Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq

 
1. Avropa intibahının beşiyi İtaliya idi. Humanizm ideyaları əsasən İtaliyada 

---

 
138
mərkəzləşmişdi.  Şəhərlərdə zehni əməklə  məşğul olan xüsusi insanlar qrupu – 
ziyalılar qrupu meydana gəldi. Yeni sinfin – burjuaziyanın yaranması  mədəni 
yüksəlişə stimul verdi.  
Insanların həyata baxışlarında çevriliş baş verdi. Elə ona görə  də  İtaliya 
intibahın beşiyi oldu.  
Bu  hərəkat  Dante  Aligeri (1265-1321),  Françesko Petrarka (1304-1374), 
Vitterina de Feltre (1378-1446) və B.Quarinin (1374-1460) adı ilə bağlıdır. 
Italiya humanistləri tərbiyənin  ən yaxşı yolunu klassik yunan – Roma 
mədəniyyətinin mənimsənilməsində görürdülər. Intibah dövründə  İtaliya    
humanistləri arasında  Tomazo Kampanella (1568-1639) seçilirdi. Tomazo 
Kampanella ilk təhsilini monastırda almışdır. Gənc yaşlarında fəlsəfə ilə 
maraqlanmağa başlamışdır. Bir neçə fəlsəfi əsərlərin müəllifi olmuşdur.  
T.Kampanella Cənubi  İtaliyanın ispan monarxiyasından azad olunması 
uğrunda gedən mübarizələrdə fəal iştirak etmişdir. Azadlıq mübarizəsində iştirakına 
görə bir neçə dəfə həbs edilmişdir. Axırıncı dəfə 1602-ci ildə ömürlük həbs cəzasına 
məhkum edilmişdir. Lakin 1629-cu ildə o, həbsdən azad edilmişdir. Kampanella 
həyatının axırıncı illərini Fransada keçirmişdir. Uzunmüddətli həbsxana həyatı onu 
susdura bilməmiş  və o, hələ  həbsxanada olarkən özünün məşhur utopik əsəri olan 
“Günəş şəhəri”ni yazır.  
“Günəş  şəhəri”ndə  hər  şey ümumidir, hamı ümumi əməkdə  iştirak edir. 
Burada əmək yetişən nəslin inkişafında əsas yer tutur. Əsərin iki qəhrəmanı Qostnik 
və Morexodun müsahibələrində Kampanella öz fikir və ideyalarını verə bilmişdir. 
Onun “Günəş  şəhəri”ndə bütün divarlar şəkillərlə  bəzədilmişdir ki, bu şəkillər 
vasitəsilə elmlər asan qavranılır. Bu divarların bir tərəfində  həndəsi fiqurlar, digər 
tərəfində çaylar, dənizlər, heyvan və ağac şəkilləri əks edilmişdir.  
Tomazo  Kampanella  belə  hesab  edirdi  ki,  uşaqların  tərbiyəsi  ilə   məşğul 
olmağa iki yaşdan başlamaq,  əlifbanı isə onlara şəhərin hasarlarında, evlərin 
divarlarında çəkilmiş  şəkillərdən istifadə edərək öyrətməyə üç yaşdan başlamaq 
lazımdır. Səkkiz yaşdan isə müxtəlif elmlərin sisteminin öyrədilməsinə 
başlamalıdırlar. Elmlərin öyrədilməsində isə müntəzəm olaraq müxtəlif 
emalatxanalara gedilməlidir, çünki bu onlara texniki biliklər verməklə, həm də 

---

 
139
gələcək sənətin şüurlu seçilməsinə kömək edə bilər. On iki yaşdan isə cinsindən asılı 
olmayaraq onların hərbi hazırlığına başlanılmalıdır ki, müharibələr zamanı qadınlar 
da öz uşaqları və yeniyetmələri ilə birlikdə bu müharibələrdə iştirak edə bilsinlər.  
T.Kampanella utopik əsəri olan “Günəş  şəhəri”ndə  əməkçilərin xoşbəxt, 
ümumi dövlətində uşaqların erkən yaşdan ictimai tərbiyəsinin və təliminin verilməsi 
haqqında öz demokratik ideyalarını irəli sürmüş və orada o, əyaniliyə, təbiətə istinad 
etmişdir.  
Bütün humanist pedaqoqları birləşdirən bir mənəvi yaxınlıq vardır ki, o da 
onların əşyadan sözə gəlməyi əsas tutmaları, təbiətdə təcrübəni əsas götürmələri idi. 
Intibah dövrünün bu pedaqoqlarının pedaqoji ideyaları  gələcək pedaqoji 
nəzəriyyələrin formalaşmasına öz təsirini göstərə bilmişdir. 
Pedaqogika elminin inkişafında  böyük xidmətləri olan Y.A.Komenski 
(1592-1670) bütün mənalı  həyatını insanların tərbiyəsi məsələsinə  həsr etmişdir. 
Ömrüboyu narahat həyat keçirən otuz illik müharibədən  əzab və  əziyyət çəkən, 
övladlarını,  əlyazmalarını belə itirən, insanları  bəladan xilas etməyə çalışan 
Y.A.Komenski özünə  Amos  (insanları bəladan xilas edəcək peyğəmbər) təxəllüsünü 
seçmişdir.  
Bütün həyatını xalqın maariflənməsinə  həsr edən Komenski məktəbəqədər 
tərbiyə  məsələlərinə ciddi fikir vermişdir. Onun fikrincə  tərbiyə  işinə  uşaq hələ 
anadan olmamışdan başlamaq lazımdır. O, məktəbəqədər tərbiyə haqqında fikirlərini 
“Ana qucağı məktəbi” adlı əsərində şərh etmişdir. əsər həcmcə kiçik, məzmunca çox 
böyükdür, o ana qucağı  məktəbini gənc nəslin tərbiyəsində mühüm mərhələ hesab 
edirdi. Uşaqların tərbiyəsinə bu mərhələdən başlamaq iki cəhətdən: uşaqları pis adət 
və  vərdişlərdən qorumaq və  gələcək tərbiyəni düzgün təşkil etmək üçün faydalıdır. 
Doğrudur, məktəbəqədər tərbiyə haqqında hələ yeni eradan əvvəl (427-347) görkəmli 
yunan filosofu Platon maraqlı fikirlər söyləmişdir. Komenski Platonun həmin fikirləri 
ilə tanış idi. Lakin, Platon uşaqların tərbiyəsində ailənin rolunu inkar edir və deyirdi 
ki, ailədə  uşaq düzgün tərbiyə oluna bilməz. Platon uşaq doğulan kimi onu alınıb 
körpələr evinə verilməsini tələb edirdi. Məlumdur ki, Platon dövründə spartalılar yeni  
doğulan uşaq sağlam və gümrah olduqda onu götürüb, zəif və xəstə olduqda isə onu 
məhv edirdilər.  

---

 
140
Y.A.Komenski ailəni uşağın tərbiyəsində ilk yer hesab etmiş, uşağın 
tərbiyəsində ailənin böyük rolunu yüksək qiymətləndirmişdir. “Ana qucağı məktəbi” 
əsərində Komenski analara, dayələrə, uşağı düzgün tərbiyə etməyin yolları haqqında 
qiymətli məsləhətlər vermişdir. O, ailə tərbiyəsinə dövlət əhəmiyyətli bir məsələ kimi 
baxmış və tərbiyə sistemində ailəni ilk mərhələ hesab etmişdir. O, uşaqları sevməyi, 
onlara humanist baxımdan yanaşmağı tələb edirdi. Bu isə, əlbəttə pedaqogikada yeni 
bir məsələ idi. Uşaqlara hörmət, məhəbbət, onlara qayğı ilə yanaşmaq həm ailənin, 
həm də ictimaiyyətin birgə işidir. Ailə, ictimaiyyət və dövlətin qayğısı sayəsində uşaq 
böyüyüb cəmiyyətin fəal bir üzvünə çevrilir. Y.A.Komenski bu əsərinə Siseronun çox 
qiymətli bir kəlamını epiqraf vermişdir: “Dövlətin əsasını gəncliyin düzgün tərbiyəsi 
təşkil edir”. Komenskinin həmin  əsəri insanlığın tərbiyəsində  ən yaxşı  vəsaitdir. 
Çünki köhnə nəsli əvəz edən yeni nəsil düzgün tərbiyə olunmasa cəmiyyət məhv olub 
gedər.  
Komenski əsərin girişində göstərir ki, tərbiyə işi ilə kim məşğul olursa onun 
qarşısında 3 vəzifə durur: 
1.  Dünyada qızıldan qiymətli olan bir şey sizə verilib, bu uşaqdır. 
2.  Onun qarşısında hansı  məqsəd durur? Yəni tərbiyə  gəmisini hansı 
istiqamətə yönəltmək lazımdır? 
3.  Gəncliyin düzgün tərbiyəyə ehtiyacı var. 
Y.A. Komenskiyə görə  uşaqlar 6 yaşa qədər aşağıdakı elmlərə dair 
məlumatları bilirlər. Fizika ilə bağlı olan təbiət hadisələrini, təbii hadisələrin adlarını: 
yanğın, hava, su, torpaq, qar, buz, dəmir və s. bilirlər. Bununla əlaqədar olaraq 
uşaqlar bir neçə  ağacı, otu, çiçəyi, gül və müxtəlif heyvanları tanıyırlar, bədəninin 
xarici üzvləri və onların vəzifələrini bilirlər.  
Astronomiyadan – günəşi, ayı, ulduzu bir-birindən fərqləndirə bilirlər. 
Coğrafiyadan – doğulduğu, yaşadığı yeri bilir, şəhəri, kəndi fərqləndirir, 
xronologiyaya aid saat, gün, ay, il və s. aid bilgilərə yiyələnmək olurlar.  
Uşaq dünənki hadisəni xatırlayırsa, bu gün, keçən il, iki-üç il bundan əvvəl 
olmuş hadisəni dumanlı bilirsə, deməli, tarixə aid müəyyən anlayışları  mənimsəmiş 
olur. Komenskiyə görə  uşaqlar siyasətə dair biliklərə  də yiyələnmiş olurlar. Onlar 
dövlət başçısını tanıyır və s.  

---

 
141
Komenski göstərir ki, uşaqlar zaman anlayışını çox çətin mənimsəyirlər. Bu 
yaşda uşaqlar hətta bu günlə sabahı qarışdırırlar. 
Komenskiyə görə  uşaqlar fəaliyyətlə, ağıl və dillə bağlı olan incəsənət, 
dialektika, riyaziyyat, musiqi, bir neçə əl işləri və fiziki təmrinləri bilirlər.  
Ilk altı ildə  uşaq sual verib, cavab almağı bacarmalıdır. Bu dövrdə 
riyaziyyatın əsaslarından çoxu, azı, enli, ensizi və digər ölçü vahidlərini sənətkarlıq 
və  əməkdən kəsməyi, tikməyi, sökməyi bilməlidir. Dillə  əlaqədar uşaqlarda 
qramatikaya, ritorikaya, poetikaya aid biliklər inkişaf edir.  
Beləliklə, 6 yaşlı  uşaqlarda  əşyaları tanımaq, fiziki əmək və  cəldlik, nitq 
mədəniyyəti,  əxlaq və xeyirxahlıq, mərhəmətlilik və  s.  kimi  anlayışlar 
formalaşdırılmalıdır.  
Komenski analara uşaqların qayğısına hələ  uşaq dünyaya gəlməzdən  əvvəl 
qalmağı  məsləhət görür, bunun üçün ilk növbədə hamilə qadınlar öz sağlamlıqları 
qayğısına qalmalıdırlar, hamilə qadınlara içki içmək, həyacanlanmaq,  əsəbiləşmək, 
əzab çəkmək olmaz. Ana bu mühüm məsələlərə  əhəmiyyət verməsə, onun gələcək 
övladı  əsəbi, narahat, qəmgin olacaq, bəzən isə ölü doğulacaqdır. Elə ki, bu zəif 
məxluq dünyaya gəldi, valideyn birinci növbədə onun qayğısına qalmalıdır. Uşağını 
ana özü əmizdirməlidir.  Ən dəhşətlisi odur ki, bəzi analar öz uşaqlarını başqa 
qadınlara əmizdirmək üçün verir. Bunun bir sıra ziyanı vardır. Ana xəstə deyilsə, heç 
vaxt belə etməməlidir. Uşağı başqası  əmizdirərsə, ana övlad arasında münasibətlər 
itir, uşaq böyüyərkən öz anasına hörmət etmir, ona yad bir qadın kimi baxır. 
Komenskiyə görə anaların uşaqlarını özləri əmizdirməsi onların əxlaqi saflığı üçün də 
faydalıdır. Komenski görkəmli filosof Favorinin apardığı maraqlı bir eksperimenti 
şərh edir. Favorin ana südünün körpə varlığın həyatında nə kimi əhəmiyyət kəsb 
etdiyini quzular və çəpişlər üzərində sınaqdan keçirir. Çəpişlər qoyunları, quzular isə 
keçiləri  əmirlər. Nəticədə keçiləri  əmmiş quzuların yunu cod, qoyunları  əmmiş 
çəpişlərin tükü nisbətən yumşaq olur. Komenski həmin təcrübədən belə nəticə çıxarır 
ki, ana südünün uşağın mənəvi təşəkkülündə böyük əhəmiyyəti vardır.  
Y.A.Komenski   deyirdi  ki,   uşaq  həyatı   oda   bənzəyir,  odun  yanması  və 
alovlanması üçün hava lazım olduğu kimi, uşağın da inkişafı üçün hərəkət lazımdır. 
Uşaq çox qaçıb oynayanda yaxşı yatır, mədəsi yaxşı  işləyir, tez böyüyür, fiziki və 

---

 
142
mənəvi cəhətdən möhkəm olur. O, belə bir atalar sözünü də misal gətirir ki, şən 
əhval- ruhiyyə sağlamlığın yarısıdır. 
Valideynlər təkcə 
uşaqlarının sağlamlığının qayğısına qalmaqla 
kifayətlənməməli, həm də uşaqların ağıllı böyümələrinə xüsusi diqqət verməlidirlər. 
Çünki müdriklik hər cür cəvahiratdan qiymətlidir. Ağıl, zəka sağ  əldir, dövlət və 
şöhrət isə müvəffəqiyyətdir.  Əqlin yolu işıqlı  və gözəldir. Uşaqlar  əvvəlcə anasını, 
atasını, suyu, yeməyi tanıyır. Odun, küləyin, soyuğun nə demək olduğunu bilir. Iti, 
pişiyi tanıyır. Dörd, altı yaşda uşaqlar qum, palçıq və s. nə olduğunu başa düşür, 
meyvələri tanıyırlar. Y.A.Komenski qeyd edir ki, uşaqlar yeddi yaşda hər hansı işlə 
məşğul olmağı çox sevirlər. Onların qan dövranı daim hərəkət tələb edir. o, deyirdi 
ki, qoy onlar qarışqa kimi səhərdən axşama kimi işləsinlər, oynasınlar, hərəkət 
etsinlər. Bu çox xeyirli və faydalıdır. Onların oyunlarının məzmunlu olması üçün 
onlara kömək göstərilməlidir. O, Afina sərkərdəsi Femstoklun balaca oğlu ilə 
meydançada qumun üzərində oynadığını misal gətirir. Bir gənc çox təəccüblə 
sərkərdəyə baxır. Sərkərdə  gəncə deyir ki, özünün övladın olana kimi burada 
gördüyünü heç kimə danışma. Bununla Komenski demək istəyirdi ki, valideynlik 
hissini, övlad məhəbbətini, övladın tərbiyəsini, nazını  çəkmək qayğısını yalnız 
valideyn olanlar bilərlər. 
Uşaq nə görürsə onunla maraqlanır, onu əllərinə götürür, dartır, sökür, 
qopardır. Onlar bıçağı, dəhrəni yerə döyür, bununla da özünə  zədə yetirirlər. Ona 
görə də uşaqlara müxtəlif oyuncaqlar almaq lazımdır. Çünki uşaqlar bu oyuncaqlarla 
oynadıqdaonların bədəni möhkəmlənir, əqli inkişaf edir, bədən üzvləri hərəkət edir. 
onlar çox həvəslə tikinti materialları ilə oynayır, ev düzəldirlər. Uşaqların bu işlərinə 
kömək etmək lazımdır. Işsizlik həm ağıl, həm mənəviyyat, həm də  bədən üçün 
zərərlidir. O, həmin işləri tədricən yerinə yetirməyi tövsiyə edirdi.  
Y.A.Komenski uşaqların nitq inkişafı  məsələlərinə  də böyük əhəmiyyət 
vermişdir. O, deyirdi ki, insanı heyvandan iki şey fərqləndirir. Bunlardan biri şüur, 
digəri isə nitqdir. Şüur insanın özü üçün, nitq isə bağqaları üçün lazımdır. Buna görə 
də bunların hər ikisinə eyni cür qayğı göstərmək lazımdır. Insan nitq mədəniyyətinə 
yüksəlmək üçün qrammatikanı, ritorikanı və poetikanı öyrənməlidir.  
Uşaq  qramatikanı  ən  uzağı  altı  aylıq  olanda  örənməyə  başlayır. Bir yaşda 

---

 
143
uşaqlar a, ba-ba, ma və s. səsləri deyirlər. Sonra uşaqlarda ən yaxın olan nə-nə, baba 
və s. sözlər yaranır. Bu yaşda çox zaman valideyn uşaqlarla guya danışır, əşyanın əsl 
adını qoyub uşağın verdiyi adı çox həvəslə deyirlər. Məsələn, pəpə, qaqqa, çay-ça və  
s. Bu uşaq nitqinin inkişafına mənfi təsir edir. Bu yaşda ata, ana, dayə, bacı – hamı 
uşağa sözü düzgün tələffüz etməyi öyrətməlidir. Bu yaşda qrammatika ancaq bundan 
ibarətdir. Bunu təqribi üç yaşa qədər davam etdirmək olar. Dörd, beş, altı yaşda uşaq 
nitqi ətraf mühitin təsiri ilə zənginləşir. Bu yaşda uşağın nə etdiyini, nə iş gördüyünü 
düzgün ifadə etmək üçün şərait yaratmaq lazımdır. Ona görə  də tez-tez onlara “nə 
edirsən?” , “nə  iş görürsən?” kimi suallar vermək lazımdır. Uşaqlara çətin sözləri 
tələffüz etdirmək, yanıltmaclar öyrətmək lazımdır.  
Ritorika da uşaqlarda bir yaşda başlayır. Biz çox zaman öz fikrimizi uşaqlara 
danışıqdan  çox  jestlərlə  çatdırırıq.  Uşağa əlimizin hərəkəti ilə, təbəssümlə müraciət 
edirik. Uşaq iki-üç yaşdan sifətdən qəmginliyi, sevinci duyur, başı  tərpətməklə, 
barmaq hədələməklə  uşaq yaxşı  və pis hərəkət etdiyini başa düşür. Təxminən üç 
yaşdan uşaq təəccüblənməyi, bəzən əl hərəkəti ilə danışmağı bacarır. 5-6 yaşdan uşaq 
öz yaşıdlarından və dayəsindən eşitdiyi sözləri mənimsəyir. Elmlərin əsası bu yaşda 
qoyulur. Uşaqla ağıllı davranmaq lazımdır. Təxminən elə bu yaşda poeziyadan da 
danışmaq olar. Ona görə ki, uşaq ahəngdarlıqla danışmağa başlayır, ifadəli  şer 
söyləyir.                   
Y.A.Komenski  əxlaq tərbiyəsinə  də böyük əhəmiyyət verirdi. Onun fikrincə 
nəcib, xeyirxah adamları kiçik yaşlardan tərbiyə etmək lazımdır. Kiçik ağacı tez 
böyütmək olur, eləcə  də  uşağı kiçik yaşdan xeyrixah tərbiyə etmək asandır. Bunun 
üçün daim xeyirxahlıq nümunəsi vaxtında ağıllı  nəsihətlər və  təmrinlər, mülayim 
intizam kimi şərtlər lazımdır. Uşaqlara həmişə yaxşı nümunə göstərmək zəruridir. O, 
dünyaya gələndə meymuna oxşayır, lakin qayğının, səyin nəticəsində dəyişib başqa 
cür olur. Uşaq gözündən heç bir şey yayınmır. Ona görə də uşağın yaşadığı mühitə 
həmişə diqqət yetirmək lazımdır. Burada mülayimlik, xeyirxahlıq, bir-birinə hörmət 
əsas yer tutmalıdır.  Əxlaq tərbiyəsində Komenski cəzaya da müraciət edir. O, 
döyməyi deyil, yeri gələndə bərkdən acıqlanmağı məsləhət görür. Komenski deyirdi 
ki, ailədə intizamın böyük əhəmiyyəti vardır. Intizamsız böyüyən uşaq xeyirxah ola 
bilməz.  

---

 
144
Y.A.Komenski 6 yaşa qədər uşağı ana məktəbində saxlamağı  məsləhət 
görürdü. 6 yaşdan sonra uşağı  məktəbə verməyi tələb edir. O yazırdı: “Toxum 
cücərəndən sonra onun böyüməsi, yaxşı  məhsul verməsi üçün bostana şitil edirlər. 
Eləcə də uşağın fiziki və əqli cəhətdən yaxşı inkişaf etməsi üçün onu məktəbə vermək 
lazımdır”. 
Y.A.Komenski erkən təhsilin əleyhinə çıxırdı. O göstərirdi ki, 6 yaşdan əvvəl 
verilən təhsil bir neçə cəhətdən ziyandır. Əvvəla uşaq bu işə tam hazır deyil, ikincisi 
uşağın beyni öz inkişafını tam qurtarmamış olur. 6 yaşdan sonra o tam inkişaf etmiş 
olur. O, bunu ağacla müqayisə edir. Elə ağac var ki, lap tez çiçək açır, amma o, çiçəyi 
tez tökür, gec açılan çiçək isə daha yaxşı meyvə verir. Ona görə  də vaxtından tez 
verilən təhsil zərərlidir.  
Y.A.Komenski uşağın məktəbə qoyulması məsələsi üzərində də xeyli dayanır. 
O göstərir ki, bəzi valideynlər uşağı hazırlamadan məktəbə aparırlar. Belə 
valideynlərin işi malı naxıra ötürmək kimidir.