı kitap çıkmış ve benim iki yazımdan dolayı iki saat içinde toplatılmıştı. Sonra 81 kişi 
benim yazılarıma imza koyarak benim suçuma katıldı. Arkasından benim yazılarım da içinde 
1081  gazeteci,  yazar,  ressam,  aydın  düşüncelerinden  dolayı  hapse  girmiş  yazarların, 
                                                           
769
 Y. Kemal, “Meydan Okuma”, Baldaki Tuz, Der. Alpay Kabacalı, YKY, İstanbul, 2013, s.242-246. 
770
 Yaşar Kemal, “Edebiyat ve Kürt Sorunu Üstüne Yaşar Kemalle Konuşmalar” Yavuz Baydar ile Söyleşi, Yeni 
Yüzyıl, 31 Temmuz – 6 Nisan 1995,  Zulmün Artsın, YKY, İstanbul, 2013, s.216. 

221 
 
gazetecilerin yazılarından parçalar alarak bir kitap yaptılar, o kitabı da imzalayıp böylece suça 
katıldılar. Bugünlerde aldığım bir habere göre katılanların sayısı on beş bine çıkmış.”
771
 
 
Yakup  Coşar,  Türkiye’de  sivil  itaatsizlik  eylemleri  hakkında  değerlendirmede 
bulunurken bu olayla ilgili şu değerlendirmede bulunur: 
 
Ses  getiren  eylemlerden  birisi  de,  1995  Mart  ayında  “Düşünceye  Özgürlük”  adlı 
kitabın, aralarında, okuduğunuz kitabın yayımlandığı Ayrıntı Yayınları’ndan Ömer Faruk’un 
da  bulunduğu  bin  seksen  kişinin  imzasıyla  yayımlanmasıdır.  Kitap  daha  önce  yirmi  dört 
yazarın yazılarını bir araya getiren Düşünce Özgürlüğü ve Türkiye adlı kitabın toplatılması 
ve  yayımcısı  Erdal  Öz  ile  yazar  Yaşar  Kemal  hakkında  dava  açılmasına  tepki  olarak 
hazırlanmış  ve  bin  seksen  kişi  aynı  “suç”a  imzalarıyla  ortak  olarak  “yasadışı”  bir  sivil 
itaatsizlik eylemine girişmişlerdir.
772
 
 
 Yine ülkemizde sivil itaatsizlik üzerine çalışma yürüten Nazım Onat da Türkiye’deki 
belli başlı sivil itaatsizlik eylemleriyle ilgili değerlendirmede bulunurken bu olaya şöyle atıfta 
bulunur: 
 
1995  yılında  Yaşar  Kemal’in  yayımlanan  bir  yazısının  suç  kapsamında 
değerlendirilmesi  nedeniyle  “Düşünceye  Özgürlük”  adlı  bir  kitap  yayımlandı.  Söz  konusu 
kitapta  Yaşar  Kemal’in  yazısı  da  yer  almaktaydı.  Bu  kitabı  yayımlayan  ve  yayımlatanların 
kendilerini ihbar etmeleri, sivil itaatsizlik olarak değerlendirilmesine bir örnektir.
773
 
 
Der  Spiegel  o  günlerde  Yaşar  Kemal’den  bir  yazı  talebinde  bulunur.  Livaneli’nin 
deyişiyle  Der  Spiegel,  dünya  hükümetlerini  ve  karar  mekanizmalarını  etkileyecek  kadar 
önemli  bir  Alman  dergisidir.
774
  Yaşar  Kemal,  yayımcı  Erdal  Öz’le  görüşüp  ondan  izin 
aldıktan sonra toplatılan kitaptaki iki  yazısından birisi olan “Zulmün Artsın”ı  Der Spiegel’e 
gönderir. Neden yazısını Der Spiegel’e gönderdiğini Yavuz Baydar’a, “Der Spiegel dünyanın 
en etkin dergilerinden biriydi. Türkiye’de de hiçbir gazete Kürt sorunu üstüne hiçbir yazımı 
almıyordu, denemiştim.”
775
  sözleriyle açıklayacaktır. Neticede Der Spiegel’de yayımlanan bu 
yazısından  ötürü  20  aylık  hapis  cezasına  çarptırılır.  Cezası  ertelenir.  Bundan  kısa  bir  süre 
                                                           
771
  Yaşar  Kemal,  “Zilli  Kurt”,  Gallimard  Yayınevi  NRF  dergisi,  Haziran  1995,    Der.  Alpay  Kabacalı,  Binbir 
Çiçekli Bahçe, YKY, İstanbul, 2013, s.93. 
772
 Yakup Coşar, Kamu Vicdanına Çağrı Sivil İtaatsizlik, Ayrıntı Yayınları, 4. Baskı, İstanbul, 2014, s.26.
 
773
 Nazım Onat, “Sivil İtaatsizlik Kavramına İlişkin Yaklaşımlar”, Sivil İtaatsizlik Henry David Thoreau, Çev. 
Caner Turan, Önsöz Nazım Onat, Say Yayınları, İstanbul, 2015, s.47.  
774
 Zülfü Livaneli, Gözüyle Kartal Avlayan Yazar Yaşar Kemal, Doğan Kitap Yayınları, İstanbul, 2016, s.136.
 
775
 Yaşar Kemal, “Edebiyat ve Kürt Sorunu Üstüne Yaşar Kemalle Konuşmalar” Yavuz Baydar ile Söyleşi, Yeni 
Yüzyıl, 31 Temmuz – 6 Nisan 1995,  Zulmün Artsın, YKY, İstanbul, 2013, s.217. 

222 
 
sonra  da  Düşünceye  Özgürlük  adlı  kitaptaki  ikinci  yazısını  İngiliz  yayın  organı  Index  on 
Censorhip’e  gönderir. Bundan dolayı  da bir  yıl  sekiz ay hapis  cezasına çarptırılır; ancak bu 
ceza da ertelenecektir. 
 
Yaşar  Kemal,  5  Mayıs  1995’te  Devlet  Güvenlik  Mahkemesindeki  savunmasında 
şunları dile getirir: 
 
Düşünce  Özgürlüğü  ve  Türkiye  adlı  kitap  çıktı.  Bu  kitapta  24  yazarın  yazısı  yer 
alıyordu. Benim de iki yazım vardı. Bir tanesi İngiltere’nin en ciddi, etkili dergilerinden biri 
olan  Index’te  çıktı.  Biri  de  Der  Spiegel’de.  Bir  insan,  yargıyı  ciddiye  alan  bir  savcıysa,  şu 
yazının  aslına  da  bakalım  derdi.  Sayın  savcılar  bu  kitabı  iki  saat  içinde,  yani  çıkar  çıkmaz 
toplattılar. 140 sayfalık bir kitabı bir insan, birkaç insan iki saat içinde nasıl okur da hemen 
toplatabilir, şaşılacak işler oluyor bizim memlekette. İşin güzelliğine bakın ki, kitap benim iki 
yazımdan  dolayı  toplatıldı.  İki  yazının  da  savunması  içindeydi.  Kitaptan  dolayı  beni 
sorgulayan savcıya dedim ki,  bu iki yazıyı birkaç saatte okumak, düşünmek araştırmak, suç 
ögesi bulmak için bir insanın dâhi olması gerek. Ya da okumuş olmaması…
776
 
 
Yaşar  Kemal’in  DGM’de  yargılanmasının  ardından  23  Ocak  1995  tarihli  “Ne 
Yapmalı?” başlıklı yazısında Livaneli, “On binlerce faili meçhul cinayetin işlendiği bir yerde 
devlet  var  mıdır,  yok  mudur?  Devlet  sadece  yazar  yargılamak  için  mi  kurulmuştur?”  diye 
soracak  ve  “Etkin  bir  devlet  Uğur  Mumcu’nun  katillerini  yakalar,  Yaşar  Kemal’i  de 
yargılamazdı.”
777
 diyecektir.  
 
 
                                                           
776
 Yaşar Kemal, “Devlet Güvenlik Mahkemesinde Konuşma”, Binbir Çiçekli Bahçe, Der. Alpay Kabacalı, Yapı 
Kredi Yayınları, İstanbul, 2013, s.32. 
777
 Livaneli, A.g.e., s.139. 

223 
 
SONUÇ 
 
 
Kavramlar  ve  figürler  üzerinden  felsefeyi  yeniden  yurtlandırma  çabası  geo-felsefe 
olarak  adlandırılır.  Nietzche’nin  üç  kapitalist  ülke  (Fransa-İngiltere  ve  Almanya)  üzerinden 
kurguladığı bu kavramı Deleuze ve Guattari ikilisi müzakereye açar. Çünkü felsefeyi bugün 
hiçbir toplumun kendi öz tarihine indirgemesi gibi bir durum söz konusu olamaz. Her toplum 
insanlığın düşünce mirasından aynı derecede vasidir. Dolayısıyla da felsefeyi bu üç kapitalist 
ülkenin  tekeline  bırakmak,  amiyane  tabirle  insafsızlıktır.  Deleuze-Guattari  ikilisine  göre 
kavramlarla  figürlerin  irtibatını  kurmayı  başarabilmiş  her  toplum  bugün  böylesi  bir 
yurtlandırma arayışı içerisine girebilir. 
Bu  bağlamda  biz,  bilhassa  felâsife  adı  verilen  filozoflar  ile  İslam  felsefesinin  yeni 
kavramlar ve figürler üretmeye muktedir olduğunu ortaya koyduk. 1071’den bu  yana  Türk-
İslam  toprağı  olan  Anadolu’yu  da  bu  nazar-ı  dikkatle  inceledik,  irdeledik.  “Felsefeyi 
Anadolu’da  Yeniden  Yurtlandırmak”  geo-felsefi  bir  oluşumdur.  Bu  oluşumu  Atayurt’la 
anayurt arasında irtibatı kuran kültürel  kodların  kümülatif  yorumu olarak değerlendiriyoruz. 
Uyanık’tan mülhem bu yorumu İbn Haldun’un asabiyet kavramı ile harmanlayıp sebep bağını 
İslam; nesep bağını ise Oğuz/Türk boylarının İslam’ı inşa (anlama-yorumlama ve uygulama) 
faaliyeti olarak görüyoruz. Tarihin en köklü medeniyetlerine beşiklik etmiş Anadolu toprağı, 
insanlığın  düşünce  mirasına  en  fazla  katkıyı  sunan  coğrafyalardan  biridir.  Miletli  Thales’in 
kıyılarında  gezdiği  bu  coğrafya  kavram  ve  figür  üretme  açısından  en  mümbit  topraktır.  Bu 
coğrafyanın  bugünkü  sahibi  olarak  bizler,  Anadolu’da  yurtlandırılacak  bir  Türk  felsefesinin 
imkânına  inanıyoruz.  Bu  imkânın  zemini  Anadolu;  zamanı  ise  içinde  bulunulan  ân’dır. 
Düşüncenin  yurtlukla  irtibatını  kurup  onu  zemin  ve  zamandan  kurtarmak  yani  sonsuza 
devretmek -yurtsuzlaştırmak- bu geo-felsefenin gayesidir. 
Bu  bağlamda  konuyla  ilgili  görüş  bildiren  Nihat  Keklik,  Milay  Köktürk,  Hakan 
Poyraz,  Rahmi  Karakuş,  Muzaffer  Metintaş,  Ernst  Von  Aster,  Mevlüt  Uyanık  ve  Zeynep 
Direk’in  mülahazalarını  inceledik.  Öncelikle  şunu  ifade  etmemiz  gerekir  ki  bir  Türk 
felsefesinin  önündeki  en  büyük  engel  her  şeyden  önce  Türk  felsefecileridir.  Çünkü  her  ne 
kadar  Türk  felsefesi  ile  ilgili  gelecek  açısından  ümitvari  açıklamalara  yer  verseler  de 
felsefecilerimizin çoğu geçmişte ve içinde bulunduğumuz zaman diliminde Türk felsefesinin 
mevcudiyetine mesafeli yaklaşmaktadır. Lakin biz, “mümkün” ile “aktüel” arasında bocalayıp 
duran isimlere karşın tavrımızı Rahmi Karakuş’un, “Türk felsefesi tartışılıyorsa mümkün olan 
aktüel olmuştur.” görüşünden yana koyuyoruz.  

224 
 
Türkiye’de  bir  felsefe  geleneğinin  kurulmasında  1933  tarihinin  önemli  bir  âna  işaret 
ettiğine  tanıklık  ettik.  Çünkü  bu  tarihte  bizzat  Atatürk’ün  talimatıyla  Türkiye’ye  getirtilen 
İsviçreli  Profesör  Albert  Malche’in  çalışmalarıyla  üniversite  reformu  gerçekleştirilmiştir. 
Malche’in  çağdaş  anlamda  bir  üniversite  oluşturma  gayesiyle  verdiği  rapor  doğrultusunda 
2252  sayılı  kanun  yürürlüğe  girmiştir.  Bu  kanunla,  1863’ten  beri  öğretimine  devam  eden 
Osmanlı  mirası  Darülfünun  kapatılmış  ve  akabinde  İstanbul  Üniversitesi  adıyla  yeni  bir 
yükseköğretim  kurumu  açılmıştır.  Almanya’daki  Nazi  baskısından  kaçan  ve  dönemin  en 
önemli pozitivistlerinden birisi olan Hans Reichenbach felsefe bölümünün başına getirilmiştir. 
Reichenbach,  aradaki  kan  uyuşmazlığına  rağmen  Batı  paradigmasını  önceleyen  eğitim 
sistemini  felsefe  bölümüne  uyarlamaya  çalışırken  ilahiyat  fakültesi  kapatılmış  ve  bu  alanda 
çalışma yürüten hocalar tasfiye edilmiştir.  
Gelenekle bağı koparmak adına  yürütülen bu çalışmalar Zeynep Direk’in ifade ettiği 
üzere  kaçınılmaz  olarak  iki  farklı  paradigmanın  çatışmasına  dönüşecektir.  Batı  tarzı  eğitim 
modelini  benimseyen  felsefeciler,  yüksek  sesle  dile  getirilen  “Türk  felsefesi”  ibaresine 
kulaklarını tıkarken ilahiyat fakültelerinde yetişen İslam felsefesi hocaları bu oluşumu imkân 
dâhilinde  görmüşlerdir.  Bu  açıdan  1933  üniversite  reformu  bugünkü  kırılmanın  temel 
nedenini  oluşturmaktadır.  Felsefecilerimizin  bir  kısmına  göre  bu  tarihe  kadar  bir  felsefe 
geleneği  oluşturma  adına  önemli  adımlar  atılmıştı,  ancak  üniversite  reformu  ile  bu  çabalar 
çöpe gitti; buna mukabil diğer görüşe göre ise bu tarihe kadar bir felsefe geleneğimiz zaten 
yoktu, üniversite reformu ile gelenek oluşturma adına önemli adımlar atıldı. 
İncelememizde  “Türk  felsefesi”  hususunda  müspet  görüş  bildiren,  bunu  en  net 
ifadelerle dile getiren ve bu amaçla çalışma yürüten üç ismin Nihat Keklik, Hakan Poyraz ve 
Mevlüt Uyanık olduğunu tespit ettik. Nihat Keklik, İstanbul Üniversitesinde kurduğu kürsüye 
(ismini  de  verdiği  üzere)  “Türk-İslam  felsefesi”  ibaresini  uygun  görürken  Hakan  Poyraz  ve 
Mevlüt  Uyanık  doğrudan  “Türk  Felsefesi”  tabirini  kullanmaktadır.  Biz  çalışmamıza  bu 
ifadeyi uygun gördüğümüz için başlığa “Türk Felsefesinin İmkânı Bağlamında Bir İnceleme” 
ibaresini  yerleştirdik.  İki  bin  yıldır  varlığından  haberdar  olduğumuz  ve  ikinci  bin  yılına 
İslamiyet’le  girmiş  olan  Türkler  için  hassaten  İslam  tabirini  kullanmayı  gerekli  görmedik. 
Çünkü Türkler, Selçuklu ve Osmanlı gibi büyük devletlerle İslam’ın bayraktarlığını yaparken 
İslamiyet’le yoğrulmuş; yoğrulduğu kabın da şeklini almıştır.  
Uyanık’ın  kavramsal  temellendirmesini  yaptığı  “Felsefeyi  Anadolu’da  Yeniden 
Yurtlandırma”  benzer  çalışmalarla  sürdürülebilir.  Bu  coğrafyadan  neşet  etmiş  yazarların, 

225 
 
çizerlerin,  şairlerin,  aydınların,  felsefecilerin,  mütefekkirlerin,  siyasilerin  hülasa  düşünceleri 
ile  bu  coğrafyaya  yön  vermiş,  kök  salmış  yerli/millî  değerlerin  bu  çerçevede  çalışılabilir 
olduğunu  düşünüyoruz.  Bunu  yaparken  Whitehead’ın  “Tüm  Batı  Felsefe  tarihi  Platon’a 
düşülen  dipnotlardan  ibarettir.”  görüşünden  ilham  alarak  Platon  geleneğini  Muallimi  Evvel 
olarak kıdemleştiren Aristo’dan sonra, düşünce tarihinde Muallimi Sani olarak nitelendirilen 
Türk  filozof  Fârâbî  (870-950)yi  projemize  dayanak  teşkil  ediyoruz.  Filozofun  İhsaü’l  Ulûm 
(İlimlerin Sayımı) adlı eserinde ilimlerin tepesine yerleştirdiği dil ve mantık ilimlerini felsefe-
edebiyat ilişkisinin kurgulanması açısından önemsiyor, özümsüyoruz.  
Bu  bağlamda  örnek  bir  inceleme  olarak  Yaşar  Kemal’i  siyasi  duruşu  nedeniyle  sivil 
itaatsizlik  bakımından  incelemeye  aldık.  Gayemiz,  farklı  hakikat  tasavvurlarından  ötürü 
ötekileştirdiğimiz  mütefekkirlerimizi  berikileştirmektir.  Bu  yüzden  tıpkı  İslam  felsefesinde 
olduğu  gibi  Türk  felsefesinde  de  burhan  yöntemini  önceliyor;  aykırı  fikirlere  müsamahası 
olmayan cedel yöntemini öteliyoruz. Irk, mezhep, siyaset, din gibi ayrıştırıcı ögeleri bir tarafa 
bırakıp  hakikati  esas  alıyoruz.  Yapıtlarıyla  ünü  sınırlarımızı  aşan  Yaşar  Kemal,  aktif  siyasi 
hayatı  ve  dönem  dönem  yargılanmasına  neden  olan  politik  yazıları  nedeniyle  bize  sivil 
itaatsizlik  için  bir  değerlendirme  imkânı  sunmaktadır.  Marksist/sosyalist  bir  düşün  yapısına 
sahip  olan  yazar,  edebiyatımızda  başkaldırı  olgusunu  konu  edinen  sol  geleneğin  en  önemli 
figürlerinden birisidir. Bütün eserlerini bu fikirleri yayma gayesiyle yazarken angaje bir yazar 
olduğunu kendisi de açık yüreklilikle dile getirmekten çekinmemiştir.  
Yaşar Kemal’i “sivil itaatsizlik” açısından değerlendirmeye almadan önce “itaatsizlik” 
kavramının fizik ve metafizik düzlemdeki karşılıklarına dikkat çektik. Antik Yunan trajedileri 
olan  Sofokles’in  Antigone  ve  Aiskhylos’un  Zincire  Vurulmuş  Prometheus  adlı  eserlerini 
inceleyerek  fiziki  düzlemde  vuku  bulan  iki  farklı  başkaldırı  anlayışını  inceledik.  İlahi  bir 
dayanağı  olmayan ve  yöneticinin  keyfi buyruğuna dayanan haksızlığa  başkaldıran Antigone 
ile  tanrıların  buyruğuna  karşı  gelerek  ateşi  insanoğluna  hediye  eden  Prometheus’u 
karşılaştırdık.  Edimlerinin  gerekçelerine  dikkat  çekerek  yöneticiye  başkaldırma  ile  tanrılara 
başkaldırma arasındaki farka vurguda bulunduk.  
İtaatsizliğin  metafizik  düzlemdeki  karşılığını  ise  Kur’an’daki  üç  kıssa  üzerinden 
incelemeye aldık. İlgili ayetlere dikkat çekerek Allah’ın emir ve yasaklarına karşı gelinmesi 
durumunda muhataplarının (Şeytan, Âdem ile Havva, Kabil) şiddetle cezalandırıldıklarını dile 
getirdik.  Nisa  suresi  59.  ayetten  hareketle  yeryüzündeki  nizamın  tesisi  için  peygamberlerle 
birlikte  yöneticilere  itaatin  salık  verildiğini  gördük.  İslam  toplumlarının  itaatsizlik  olgusuna 
bakışının  menfi  oluşunda bu  ayetin önemine hassaten vurgu  yaptık. Ancak ayetten aldıkları 

226 
 
güçle yöneticilerin adaletten şaşmaları, zorbalaşmaları durumunda “Yaratıcıya karşı yaratılana 
itaat edilmez” düsturunun devreye sokulmaya çalışıldığını gördük. 
Sivil  itaatsizliğin  teorik  çerçevesini  örnek  olay  incelemeleri  ile  kurgularken  pratiğini 
Nurettin  Topçu’nun  aksiyon  felsefesinden  mülhem  tasarladığı  “isyan  ahlakı”  ile 
ilişkilendirdik.  Haksızlıklar  karşısında  insanı  harekete  geçiren  içsel  bir  mekanizmanın 
varlığını  esas  aldık.  Bu  manada  gerçekleştirilecek  isyanın,  insanla  Allah’ın  ortak  bir  terkibi 
olduğunu ifade ettik. Adil olmayan yasalara karşı tüm yasal yollar tüketildikten sonra üçüncü 
şahıs kişilerin haklarına zarar vermeden, kamusal alanda gerçekleştirilecek şiddetsiz eylemleri 
-sivil  itaatsizliği-  “ahlaklı  bir  isyan”  ve  “erdemli  bir  itaatsizlik”  olarak  nitelendirdik.  Yaşar 
Kemal’i  zilli  kurt  olmaya  iten  saiklerin  temelinde  karakterine  şekil  veren  mecbur  adam 
metaforunun olduğunu gördük. Yaşar Kemal,  gördüğü haksızlıklara sırtını  dönmemiş,  bedel 
ödemekten  çekinmemiş,  aksine  bu  haksızlıkların  üstüne  üstüne  gitmiştir.  Özellikle  Kürt 
meselesi  ile  ilgili  fikirleri  Türkiye  Cumhuriyeti  hükümetlerince  tehlikeli  görülürken  bu 
meseleye atıfta bulunan yazıları nedeniyle yargılanmış, cezalandırılmıştır. 
Yazarı  pasif  direnişçi  olarak  nitelendirirken  savımızı  desteklemek  adına  iki  somut 
örnek sunduk. Bunlardan birincisi düşünce özgürlüğünün kısıtlanmasına tepki göstermek için 
evde yasaklı kitap bulundurduğunu (Manifesto) kamusal alanda deklare etmesidir. İkincisi ise 
yirmi  beş  ünlü  Türk  yazarla  birlikte  düşünce  özgürlüğü  konusunda  çıkardıkları  kitabın 
toplatılması  üzerine  yayımcı  Erdal  Öz  ile  birlikte  kitabı  tekrar  bastırarak  piyasa  sürmesi  ve 
yine yaptıkları bu eylemi ihbar ederek aleni başkaldırıda bulunmasıdır.  
Bize göre Yaşar Kemal  yazdığı  eserler, takındığı tavır ve tutumlarla, siyasi  ve edebi 
kimliği  ile  Anadolu’daki  haksızlıklara  karşı  barışçıl  ve  sivil  direniş  edebiyatının  bir  devamı 
niteliğindedir.  Atayurt’tan  getirdiğimiz  Türk  kültürünü  ve  Anadolu’da  bulduğumuz  kültürel 
birikimi eserlerinde harmanlayan ve kendine özgü, özgün bir duruşa sahip olan aydınımızdır. 
Bununla  birlikte  Türkiye’de  eş  zamanlı  olarak  toplumun  farklı  birimlerine,  dil  ve  kültür 
tasavvurlarına  yönelik  baskılar  olabileceğini,  bunu  sadece  Kürt  halkını  merkeze  alarak 
yapmanın  ve  sanki  sadece  Türkiye’de  Kürt  ve  Türkler  yaşıyormuş  gibi  sunulmasının  tutarlı 
olmadığı kanaatindeyiz.  
Selçuklu  Osmanlı  Türkiye  Cumhuriyeti  kültürel  sürekliliğini  felsefeyi  Anadolu’da 
yeniden  yurtlandırmak  projesi  bağlamında  okumalar  yapılınca,  dili,  dini  ırkı,  cinsiyeti  ne 
olursa  olsun  temel  insan  hakları  bağlamında  yapılan  bütün  çalışmaları  önemsiyoruz,  ama 
bunu  salt  Türk-Kürt  ikilemi  şeklinde  sunularak,  Türk  halkının  ödediği  bedelleri  göz  ardı 
edecek bir üslup kullanmanın da makul olmadığı kanaatindeyiz. Kaldı ki, Kürt dili ve kültürü 
üzerinde  yapılan  baskılar  Ak  Parti  döneminde  akademik  ve  kültürel  anlamda  kaldıracak 

227 
 
uygulamalar  yapılması,  enstitüler  açılması,  resmi  ve  özel  televizyon  kanallarının  yayın 
yapması karşısında sorunun sadece dil ve kültür olmadığı, bunların vesile kılınarak ideolojik 
çatışmalara  ve  olası  ayrışmalara  zemin  hazırladığı  da  görülmektedir.  Bu  bağlamda  Yaşar 
Kemal’in Kürtlerin Türkiye’den asla ayrılmak istemediğini reel politik olarak tutarlı görmesi 
önemlidir.    Türkiye’nin  Osmanlı  bakiyesi  olması  nedeniyle  diğer  dil  ve  kültürlerinde  onun 
deyimiyle dünyanın bin bir çiçekli kültür bahçesi olarak görülmesi, bir çiçeğin bile yokolması 
bahçenin güzelliğini bozacaktır.   
Son  söz  olarak  İslam  felsefesinde  kesrette  vahdet  tasavvuru  gereği  Atayurttan 
getirirken  karşılaştığımız  ve  Anayurtta  bulduğumuz  bütün  kültürel  dokuları  gökkuşağının 
renkleri  gibi  görülmesini  önemsiyoruz.  Bireyselliğin  ve  toplumsal  barışın  sağlanması  ancak 
kesrette vahdeti sağlayacak bir tasavvurun oluşmasıyla mümkün olacaktır. Yaşar Kemal de bu 
bağlamda Türkiye’nin temel değerlerini evrenselleştirme çabasında olan bir aydınımız olarak 
daha fazla çalışma yapılmayı haketmektedir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

228