Jpcr: anpassung des lehrbetriebs an den bologna prozessim ingenieurstudium f

Üç fazlı asinxron mühərrikin reverslənməsi 
 
Üç fazlı asinxron mühərrikinin fırlanma istiqamətini 
dəyişdirmək üçün mühərrikə verilən R-S-T fazlarından hər hansı 
ikisinin yerini şəkilxx-də göstərildiyi kimi dəyişdirmək lazımdır. 
Bu zaman dolaqların cərəyanlarının yaratdığı maqnit sahəsini 
fırlanma istiqaməti dəyişir və rotor əvvəlki fırlanma 
istiqamətinin əksi istiqamətində fırlanmağa başlayır. 

 
- 118 - 
 
Şəkil xx.Üç fazlı asinxron mühərrikinin fırlanma  
istiqamətini dəyişdirilməsi sxemi 
 
Üç fazlı asinxron mühərrikin növləri 
 
Üç fazlı asinxron mühərrikləri rotorlarının quruluşuna 
görə iki növ olurlar: 
 
-Qısa qapanmış rotorlu asinxron mühərrikləri. 
 
-Faz rotorlu asinxron mühərrikləri. 
 
Qısa qapanmış rotorlu asinxron mühərriki 
 
Üç fazlı qısa qapanmış rotorlu asinxron mühərrikləri 
quruluşca sadədir, daha az qulluq tələb edirlər, nisbətən 
ucuzdurlar, eyni güclü digər mühərriklərə nisbətəndaha kiçik 
qabaritli və yüngüldür. Bu və qeyd edilməyən digər 
üstünlüklərinə görə qısa qapanmış rotorlu asinxron mühərrikləri 
sənayedə çox geniş tətbiq edilir. Şəkilxx.-də qısa qapanmış 
rotorlu asinxron ümumi görünüşü kəsikdə göstərilmişdir. 

 
- 119 - 
 
Şəkil xx.Qısa qapanmış rotorlu üç fazlı asinxron 
 mühərrikinin ümumi görünüşü. 
 
Faz rotorlu asinxron mühərriki 
 
 
Faz rotorlu asinxron mühərriklərində rotorlarında üç fazlı 
dolaq yerləşdirilir. 
Bu mühərriklər yüksək  işə buraxma mamentinə malik 
olduklarına gorə əsasən yük altında işə salınması və yüksən 
burucu mament  tələb olunan qurğularda istifadə olunurlar. 
Şəkilxx.-də faz rotorlu asinxron mühərrikin ümumi görünüşü 
verilmişdir. 
 

 
- 120 - 
Şəkil xx.Faz rotorlu üç fazlı asinxron 
 mühərrikinin ümumi görünüşü 
 
 
 
        
                         
 
 
 
 
 
 
3.2 Elektromaqnitlər 
       Elektrik icra mexanizmlərindən olan elektromaqnitlər  digər 
icra mexanizmlərinə nisbətən sadə və tez  təsirliolması  ilə 
bərabər həm də işdə etibarlıdır. Bunlar  müxtəlif növlü 
tənzimləyici və ya açıb-bağlayan  klapanları, ventilləri , 
zolatnikləri, siyirtmələri idarə etmək üçün nəzərdə tutulur. 
Elektromaqnitlər təyinatından, konstruk siyasından asılı olaraq 
müxtəlif cür olurlar. Şəkil 3.2-də elektromaqnitin iş prinsipini 
izah edən sxem göstərilmişdir. 

 
- 121 - 
 
                                
 
              
                                Şəkil 3.2. Elektromaqnitin sxemi 
 
       Şəkildən göründüyü kimi elektromaqnit 2 dolaqdan 3 
hərəkətli içliyindən və 1 qaytarıcı yayından ibarətdir. 2 
dolağından cərəyan axdıqda dolaq maqnitlənir və 3 içliyini 
çəkərək 1 yayını sıxma istiqamətində hərəkət etdirir. İçliyin 
hərəkəti 4 ştoku vasitəsilə icra orqanları ilə birləşdirilir və icra 
orqanının vəziyyətini δ qədər dəyiş dirir. İşçi orqanının δ 
yerdəyişməsi onun işçi gedişi adlanır. Hərəkət istiqamətinin 
dəyişdirilməsi imkanına görə elektromaqnitlər qeyri – reversiv 
və reversiv olurlar. Qeyri – reversiv elektromaqnitlərdə dartma 
bir istiqamətə yerinə yetirilir, çtokun geri qaytarılması isə yayın 
vasitəsi ilə yerinə yetirilir. Reversiv elektromaqnitlərdə isə 
əsasən iki dolaq olur və bu dolaqlardan hansının 
qidalanmasından asılı olaraq içlik neytral vəziyyətdən bu və ya 
digər tərəfə  hərəkə 
 
                    3.3.Elektromaqnit muftalar 
     Elektromaqnit muftalar əsasən icra orqanını icra mexanizmi 
intiqalı ilə irləşdirməsi funksiyasını yerinə yetirir. Elektromaqnit 

 
- 122 - 
muftaların köməyi ilə səlist işə buraxma və (sur) tənzimləmə  
təmin edilə bilər. İş prinsipinə görə elektromaqnit muftalar 
olurlar: friksion muftalar; paraşoklu muftalar; sürüşmə muftaları. 
 
Friksion muftalar 
     Sadə friksion muftanın sxemi şəkil 3.3-də göstərilmişdir. 
 
 
                                               
 
                                             
Şəkil 3.3.Friision sxemi 
 
         Şəkildən göründüyü kimi friksion mufta 1 aparan və 6 
aparılan yarım muftalardan ibarətdir. Bunlar isə öz növbəsində 
uyğun olaraq 3 və 9 valları üzərində oturdurmuşlar. 1 aparan 
yarım muftanın gövdəsində 5 dolağı yerləşmişdir. Dolağın 
qidalanması 4 həlqəsi və 2 fırçası vasitəsi ilə yerinə yetirilir. 
Dolaqdan sabit cərəyan axıdıldıqda onun ətrafında maqnit seli 
yaranır və bu maqnit seli 6 aparılan yarım muftanı 8 şlisləri üzrə 
özünə tərəf 
çəkir.  Bu zaman 7 yayı çəkilməyə əks təsir göstərərək yarım 
muftaları bir-birindən ayırmağa çalışır. Yarım muftaların bir-

 
- 123 - 
birinə sıxılması nəticəsində müəyyən bir burucu moment 3 
valından 9 valına ötürülə bilər. Ötürülən burucu momentin 
qiyməti yarım muftaların bir-birinə sıxılma dərəcəsindən asılı 
olur və bunu idarə etmək mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, 
birdiskli muftaların köməyi ilə böyük burucu momentləri 
ötürmək  olmur. Bu səbəbdən də çox diskli friksion muftalardan 
istifadə olunur. 
 
 Dəmir tozlu muftalar (Paraşoklu muftalar) 
       Dəmir tozlu muftaların iş prinsipi yarım muftaların arasının 
dolduran dəmir tozunun maqnitlənməsi prinsipinə əsaslanır. 
tozlıu muftanın sxemi şəkil 3.4-də göstərilmişdir. Şəkildən 
göründüyü kimi 4 dəmir tozu 1 və 2 yarım muftaları arasındakı 
mühitdə yerləşmişdir. 3 dolağından cərəyan axıdıldıqda 1 yarım 
muftasının ətrafında maqnit seli yaranaraq dəmir tozunu cəzb 
edir, nəticədə yarım muftalar arasında dəmir tozunun sıxlığı 
(əgər məhlul şəklində olarsa, özlülüyü) artır və burucu momenti 
ötürməyə başlayır. Ötürülən burucu momentin qiyməti 
maqnitlənmə dərəcəsindən, başqa sözlə desək dolaqdan ax-an 
cərəyandan asılı olur. 
 
                               
 
 
 
 

 
- 124 - 
 
                        Şəkil 3.4. Dəmir tozlu muftanın sxemi 
 
Sürüşmə muftaları 
      Şəkil 3.5-də sürüşmə muftasının sxemi verilmişdir. 1 aparan 
valı üzərində  6 təsirlənmə dolağına və 7 qütblərinə malik 3 sabit 
cərəyan induktoru yerləşdirilmişdir.  Aparılan valdan isə 4 
növbəli oturdurulmuşdur.   Aparan valın fırladılması zamanı 3 
induktorunun maqnit sahəsi  də 4 lövbərinə nisbətən fırlanmağa 
başlayır və lövbərdə  
qısaqapanma cərəyanları yaradır hansı ki, bu cərəyanlarözləri 
induktorun maqnit seli ilə qarşılıqlı təsirdə olaraq burucu 
moment yaradır. Yaranan burucu momentin hesabına lövbər və 5 
valı fırlanmağa başlayır. 
 

 
- 125 - 
 
                         Şəkil 3.5.Sürüşmə muftasının sxemi 
 
                    
3.3. Elektrik mühərrikli icra mexanizmləri 
Elektrikl mühərrikli icra mexanizmləri icra elektrik 
mühərrikindən, reduktordan və bəzi hallarda saxlacdan ibarət 
olur. Belə icra mexanizmlərində idarəedici siqnal həm elektrik 
mühərrikinə həm də saxlaca verilir. 
 
3.5. Hidravlik və pnevmatik icra mexanizmləri 
      Hidravlik və pnevmatik icra mühərrikləri təzyiq altında olan 
işçi mühitin enerjisini ya irəli geri ya da fırlanmamexaniki 
enerjisinə çevirir. Hidrovlik  mühərriklərdə işçi mühit kimi 
mineral yağlardan istifadə olunur. Hansı ki, bu yağlar yüksək 
təziqdə də öz xüsusiyyətlərini saxlayırlar. Pnevmo mühərriklər 
isə işçi mühit kimi sıxılmış  
havadan istifadə olunur. Avtomatik idarəetmə qurğularında 
pnevmo və hidro mühərriklər elektrik mühərriklərinə nisbətən  

 
- 126 - 
daha az istifadə edilir. Lakin bəzi hallarda pnevmo və ya hidro 
mühərriklərdən istifadə edilməsi yeganə qəbuledilən variant 
olur. Hidro və pnevmo mühərriklər vasitəsilə kiçik ölçülərdə çox 
böyük qüvvələr əldə etmək mümkün olur. Bu nöqteyi nəzərdən 
onlar bütün digər mühərrikləri üstələyirlər. Onlar konsruktiv 
olaraq sadədirlər , etibarlı işləyirlər, əlavə reduktora ehtiyacları 
yoxdur. Hidro və pnevmo mühərriklər eyni iş prinsipi ilə 
işləyirlər və onların 2 növü vardır: 
1)  İrəliləmə hərəkətli (membranlı və porşenli); 
2)  Fırlanma hərəkətli (dişli , çarxlı, plunjirli və turbinli); 
Şəkil 3.6-da membranlı hidro və pnevmo icra mexanizmi 
göstərilmişdir. 
 
 
                    Şəkil 3.6. Hidro- pnevmo membranınsxemi 
 
   4 çıxış ştuktunun hərəkəti p təzyiqi səbəbindən 2 membranında 
yaranan qüvvədir. Təzyiq verildikdə membran aşağıya tərəf 
hərəkət edir və 3 yayı sıxılır. Təzyiq kəsildikdə isə 3 yayının 
açılması nəticəsində 4 ştoku geriyə (yuxarıya) hərəkət edir və 
membran öz ilkin vəziyyətini alır. Membranın diametri nə qədər 
böyük olarsa bir o qədər böyük qüvvə almaq olar. 

 
- 127 - 
       Şəkil 3.7-də porşenli icra mexanizmi göstərilmişdir. Porşenli 
icra mexanizmilər- 
indən  daha böyük yerdəyişmələri əldə etmək üçün istifadə 
olunur. 
 
 
 
 
       Şəkil 3.7. Hidro-pnevmo slindirin sxemi 
 
       Sxemdən göründüyü kimi porşenin sol tərəfinə p
1
 təzyiqi, 
sağ tərəfinə isə p
2
 təzyiqi verilir. p
1
 = p
2  
olduqda 3 ştoku  
hərəkətsiz olur. p
1
 >p
2
 olduqda 2 porşen və 3 ştoku sağa, p
2
 > p
1
 
olduqda isə sola hərəkət edir. 
      İdarəetmə üsuluna görə hidro və pnevmo slindirlər drosseli 
idarəetməli və həcmi idarəetməli olurlar. 
 
                                  3.7.  Tənzimləyici orqanlar 
         Bağlama – tənzimləmə qurğularında fasiləsiz tənzimləməni 
təmin etmək üçün dresselləyici – tənzimləyici 
qurğuların  aşağıdakı növlərindən istifadə edilir: 
         Örtük tipli; klapan tipli; kran tipli; şiber tipli və.s. 
         Örtük tipli tənzimləyicilərdə buraxma qabiliyyətinin 
dəyişməsi yəhərdə yerləşdirilmiş örtüyün döndərilməsi ilə əldə 
edilir. (Şəkil 3.8.). 

 
- 128 - 
 
                           
 
 
                       Şəkil 3.8. Örtük tipli tənzimləyicinin sxemi 
 
           Örtüyü boru xəttinin həm horizantal, həm də vertikal 
hissəsində qoymaq olar. Bu tip tənzimləyici orqan lardan  boru 
xəttində qazın və ya hava axınını tənzimləmək üçün istifadə 
olunur. Örtük tipli tənzimləyicilərdən əsasən izafi təzyiqi 0.25 
MPa-a qədər olan axınlardan istifadə olunur.  
           Klapan tipli tənzimləyici orqanlardan izafi təzyiqi 20 
MPa-a qədər olan sistemlərdə istifadə edilir. Vəziyyətlərinin 
sayından asılı olaraq klapanlar iki gedişli və üç gedişli olurlar. 
Adi halda, yəni dolaq qidalanmadığı halda, klapanın açıq və ya 
qapalı olmasından asılı olaraq klapanlar normal açıq və ya 
normal bağlı olurlar. Şəkil3.9.a) –da normal açıq və şəkil 3.9.b)- 
də normal bağlı klapanın sxemləri göstərilmişdir. 
 
 
 
 
 

 
- 129 - 
              
 
               Şəkil 3.9. Elektromaqnit klapanın sxemləri 
 
          Şəkil 3.9 a)-dan göründüyü kimi adi halda klapan bağlı 
olur. 1 dolağından cərəyan axıdıldıqda 3 ıçliyi  maqnitlənir və 
yuxarıya, yuxarı hərəkət edərək özü ilə birlikdə 4 ştokunu və 5 
klapanınıda hərəkət etdirir.  Dolaq gərginlik altında olduğu 
müddətdə içlik çəkili qalır, yəni klapan açıq qalır. Dolağın 
qidalanması kəsildikdən sonra içlik  2 yayı vasitəsi ilə geri 
qaytarılır.  Normal bağlı klapanın  iş prinsipində anoloji olaraq 
izah etmək olar. 
            Droselləyici orqanın  növünə görə klapanlar  zolotnik və 
diafraqma tipli olurlar. Zolotnik tipli klapanlar hidrovlik 
sistemlərdə geniş tətbiq olunurlar. Hidrovlik paylayıcı və ya 
hidrovlik zolotnik adlandırılır. Hidrovlik zolotniklər 
elektromaqnit intiqalla da təchiz oluna bilər. Şəkil 3.10 hidrovlik 
zolotnikin  sxeni göstərilmişdir. 
 

 
- 130 - 
 
 
               Şəkil 3.10. Hidravlik zolotnikin sxemi 
 
       Hidrovlik zolotnik 1 ştokundan 2 gövdəsindən və 3 
yayından ibarətdir. 1 stokuna sağa x yerdəyişməsi verilsə bu  
zaman P təzyiqli işçi zolotnikin  A hissəsinə daxil olur və  
hidrovlik  silindirin A hissəsinə verilir  (Narıncı rəng) və 
zolotnikin B hissəsi P
0
 axın xətti ilə birləşir. Əgər ştok sola 
hərəkət etmiş olarsa bu zaman zolotnikin  
B hissəsi isə P
0
 axın xəttinə (Yaşıl rəng) birləşir 
. 
 
3.8 İntiqallar 
       İntiqallar elə qurğular toplusudur ki, onlar idarəetmə 
haqqında siqnalı alaraq onu gücləndirsinlər və onları texnoloji  
avadanlığın işçi arqanının hərəkətli hissəsinin mexaniki 
yerdəyişməsinə və ya bucaq dönməsinə çevirsinlər. İşlətdikləri 
enerjinin növünə görə intiqallar pnevmatik, hidrovlik, elektriki, 
elektromexaniki və kombinə 
edilmiş olurlar. Lakin avtomatlaşdırma praktikasında son 
zamanlar vakum, elekrostatik, inersion , maqnitostriksion və 
termodinamiki inteqallara da tez – tez rast gəlinir . 
      Çıxış parametrinə görə intqallar bir sürətli və çox sürətli 
olurlar. Çox sürətli intiqallar sürətini pilləli dəyişənvə sürətini 

 
- 131 - 
səlist dəyişən olurlar. Çox sürətli inteqallar sürətinin dəyişmə 
diapozonu ilə xarakterizə olunurlar. 
 
D= V
max
/V
min
       və ya      D= n
max
/n
min
 
 
 
                                        Pnevmatik intiqallar 
     Pnevmatik intiqallarda sıxılmış havanın enerjisindən istifadə 
edilir. Sənaye müəssələrində və avadanlıqlarında xüsusi sıxılmış 
havanı istehsal edən sex olur və müəsisə sıxılmış hava şəbəkəsi 
ilə təchiz edilir. Sıxılmış hava şəbəkəsində təzyiq .......... olur. 
Pnevmo intiqallarda işlədilən sıxılmış hava, nəmdən və yağ 
damcılarından təmizlənməlidir. Pnevmatik intiqalların çıxış 
sürəti pilləsiz tənzimlənə bilir. Pnevmo intiqalın iş prinsipini 
şəhr etmək üçün pnevmo silindirli  ən sadə pnevmo intiqalın iş 
prinsipini nəzərdən keçirək (səkil 3.11). 
      
 
       Şəkil 3.11. Sadə pnevmatik intiqalın sxemi 
 

 
- 132 - 
     Sıxılmış hava şəbəkədən NA nəmalma qurğusundan HR hava 
redukturuna verilir. Hava reduktoru pnevmointiqala verilən 
havanın təzyiqinin stabilləşməsi funksiyasını yerinə yetirir. 
Təzyiqin ölçülməsi M manometri vasitəsi ilə yerinə yetirilir. 
     Sıxılmış hava sistemə daxil olarkən  YT tozlayıcı qurğuda 
yağ dənəcikləri ilə qarışdırılır (yağ püskürülərək sıxılmış hava 
ilə qarışdırılır). Havanın yağla tozlandırılmasında məqsəd 
pnevmatik sistemin hərəkətli hissələrinin yağlanmasıdır ki, bu da 
həm hissələrin paslanmasının qarşısını alır, həm də sürüşmə 
sürtünmə qüvvəsini azaldır. Pnevmo intiqallar ucuzdur, sadədir 
lakin tam səlist deyil və az sərtlikli mexaniki xarakteristikaya 
malikdir. 
Hidravlik intiqallar 
     Hidravlik intiqallar  nasos stansiyasından alınan sıxılmış 
yağın enerjisi hesabına işləyir. Hidravlik intiqallarda əsasən 
irəliləmə və dönən hərəkətli hidrosilindirlərdən, həmçinin 
fırlanma hərəkətini yerinə yetirən hidromatorlardan istifadə 
edilir. Hidravlik intiqalların idarə olunmasının əsasən 
elektromaqnitli hidrovlik paylayıcılar vasitəsi ilə idarə olunur . 
Şəkil 3.12-də  hidrovlik silindirlə  işləyən ən sadə hidrovlik 
intiqalın sxemi göstərilmişdir. 

 
- 133 - 
 
 
               Şəkil 3.12. Sadə hidravlik intiqalın sxemi 
 
    N nasosu M elektrik mühərriki vasitsi ilə hərəkətə gələrək yağ 
çənindən yağı yüksək təzyiqlə hidro sistemə vurur. Təzyiqli yağ 
QK qoruyucu klapandan və filtirdən keçərək  HP hidravlik 
paylayıcıya daxil olur. Əgər HP hidrovlik paylayıcı təzyiqli 
mayeni heç bir tərəfə yönəltmirsə, bu zaman təzyiq kəskin artır 
və QK qoruyucu klapan açılaraq təzyiqli mayeni çənə buraxır. 
Beləliklə, sistem qəza halından qorunur. Əgər iş idarəetmə 
siqnalı HP hidravlik paylayıcıya verilərsə, bu zaman hidrovlik 
paylayıcı təzyiqli yağı hidrovlik silindirin ya bu, ya da digər 
tərəfinə verir. Nəticədə hidravlik silindir işçi orqanını hərəkətə 
gətirir. 
 
Elektrik mühərrikli intiqallar 
     Elektrik mühərrikli intiqallar adətən elektriki mühərrikdən və 
hərəkəti mühərrikdən icra orqanına ötürə elektromexaniki 
hissədən ibarət olur. Elektrik mühərrikli intiqalların funksional 
təsnifatı şəkil 3.13-də göstərilmişdir.  

 
- 134 - 
Sxemdən göründüyü kimi elektrik mühərikli  intiqallar sürəti 
dəyişdirilə bilməyən və dəyişdirilə bilən olurlar. Sürəti 
dəyişdirilə bilən intiqallar özləri sürəti pilləli dəyişdirilə bilən və 
sürəti pilləsiz dəyişdirilə bilən olurlar. Ümumiyyətlə bütün 
elektrik mühərrikli intiqallar fırlanma  hərəkətli və irəliləmə  
hərəkətli olurlar. 
 
 
 
Elektirik muh?rrikli
        intiqal
 
Sur?ti d?yism?y?n
 
Sur?ti d?yis?n
 Sur?ti pil?li
    d?yis?n
 Sur?ti pil?siz
    d?yis?n
 F?rlanma
 h?r?k?tli
 Ir?lil?m?
 h?r?k?tli
 F?rlanma
 h?r?k?tli
 Ir?lil?m?
 h?r?k?tli
 F?rlanma
 h?r?k?tli
 Ir?lil?m?
 h?r?k?tli
Şəkil 3.13. Elektirik mühərrikli intiqalların funksional təsnifatı 
 
 
   Şəkil 3.14-də fırlanma və irəliləmə  hərəkətli elektrik 
mühərrikli  intiqallar göstərilmişdir. 
    İS idarəetmə siqnalı İE idarəetmə qurğusunu  işə salır. EM 
elektriki mühərriki işə düşərək Red reduktoru vasitəsi ilə 
hərəkəti ya fırlanan, ya da irəliləmə hərəkəti edən İM icra 
mexanizminə ötürülür. 
 
                                          

 
- 135 - 
        
 
                              
  Şəkil 3.14.  a) Frlanma hərəkətliç, b) irəliləməhərəkətli- 
elektirik intiqalları 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
              4. İNFORMASİYANI  EMAL EDƏN QURĞULAR                                                                      
 
        İnformasiyanı emal edən qurğular elə texniki vasitələr 
toplusudur ki, onların köməyi ilə informasiya qəbul edilir, yadda 
saxlanılır, emal edilir və idarəetmə obyekti üçün idarəedici 

 
- 136 - 
əmrlər və siqnallar hazırlanır.  İş prinsipinə görə informasiyanı 
emal edən qurğular kontaktsız olurlar. 
        Kontaktlı qurğularda müxtəlif konstruktiv variantlarla 
elektrik keçirən bir dövrə kontaktların açılıb, bağlan- 
ması ilə digər bir dövrə ilə komutasiya olunur. 
        Kontaktsız qurğularda isə dövrənin hər hansı bir elektrik və 
ya maqnit parametrin (cərəyan  şiddətinin, 
gərginliyin,müqavimətin, tutumun, induktivliyin, maqnit selinin 
və.s.) dəyişməsi prinsipindən istifadə edilir.  
4.1. İnformasiyanı emal edən kontaktlı qurğular 
 
 
Elektirik kontaktları 
       Cərəyan keçirən bir hissədən cərəyan keçirən digər hissəyə 
cərəyanın axma yeri elektrik kontaktı aadlanır. Konstruktiv 
olaraq komutasiya edən kontaktlar bir neçə hissədən (hərəkətsiz 
kontakt, hərəkətli kontakt, idarəetmə elementi və.s.) ibarət olan 
qovşaq şəklində hazırlanır. Konstruktiv cəhətdən kontakt 
qovşaqlarının aşağı- 
dakı növləri daha geniş yayılmışdır: 
1)  Körpü şəkilli kontakt qovşaqları, belə kontakt 
qovşağında hərəkətli kontakt, hərəkətsiz kontakt üzərində 
özü-özünü yerləşdirir və bu yolla hazırlanma və yeyilmə 
xətaları kompensasiya edilir. 
2)  Müstəvi yaylı kontakt qovşağı, bunlar toxunan 
kontaktların bir-birinə nəzərən sürüşməsi prinsipinə 
əsasən işləyir. 
      3) Şarnir birləşməli dəstəkli kontakt qovşaqları burada 
hərəkətli kontakt şarnir  
            üzrə dönərək hərəkətsiz kontakta yaxınlaşır. 

 
- 137 - 
4)  Maqnit idarəli germetik kontaktlar, kiçik qabaritli 
kontaktların xüsusi növü olub, 
   kiçik maqnityumşaq materialdan hazırlanmış elastiki 
kontaktların kiçik miniatür  
   kolbaya germetik yerləşdirilməsi ilə düzəlir. Kolba maqnit 
sahəsində   
   yerləşdirildikdə maqnityumşaq materialla kontaktlar 
maqnitlənir və bir-birini  
   cəzb edərək qapanırlar. Belə kontaktlar “qerkonlar” 
adlanırlar. Bu kontaktlar          
   germetik mühitdə yerləşdirdiklərinə görə  etibarlılığı və 
uzun ömürlülüyü ilə   
        fərqlənirlər. 
       5)  Maye-metallik kontaktlar, bu növ kontaktlar maye 
metallarda kontakt   
            müqavimətinin çox kiçik olmasına əsaslanır. Belə 
kontaktlarda kontaktların  
            yapışması effekti olmur, yüksək təzyiqli mühitdə işləyə 
bilirlər, yüksək          
            mexaniki və elektriki davamlılığa malik olurlar. 
       İş prosesində kontakt qovşaqlarının dörd halı fərqləndirilir: 
bunlardan ikisi stasionar hal olub kontaktların ya açıq, ya da 
qapalı vəziyyətlərini göstərir; digər iki hal isə keçid hal olub, 
kontaktların qapanması və ya açılmasını göstərən vəziyyətidir. 
Bu hallardan kontaktların bağlı vəziyyəti (kontaktlardan 
cərəyanın axdığı vəziyyət) və 
açılma prosesi nə vaxt ki, kontaktlar arasında qövsü boşalma baş 
verir ağır hal hesab edilir. 
  
 
     Kontaktların bağlı halı onun özünün müqaviməti ilə 
xarakterizə olunur. 

 
- 138 - 
R=R
ö
+R
k 
Burada , R
ö
-kontaktların özünün müqaviməti; R
k
-kontaktlar arası 
kontakt müqaviməti. 
Bu müqavimətlərin hər birinin azaldılması kontakt qovşağının 
keyfiyyətinin yüksəldilməsi deməkdir. Kontaktların açılması 
prosesi ən ağır iş rejimi olub, qövslərin yaranması ilə müşahidə 
olunur. Yaranan bu qövslər isə kontaktların yaranması, aşınması, 
zədələnməsinə səbəb olur. Bu  səbəbdəndə həmişə bu qövslərin 
əmələ gəlməsinə qarşı müxtəlif üsullarla mübarizə aparılmışdır 
və bu üsullardan çox yayılanları aşağıdakılardır: 
       1) Sxem (elektriki) üsul. Bu üsulun mahiyyəti kontaktın 
açılması anında ondan axan cərəyanın azaldılmasıdır. Bu 
məqsədlə kontakta paralel olaraq ardıcıl RS konturu qoşulur. 
Kontakt açılan zaman qovs müddətində gərginlik (U
q
) kəskin 
artır,  elə bu zaman kondensator dolmağa başlayaraq kontakt 
enerjisini götürür. Kondensatordan axan dolma cərəyanı  
L
c
=C dU
d
/dt             olur. 
 
Buradan görünür ki, C tutumu nə qədər böyük olarsa qövs 
cərəyanı bir o qədər kiçik olacaqdır. 
2) Mexaniki üsul. Məlum olduğu kimi qövsün özünə biz 
cərəyanlı keçirici kimi baxa bilərik. Buradan belə nəticə  
çıxır ki, qövsü maqnit sahəsində yerləşdirməklə onun 
trayektoriyasını dəyişmək olar. Ona görə də kontaktlar elə 
maqnit sahəsində (sabit maqnitlərin vasitəsi ilə) yerləşdirilirlər 
ki, bu maqnit sahəsi qövsün uzanması istiqamə- 
tində qövsə təsir göstərir və onun tez sönməsinə kömək edir. 
3) Deion qəfəs üsulu. Bu üsulda qövs zonasında bir-birindən 
izolda edilmiş yüksək istilik keçiricilikli metal löv- 
hələr yerləşdirilir və qövsün ionlaşmış axını bu lövhələrlə 
qarşılaşdıqda kəsilirlər. 
 

 
- 139 -