Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(məqalə 2000 ildə yazılmışdır – red.). Lakin azərbaycanlıların çoxu
yalnız xüsusi halal ərzaq almırlar. Onlar qəssabdan adi ət alır. Müştərilərinin rəğbətini qazanmaq üçün bəzi restoranlar do- nuz ətini nisbətən az xoşəgəlməz ad olan "qaban əti" adlandırır. Lakin burada heç bir yalan yoxdur; hamı bilir ki, bu ət əslində donuz ətidir. İslamın spirtli içkiləri hər vaxt və hər bir şəraitdə qadağan etməsinə baxmayaraq azərbaycanlıların heç də hamısı bu qaydaya riayət etmir. Lakin bəziləri Orucluq və Məhərrəmlik zamanı içki içmir. Ramazan ayında müsəlmanlar gün çıxandan gün batanadək heç bir şey yeməməli və ya içməməlidirlər. Hətta su içmək belə olmaz. İranda bu qaydaya heç olmazsa ictimai yerlərdə ciddi riayət edilir; gün ərzində yemək və ya içmək istəyənlər bunu gizlincə öz evlərində etməyə çalışırlar, Azərbaycanda isə nisbətən az insan oruc tutur (məqalə 2000 ildə yazılmışdır – red.). Restoranların çoxu bu ay ərzində açıq olur, lakin onlardan bəziləri, xususən də bəzi Türk restoranları, ancaq iftar yeməyinə açılır və bu zaman spinli içkilər satmır. GƏNCLƏR ARASINDA MEYLLƏR. Maraqlıdır ki, halala meyl göstərənlər əsasən cavanlar olur və onlar valideynlərindən daha çox bu təcrubələrə riayət etməyə meylli olurlar. Azərbaycanlı gənclərinin çoxunun özunü müsəlman saymalarına baxmayaraq onlar dinlə yaxından məşgul olmurlar. Lakin gənclər arasında islam həyat şəraitini öyrənməyə maraq var. Onlardan bəziləri spirtli içkilər içdikləri halda donuz əti yemir. 122 Çox nadir hallarda Milli Elmlər Akademiyasından hər hansı bir doktor və ya professor müntəzəm olaraq məscidə gedir və müsəlman yemək qadağalanna riayət edir. Lakin Akademiyanın gənc alimlərindən bəziləri gündə bir neçə dəfə ibadət edir, spiıtli içki qəbul etmir və donuz əti yemir. Ümumiyyətlə, bu gənc nəsil haram və halal haqda öz böyüklərindən deyil, əcnəbilərdən məlumat almışlar. Onlardan bəziləri türk məktəb və universitetlərində oxuyub; digərləri Azərbaycana səyahət edən ərəb və iranlılarla ünsiyyətdə olub. Türkiyədən olan dini təsir nəzərəçarpacaq dərəcədədir və Irandan olan təsirdən güclüdür. İslam qanunlarına riayət edən gənc azərbaycanlılardan çoxu bəlkə də bunu şəxsi “mən”lərini tapmaq üçün edir. İndiki keçid dövründə onların xristianlıq da daxil olmaqla müxtəlif dinlər haqda öyrənərək kim olduqlarını başa duşmək azadlıqları var. Onlardan çoxu astrologiya ilə də maraqlamr və qərb ölkələrində yaşayan bəzi insanlar kimi gündəlik ulduz falını oxumaq və Zodiak bürcləri haqda öyrənməklə məşğuldurlar. Görəsən islam yemək qadağalarına maraq keçici bir hadisədirmi? Bəlkə bu, gənc azərbaycanlıların əcdadlarının dininə qayıtmaqla keçmişi qaytarmaq cəhdlərinin göstəricisidir? Yalnız zamanın cavab verə biləcəyi bütün bu suallar hər kəsi narahat edən daha geniş bir sualın əsasını təşkil edir: bu Sovetdən sonrakı müstəqillik dövründə azərbaycanlı olmaq nə deməkdir? Fərid Ələkbərlinin məqaləsini ingilis dilindən tərcümə etdi: Gülnar Aydəmirova Web dizayn: Fəridə Sadıxova SOFİ HƏMİD QƏBİRSTANLIĞI: SOLĞUN RƏNGLƏR VƏ ƏKS OLUNMUŞ ÖMÜR 123 Betty Blair və Fərid Ələkbərli Mənbə: Azerbaijan International Jurnalı, AI 13.1 (Yaz 2005) © Azerbaijan International 2005 ofi Həmid yalnız Azərbaycanda deyil, ümumilikdə dünyanın hər hansı bir yerində mövcud olan ən bənzərsiz qəbiris- tanlıqdır. Bunu söyləyərkən heç bir mübaliğəyə yol vermirik. Zənnimizcə, insan həyatını təsvir etmək üçün mənalı simvolların seçilməsi, onların qəbir daşlarına həkk edilməsi və solğun rənglərlə boyanması çox nadir bir təcrübədir. S Bütün başqa qəbiristanlıqlar kimi, Sofi Həmid də ölümlə bağlı fikirlərin və ona olan münasibətlərin tərzlərinin saxlandığı bir yerdir. Bu yer adamı oxumağa cəlb edən açıq bir tarixi kitabdır. Azərbaycanın küləyin sovurduğu bir neçə akrlıq düzənlik sahəsində əsrlər boyu formalaşmış xalq inamları, din, millətçilik, siyasət, iqtisadiyyat, təhsil və hətta əsrlər boyu formalaşmış dil və əlifbanın istifadəsi ilə bağlı meyl və dəyişikliklər sənədləşdirilmiş halda çox cəm şəkildə yayılmışdır. Bu mənada Sofi Həmid folklorçular üçün əsl cənnətdir. Qə- bir daşlarının öyrənilməsi regiondakı inam sistemi ilə bağlı geniş təsəvvür yaradır. Həqiqət isə ondan ibarətdir ki, bu yer haqda hələ də heç bir folklorçu bir məqalə çap etdirməmişdir. Bu böyük sər- vətə diqqət yetirilməməsi və ictimai elm sahəsində çalışan alimlər tərəfindən etinasız münasibət bizi təəccübləndirdi. Belə aydın oldu ki, bunun cavabı çox sadədir: Sofi Həmid qəbiristanlığında Sovet dövründə tədqiq olunması qadağan edilmiş iki məsələyə toxunulmuşdur. Müstəqillik əldə edildikdən sonra isə maliyyə çatışmazlığı səbəbindən rəsmi səviyyədə çox az sayda sahə təcrübəsi aparılmışdır. Sovet dövründə millətçilik və din, xüsusilə də pan-türkizm və pan-islamizm təsiri altında olan sahələr tədqiq olunmamış qalırdı. Belə ki, Stalinin hakimiyyəti dövründə bir sıra folklorçular bu kimi sahələri tədqiq etdiklərinə görə həyatlarını itirmişlər. Nəticə etibarilə Sofi Həmid elmi tədqiqat üçün qadağan olunmuş sahəyə çevrilmişdi. Əlbəttə qəbiristanlığı ziyarət etmək mümkün idi, amma ümumilikdə alimlər bilirdilər ki, bu kimi mövzular üzərində işləməyə cəhd edərlərsə onda gələcək fəaliyyətlərini inkişaf etdirə bilməyəcəklər. Bununla da alimlər 124 arasında özünü senzura norma halını almağa başladı. Həqiqətən də Sofi Həmiddə yalnız Islam və millətçilik mövzuları çərçivəsində düzgün təhlil aparmaq mümkündür. Amma bu o demək deyil ki, Sofi Həmiddə minlərlə qəbir daşlarının yanından keçdikcə müxtəlif inam növlərinə rast gəlməyə- cəksən. Burada siz animizm, kommunizm, şiə Islamı və s. kimi qeyri-adi xalq inamlarının müxtəlif növlərini aşkar edəcəksiniz. Bildiyimizə görə bu birinci dəfədir ki, Sofi Həmid haqqında hər hansı bir dildə, istər azərbaycan, istər rus, istərsə də ingilis dillərində bir məqalə çap olunur. Ümid edirik ki, bizim gördüyümüz iş digərlərini də, istər azərbaycanlıları, istərsə də əcnəbiləri bu yer barədə daha dərin araşdırmalar aparmağa həvəsləndirəcək. AÇIQ HAVA ALTINDA İNCƏSƏNƏT MUZEYİ. Sofi Həmid qəbiristanlığı ilk baxışdan insana açıq hava altındakı incəsənət muzeyini xatırladır. Burada daş üzərində çox vaxt dizayn cəhətdən çox primitiv şəkildə həkk olunmuş və açıq rənglərlə boyanmış çoxlu sayda simvollar vardır. Sofi Həmid şəxsiyyətin və fərdiliyin zəfərini təmsil edir və bu cəhətdən bu ərazi xüsusilə ma- raqlı və təqdirəlayiqdir. Qəbiristanlıq boyunca gəzmək sanki xəzinə ovuna çıxmağı xatırladır, çünki burada gəzərkən özünə daima “bu insan kim olub,” “bu simvol və ya obyekt nəyi bildirir,” “bu insanı təsvir etmək üçün niyə məhz bu simvoldan istifadə edilib?” kimi suallar verirsən. Sofi Həmid bir çox səbəblərə görə nadir bir yerdir. Bura Azərbaycandakı başqa qəbiristanlıqların heç birinə bənzəmir, çünki burada etnoqrafik, dini və hətta kommunist motivlərini özündə bir- ləşdirən bir çox meyl və üslublar qarşı-qarşıyadır. Bütün bunlar xalq mədəniyyətinin və təxəyyürünün məhsuludur. Sovet dövründə kommunist hakimiyyəti ənənəvi dini islamın əsaslarını zəiflətmiş, bununla da yas sənətində xalq təxəyyürünün və milli mədəniyyə- tinin əks olunmasına təkan vermişdir. Ötən əsr ərzində Azərbaycan tarixinin ən əsas xarakterik xüsusiyyətlərindən biri siyasi sistemin bir ardıcıl olaraq neçə dəfə dəyişilməsidir. Bir daha qeyd edək ki, bu qəbiristanlığın aydın nəzərə çarpan xüsusiyyətlərindən biridir. Azərbaycanda Sovetə qədərki dövr (1920-ci ilə qədər) Islamla xarakterizə olunur. 1930-cu illərə qədər, Sovet hakimiyyətinin ən kəskin dövründə məscidlərin və kilsələrin bir çoxu partladılmışdı. Ateist bir dövlət yaratmaq məqsədi qarşıya qoyulmuşdu. Məsələn, Bakının ən tanınmış ibadət 125 yerlərindən olan Bibi Heybət Məscidi və Aleksandr Nevski Rus Provaslav Kilsəsi 1930-cu illərin əvvəllərində dağıdılmışdı. Dinə qarşı rəsmi mövqeyin olmasına baxmayaraq, Sofi Həmid sübut edir ki, həmin dövrdə cəmiyyətdə dinə qarşı ikili münasibət davam etməkdə idi. Burada Sovet dövründə Allaha inamın mövcud olduğunu sübut edən çoxlu qəbirlər vardır. DİNİ MƏZMUN. Sofi Həmid fenomenini dərk etmək üçün orada olan qəbir daşlarını Islamda mövcud olan ölüm və dəfnlə bağlı inamlar kontekstində təhlil etmək vacibdir. Islam ölümdən sonra qəbrin əbədiləşdirilməsini alqışlamır. Burada göstərilir ki, qə- bir yalnız insan cisminin bu fani dünyada müvəqqəti sığınacağıdır. Insan dünyasını dəyişəndə onun ruhu o biri dünyaya köçür. Onun bu dünyanın təkində qəbir özü də daxil olmaqla qalan bütün qalıqları isə, torpağa qarışmalı və tədricən yox olmalıdır. Islam qanununa əsasən qəbirlər sadə olmalı, qəbir daşı isə çox böyük olmamalıdır. Ənənəvi olaraq qəbirin üstünə böyük daş parçasından ibarət baş daşı qoyulur (təxminən bir metr hündür- lüyündə) və onun üzərində ölən şəxsin adı, doğum və ölüm tarixləri qeyd olunur. Adətən qəbir daşına Qurandan bir neçə ayələr da qeyd olunur. Bir çox cəmiyyətlərdə olduğu kimi əzizlərinin qəbrini adə- tən ən yaxın qohumlar ziyarət edir. Bəzən nəvələr də bu ənənəni davam etdirir, lakin növbəti nəsil bunu etməyi tərgidir və qəbir də unudulur. Islam nöqteyi nəzərindən bu çox təbii bir prosesdir. Islam qəbrin uzun müddət saxlanmasının əleyhinədir. Bir neçə nəsil dəyi- şildikdən sonra qazılmış və qəbrin üstünə atılmış torpaq yerə çök- məli və yenə də yerin hündürlüyü nisbətinə gəlib çatmalıdır. Bəzək- li qəbir daşlarının, tabutların və ya dəbdəbəli mavzoleylərin düzəl- dilməsi təkəbbür əlaməti olaraq günah hesab edilir. Lakin bu o demək deyildir ki, müsəlman hökmdarları heç də bəzəkli qəbirlər tikməmişlər. Orta əsrlərdə şahların özləri və ailə üzvləri üçün bəzəkli mavzoleylər tikdirdikləri haqda çoxlu dəlillər vardır. Məsələn, 12-ci əsrdə Naxçıvanda tikilmiş Möminə Xatun Türbəsi və ya Aqrada (Hindistan) inşa edilmiş Tac Mahal Məqbərəsi orta əsrlər müsəlman din adamları arasında mövcud olmuş belə meyllərə ən yaxşı nümunələrdir. Bununla belə bu cür hallar şah, sultan və ya totalitar despotlar üçün xarakterik idi və sadə əhali arasında geniş yayılmamışdı. 126 Ümumiyyətlə sadə insanlar üçün olan qəbiristanlıqlar Islam qaydalarına tam sadiq qalmışdır. Sovet dövrünə qədər Azərbaycan- da olan demək olar ki, bütün qəbiristanlıqlar xarici görünüşcə çox sadə idilər. Belə ənənəvi qəbiristanlıqlar Azərbaycanda hələ də mövcuddur. Onlar sanki çoxlu qəbir daşları olan açıq bir sahəyə bənzəyir. Bu qəbirlərin hərəsi bir vəziyyətdə – bəzisi yeni, bəziləri isə qəbir daşının üzərində baş qaldıran şibyə və ya yaxınlıqda bitən dəvə tikanı və kətyan kollarından müəyyən olduğu kimi qədimdir. Bəziləri torpağın içinə çökmüş, bir tərəfə əyilmiş və ya artıq aşmışdır. Vurulan naxış və yazılar külək və su ilə yuyularaq çox çətinliklə oxunan vəziyyətə düşüb. Beləliklə belə müsəlman qəbiristanlıqlarında deyə bilərsən ki, qəbirləri “nəsillərə” görə fərqləndirə bilərsən: 1) düz, hündür yenicə daş karxanasından yonulub çıxarılmış açıq, açıq qəhvəyi rəngli daşları olan “cavan” qəbirlər, 2) boz və azacıq dağılmış “orta yaşlı” qəbir daşları, 3) qaralmış və bir tərəfə əyilmiş “yaşlı” qəbir daşları, 4) topal “uzunömürlülər” və nəhayət 5) çox hissəsi yerin altına getmiş “ölmüş qəbirlər.” RƏNG. Rənglər Sofi Həmiddə bir az başqa tərzdədir. Hər şeydən əvvəl qəbir daşlarının bir çoxu açıq rənglərlə, xüsusilə də mavi, yaşıl və sarı rənglə rənglənmişdir. Bəzi qəbir daşları çoxrəng- lidir. Bunların bəziləri hətta tropik Afrika incəsənətini xatırladır. Hətta köhnə qəbirlərin bəzilərində də rəng izləri qalmışdır. Bu xüsusiyyətlər kommunizmdən əvvəlki dövrə aiddir və görünür bu- rada yerli əhalinin etnoqrafik xüsusiyyətlərinin təsiri vardır. YONULMUŞ FİGURLAR. Sofi Həmiddə qəbir daşının müxtəlif yerlərində və baş daşında ölmüş şəxsin cinsini, maraq dairəsini və ya peşəsini ifadə edən fiqurlar işlənmişdir. Məsələn, əgər bu şəxs ovçu olmuşdursa onda onun qəbir daşında tüfəng, dənizçi olmuşsa gəmi, sürücü olmuşsa avtobus şəkli çəkilir. SURƏTLƏR. Sofi Həmidin təkrarolunmazlığı ondan iba- rətdir ki, müsəlman qəbiristanlıqlarında insan və heyvan təsvirlə- rinin çəkilməsi xarakterik deyil. Islam təsviri sənətində yalnız bitki şəklinin (gül, ot və ağac şəkilləri) çəkilməsinə icazə verilir. Bu hə- qiqətdir ki, Islamda insan və heyvan təsvirləri vardır. Buna misal Orta əsr kitablarındakı miniatürləri göstərmək olar. Bununla belə bu cür təsvirlər yalnız kitablarda mümkün idi. Insanları və heyvanları təsvir edən heykəltəraşlıq işləri cid- di surətdə qadağan olunmuşdu, çünki onlar bütpərəst dinlərə xas 127 xüsusiyyət hesab olunurdular. Buna görə də heykəltəraşlıq işlərində insan və ya heyvan təsviri Islamı inkar etmək və bütpərəstlik dininə sitayiş etməyə bərabər idi. Orta əsrlər dövründə belə şəxs murtəd adlanırdı və ölümə məhkum edilirdi. Insan şəkillərinin təsviri və həmçinin qəbir daşlarında qoyulumuş foto şəkillər və oyma işlərə Islamda icazə verilmir. Qəbir insan bədəni üçün müqəddəs və istirahət yeri hesab olunurdu. Islama görə Qiyamət günündə bütün ölülər dirilərək qəbirlərindən qalxacaq və Allahın qarşısında etdikləri günahlara görə cavab verəcəklər. Lakin Sofi Həmiddə olan qəbirlərdə çox vaxt ölən adamın əksi təsvir olunmuşdur. Burada hətta Qorbaçovun hakimiyyətindən bir az əvvəlki Sovet dövrünə (təxminən 1980-ci illər) xas olan qara baş daşları vardır. Bu baş daşlarında arxa və qarşı tərəfdə ölmüş şəxsin tam ölçülü əksi oyulmuşdur. Belə tip şəkillər yalnız Sofi Hə- midlə məhdudlaşmır. HEYVANLAR. Islamda heyvan heykəllərinin və ya qra- vürlərinin qadağan olunmasına baxmayaraq, burada siz çoxlu heyvan təsvirlərinə rast gələ bilərsiniz. Məsələn, burada karvan şəklində təsvir olunan çoxlu sayda dəvə şəkilləri vardır. O zamanlar Azərbaycan şərqlə qərb və eyni zamanda şimalla cənub arasındakı ticarət yollarının qovşağı rolunu oynamışdır və buna görə də dəvədən nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə də geniş yayılmışdı. DƏVƏLƏR. Sofi Həmidin müqəddəs ziyarətgah kimi möv- cud olmasının kökündə dəvələrdən nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə ilə bağlı bir rəvayət dayanır. Bu rəvayətə görə Sofi Həmid 14-cü əsrdə molla kimi bu regiona gəlmiş bir Ərəb taciri olmuşdur. Rə- vayətə görə Sofi Həmid ölümünün yaxınlaşdığını anlayanda öz sə- yahət yoldaşlarına tapşırır ki, onu dəvəsinin istirahət etmək üçün dayandığı yerdə basdırsınlar. Buna görə də dəvələr çox vaxt orada olan qəbir daşlarının bir çoxunda təsvirlərin tərkib hissəsi kimi qeyd olunub. Dəvələr həmçinin müsəlmanların Məkkəyə ziyarət zamanı də əsas nəqliyyat vasitəsi rolunu oynamışdır. Qəbirlər üzərində çəkilmiş dəvə təsvirlərindən əlavə həyət- də Sofi Həmid piri yerləşən yerdə daşdan bir dəvə heykəli vardır. Bu heykəl ətrafında bəzi adətlər formalaşmışdır. Məsələn, belə bir inam vardır ki, əgər hamilə qala bilməyən qadın həmin dəvənin altından keçirsə, onda hamilə qalar. Bunun üçün o, dəvənin altından üç dəfə keçməlidir. Dəvələrdən başqa siz qəbirlər üzərində çoxlu at təsvirləri də görə bilərsiniz. Burada yəhərlənmiş və ya faytona bağl- 128 anmış at rəsmləri vardır. Burada həmçinin dağ maralı və ya qoyun təsvir olunan təbiət səhnələri də vardır. Bəzi hallarda inək təsvirinə də rast gələ bilərsiniz. Əgər şəxs cavan yaşda vəfat etmişsə, onda onun qəbri üzərində bir cüt məhəbbət quşu görə bilərsiniz. Bu isə həmin şəxsin ölümdən daha çox toy ilə əlaqələndirilməsinə dəlalət edir. İLANLAR. Azərbaycanda ilanlara sitayiş İslama qədərki dövrə təsadüf edir. Bu animist inanclar qədim albanlar və orta əsrlər türk tayfaları arasında yayılmışdı. Islama qədərki dövrdə ilan bəzi qədim tayfaların totemi idi. Qədim türklərin bayraqlarında ilanların və əjdahalar təsvirlər olunurdu. Bir çox kəndlilər hələ də ilanı müqəddəs hesab edirlər. Sofi Həmiddə qədim əfsanələrin təsiri hələ də açıq-aydın görünür. İslamaqədərki dövrdə mövcud olan inanclar hələ də yerli əhali arasında qalmaqdadır. Məsələn, Sofi Həmid qəbiristanlığının yaxılığında yaşayanlar ilanları müqəddəs hesab edirlər. Onlar inanırlar ki, əgər sən ruhən pak insansansa, qəbiristanlıqda olan ilanlar sənə toxunmayacaqlar. Çox vaxt onlar evlərini ilandan qorumaq üçün Sofi Həmidin torpağından götürüb evlərinə aparırlar. Üzərində hətta ilan rəsmləri həkk olunmuş qəbir daşları da vardır. Bu təsvirləri görəndə biz çox təəccübləndik. Ilk ağlımıza gələn bu oldu: “Yazıq adam, yəqin onu ilan çalıb.” Lakin qəbrə daha diqqətlə baxanda gördük ki, həmin rəsmdə ilanın qarşısına bir qab süd qoyulub. Bu qabdakı ilandan alınmış zəhər idimi? Bu adam ilanlara baxan olubmu? Bir zamanlar Abşeron yarımadasında ilan ferması vardı və burada ilanlar yetişdirilirdi ki, sonradan onların zəhərindən müalicəvi məqsədlə istifadə etsinlər. Daş yonanların birindən qəbir daşlarının üzərində olan ilan rəsmlərinin nə məqsədlə çəkildiyini soruşduqda, o bizə həmin şəx- sin ilandan qorxmadığını və onun o qədər qayğıkeş və nəzakətli ol- duğunu və buna görə də sanki ilanın onun əlindən yemək yeyə biləcəyini söylədi. Göyçək Fatma, Ovçu Pirim və Taxta Qılınc adlı azərbaycan xalq nağıllarında biz ilanların və bu kimi varlıqların müsbət şəkildə təsvir olunduğu animist inancların izlərinə rast gələ bilərik. TƏKRAR. Minlərlə qəbrin yerləşdiyi Sofi Həmiddə hər bir qəbrin özünəməxsus olduğunu fikirləşə bilərsən. Əlbəttə ki, dizayn cəhətdən müxtəliflik vardır. Hər şeydən əvvəl qəbir daşının 6 tərəfi işlənmişdir: baş daşın qarşı və arxa tərəfləri, üstəgəl qəbir daşının 129 dörd tərəfi və ən yuxarı üstü. Bu o deməkdir ki, qəbir daşını işləyən rəssam 6 tərəfi əsaslı və uyğun şəkildə işləməlidir. Buna görə də simvolların bir çoxunun təkrarlanması heç də təəccüblü deyil. Daş yonanlardan biri bizə dedi ki, adamlar qəbir daşı sifariş edəndə digər qəbir daşlarına baxır və onların içərisindən öz qohumlarının qəbirləri üçün təsvirlər seçirlər. Məsələn, 20-ci əsrin ortalarına məxsus qadın qəbirlərinin çoxunda sadə tikiş maşını, boyunbağı və sırğalar təsvir olunub. Əlbəttə ki, bu təsvirlər müxtəlif şəkildə çəkilə bilər, lakin məzmun çox vaxt eyni qalır. Kişi qəbirlə- rininin üzərindəki təsvirlərdə, görünür, qadın qəbirlərindəkinə nisbətən daha çox müxtəliflik vardır. Bu onunla izah oluna bilər ki, kişilər üçün daha çox peşə mövcud olduğu halda qadınlar əsasən evlə bağlı olurdular. YAZILAR. Sizin Sofi Həmidi ziyarət edərkən orada mövcud olan dərin mənanı anlamaq üçün nə azərbaycan, nə rus, nə də ərəb dilini bilmənizə ehtiyac yoxdur. Lakin özünüzlə bu dil- lərdən birini bilən şəxs götürsəniz, bu səfərinizi daha mənalı edəcək və buranı daha dərindən dərk etməyə kömək edəcək. Azərbaycanda tipik qəbirdaşlarında Qurandan yazı və dualar təsvir olunur. Lakin Sofi Həmiddə siz həmçinin Nizami Gəncəvi, Hafiz Şirazi və Ömər Xəyyam kimi orta əsr Azərbaycan və ya Şərq şairlərinə məxsus dünyəvi yazılara da rast gələ bilərsiniz. Dünyasını dəyişmiş şəxsin dostları və qohumları, xüsusən də valideynləri və uşaqları çox vaxt bu misraları özününküləşdirirdilər. Bu yazılar əsasən azərbaycan dilində kiril, latın və ya ərəb əlifbasında yazılmışlar. Burada yazıl- mış şer parçalarının bəziləri vəfat etmiş şəxsin nümunəvi xüsusiy- yətlərini tərənnüm edir. Şer parçalarının digərləri isə həyatın fanili- yi barədə fəlsəfi fikirləri əks etdirir və ya həyatın başa çatması ilə bağlı peşmançılıq hissini və ya şəxsin həyatının faciəvi sonluqla bitidiyini ifadə edir. İslama aid olan yazılar adətən ərəb dilindədir. Lakin deməliyik ki, Sofi Həmiddə ərəb dilində yazılmış yazılar çox vaxt qeyri dəqiqdir və hərf səhvləri çoxdur. Qurandan götürülmüş tipik yazılara: “Allah birdir Məhəmməd də onun Rəsuludur” və ya “Allah rəhmət eləsin” ifadələri daxildir. Bəzən Allaha aid olan əlamətlər də təsvir olunurdur, məsələn: Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|