Azad İsa oğlu Qurbanov, Elçin Musa oğlu Məmmədov, Aygün Seyfəddin qızı Hüseynova

 
FƏSİL  2 
 
Turbo Pascal alqoritmik dili  
 
♦
 
Dilin əsas elementləri 
♦
 
Proqramın strukturu 
♦
 
Verilənlərin tipləri. Sadə və sətir tiplər 
♦
 
Operatorlar 
♦
 
Giriş və çıxış prosedurları 
♦
 
Şərti keçid operatoru 
♦
 
Seçim və ya variant operatoru 
♦
 
Şərtsiz keçid operatoru 
♦
 
Dövr operatorları 
 
♦
 
Çoxluqlar 
♦
 
Massivlər 
♦
 
Yazılar 
♦
 
Prosedurlar  
♦
 
Funksiyalar 
♦
 
Prosedur tipli dəyişənlər 
♦
 
Rekursiyalar  
♦
 
Fayl tipli dəyişənlər. Fayllarla əməliyyatlar 
♦
 
Modullar 
♦
 
Standart  prosedur və funksiyalar 
♦
 
Turbo Pscal dilinin qtafiki imkanları 
♦
 
Göstəricilər 

---

 
337
2.1. 
Alqoritmik dillər
 
 
Kompüter istehsalının ilk dövründə proqramlar maşın dilində yazılırdı. 
Maşın dili kompüterin “başa düşdüyü” kodlarla ifadə olunmuş  əmrlərdən ibarət 
olub, konkret kompüterin arxitekturasından asılı idi. Hər bir əmrdə ümumi şəkildə, 
aparılacaq  əməliyyatın məzmunu haqqında məlumat, üzərində maşın  əməliyyatı 
aparılacaq başlanğıc verilənlərin yerləşdiyi yer-ünvan, nəticənin ünvanı  və bu 
əmrdən sonra yerinə yetiriləcək  əmr haqqında məlumat verilirdi.  Maşın dilində 
proqramların yaradılması  və onların kompüterdə yerinə yetirilməsi kifayət qədər 
mürəkkəb və vaxt aparan idi. Bu səbəbdən kompüter texnologiyasının inkişafının 
sonrakı  mərhələsində  təbii dilə daha yaxın olan simvolik dillər yarandı. Belə ki, 
ikinci nəsil  kompüterlərin yaranması, konkret maşının yox, qoyulmuş  məsələnin 
xüsusiyyətlərindən asılı olan dillərə ehtiyac yaratdı. Bu dillərə formal dillər və ya 
sadəcə alqoritmik dillər deyilir və bir sıra üstünlüklərə malikdir. Bu dillər  əyani 
olub, onlarla ixtiyari alqoritmi asanlıqla ifadə etmək mümkündür. Alqoritmik dillər 
alqoritmin birqiymətliliyini, mürəkkəb alqoritmin daha sadə alqoritmlərin vəhdəti 
şəklində ifadə edilməsini təmin edir. İlk mükəmməl alqoritmik dil 1954-cü ildə 
İBM firmasında Con Bekusun rəhbərlik etdiyi qrupun yaratdığı FORTRAN dili idi. 
Bu dilin adı FORTRAN-FORmulae TRANslation - formulaların tərcüməsi 
sözündən götürülmüşdür. Bu dil çox sadə struktura malik olduğundan ondan hal-
hazırkı vaxta qədər istifadə olunur. Fortranda proqram operatorlar ardıcıllığı 
şəklində yazılır. Bu dildə yazılan proqram bir və ya bir neçə seqmentlərdən (alt 
proqram) ibarət olur. Bütün proqramın işini idarə edən seqment əsas proqram 
adlanır. 
Fortran dili  elmi və mühəndis texniki hesablama sahələrində istifadə 
edilmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Lakin bu dildə budaqlanan strukturlu məsələlər 
(istehsal prosesinin modelləşdirilməsi və s.), bəzi iqtisadi məsələlər və redaktəetmə 
məsələləri (cədvəl, arayış və s. qurulması) üçün proqramlar da qurula bilər. Sonrakı 
illərdə bu dilin müxtəlif modifikasiyaları yaradılmışdı. 
1960-cı ildə Alqol-60 (Alhoritmic Language-alqoritmik dil) dili,  1966-cı 
ildə isə Fortran dili əsasında Dartmut kollecinin hesablama mərkəzində Basic dili 
(BASIC-Beginner’s  Allpurpose Symbolic İnstruction Code-yeni başlayanlar üçün 
çoxməqsədli simvolik əmrlər dili) yaradıldı. Basic dili Visual Basic.Net versiyasına 
qədər  böyük təkamül yolu keçmişdir. Hal-hazırda Visual Basic.Net dilindən 
qrafiki interfeysli proqram əlavələrin yaradılmasında geniş istifadə olunur. 
Fortran, Alqol-60 dillərilə paralel olaraq intensiv inkişaf edən elm və 
texnikanın yeni sahələrinin tələbatını ödəmək üçün yeni proqramlaşdırma dilləri 
yaradılmışdır. Məsələn, 1957-ci ildə riyazi verilənlərin emalı üçün APL (Aplication 
Programming Language) dili, 1959-cu ildə İBM firması tərəfindən  böyük həcmli 
verilənlər massivinin emalı üçün Cobol (Common Business Oriented Language) 

---

 
338
dili, mətn informasiyanın emalı üçün 1962-ci ildə  Snobol
1
, 1969-ci ildə çoxluqlar 
üzərində əməliyyatlar aparmaq üçün SETL dili yaradılır. 
Üçüncü nəsil kompüterlərin yaranması, universal alqoritmik dillərin 
yaradılması  məsələsini qarşıya qoydu. Bu cür dillərin yaradılması üçün edilən 
cəhdlərdən biri nəticəsində  İBM firması  tərəfindən PL/1 (Programming-
Language/1-proqramlaşdırma dili-1) dili yaradılır. Bu dil Fortran, Alqol və Cobol 
dillərinin əsasında yaradılmış və bu dillərin üstünlüklərini özündə birləşdirmişdi. 
1968-1970-ci illərdə  İsveçrə ali politexnik məktəbinin informatika 
institutunun direktoru, Türinq mükafatı laureatı, professor Niklaus Virt tərəfindən 
Nikuls Virt tərəfindən Paskal
2
 dili yaradılır. Bu dil struktur proqramlaşdırma 
ideyasının, yəni proqramın kiçik, dəqiq təyin edilmiş prosedurlardan tədricən 
qurulması ideyasının həyata keçirilməsini təmin edən ilk dildir. Bütün alqoritmik 
dillərdə olduğu kimi, Pascal dilinin də hazırda çox versiyaları var. Turbo-Pascal 
alqoritmik dili-bu versiyalardan biridir və  fərdi kompyuterlərdə çox geniş  tətbiq 
olunur.  
 1983-cü ildə Pentaqonda Ada
3
 dili yaradılır. Bu dil əsasən hərbi və böyük 
sənaye layihələrinin yaradılmasında istifadə edilir. Dil birinci proqramlaşdırıcı – 
qrafinya  Ada Lavlaysın şərəfinə adlandırılmışdır. 1972 -ci ildə Kreniqan və Ritçi 
tərəfindən     C dili, 1986-cı ildə onun bazasında Brayn Straustrup tərəfindən  
problem yönümlü C
++
 dili yaradılır. C/C
++
 dili-universal dil olub, sistem 
proqramlarının yaradılmasında, o cümlədən geniş yayılmış UNİX  əməliyyat 
sistemi üçün kodların yazılmasında geniş istifadə olunur. 1995-ci ildə Sun 
Microsystems kompaniyasında Java dili yaradılır. Qeyd etdiyimiz dillərdən başqa 
dillər də mövcuddur və bu dillərin yaradılması prosesi davam etdirilir. 
XX əsrin 90-cı illərindən başlayaraq Web proqramlaşdirma dilləri meydana 
gəldi.  Web proqramlaşdirma dilləri Web səhifələrin idarə olunmasında istifadə 
olunur. Onlara misal olaraq HTML, XML, JavaScript, VbasicScript, Perl, Payton 
göstərmək olar.