11. Sənədlərin yaranmasının hüquqi əsasları
Kargüzarlıq prosesinin hüquqi reqlamentləşməsi sənədlərin tərtibi və
rəsmiləşdirilməsindən ibarətdir. Bunun üçün də idarəetmə sahəsində sənədlərin
rəsmiləşdirilməsi, hazırlanması qaydası, sənədlərlə işləmə, ümumilikdə kargüzarlıq
prosesi hüquqi cəhətdən tənzimlənməlidir, j Buna görə də idarələrdə, müəssisələrdə
və təşkilatlarda kargüzarhğın apaniması qaydaları qanunlara, qərarlara, dövlət
standartlanna, kargüzarhğa dair təlimatlara və digər normativ hüquqi aktlara cavab
verməlidir. “Normativ hüquqi aktlar haqqında” AR Qanununun tələblərinə uyğun
olaraq sənədləşmə prosesi apanhr. Bu Qanun Azərbaycan Respublikasının
qanunlarının və başqa nonnativ hüquqi aktlanmn hazırlanması, qüvvəyə minməsi,
şərhi və bunlarla əlaqədar müvafiq dövlət orqanlannın qarşılıqlı fəaliyyət qaydalarını
müəyyən edir. Normativ hüquqi aktlar səlahiyyətli dövlət orqanı tərəfindən qəbul
edilmiş, göstərişləri ümumi məcburi xarakter daşıyan, hüquq normalarını müəyyən
edən, dəyişdirən və ya ləğv edən, dəfələrlə tətbiq olunmaq üçün nəzərdə tutulmuş
rəsmi yazılı sənəddir. Azərbaycan Respublikasının normativ xarakterli aktlan
aşağıdakılardır:
1. Konstitusiya Məhkəməsinin qərarları;
2. Mərkəzi Seçki Komissiyasının qərarlan, təlimatları və izahlan;
3. Yerli icra hakimiyyəti orqanlannın, yerli özünüidarə orqanlannın qərarlan;
4. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının qərarları;
5. Milli Televiziya və Radio Şurasının qərarlan;
6. Məhkəmə-Hüquq Şurasının qərarları.
Normativ hüquqi aktlar qəbul etmək səlahiyyəti olan orqanlar və bu
səlahiyyətlərin hüdudlan AR Konstitusiyası və digər qanunlar ilə müəyyən edilir.
Normativ hüquqi aktlar Konstitusiyaya və onlardan daha yüksək hüquqi qüvvəsi olan
başqa normativ hüquqi aktlara uyğun olmalıdır. Bu zamanı müxtəlif hüquqi qüvvəyə
malik olan normativ hüquqi aktlar arasında ziddiyyət olduqda daha yüksək hüquqi
qüvvəyə malik olan akt tətbiq olunur. Eyni hüquqi qüvvəyə malik olan normativ
hüquqi aktlar arasında ziddiyyət olduqda isə daha sonra qüvvəyə minmiş normativ
hüquqi akt tətbiq olunur. Qanunvericilik işləri üzrə planlanmn təsdiqi Milli Məclisin
Daxili Nizamnaməsi ilə tənzimlənir. Müvafiq icra hakimiyyəti orqanlan özlərinin
hazırlayacaqlan normativ hüquqi aktların layihələrinin hazırlanması haqqında planlan
təsdiq edirlər. Normativ hüquqi akt layihələri razılaşdınimaya və ya təsdiq olunmağa
göndərildiyi andan onu hazırlayan orqanın internet informasiya ehtiyatında açıqlanır.
12. İdarəetmə fəaliyyəti prosesində sənədlərin təsnifatı
Sənədlərin təsnifatı ümumi əlamətlərinə ayn-ayn sənəd qruplannm görə bir
yerdə birləşməsidir. Bununla əlaqədar olaraq, idarəetmə sənədlərinin iki əsas əlaməti
diqqəti cəlb edir: birincisi, idarəetmə sənədlərində məlumatlann təyinatı üzrə
verilməsi, ikincisi, onlann hüquqi xüsusiyyətləri üzrə təsiri. Birinci əsaslarla
sənədlərin təsnifatı bunlarda olan məlumatın məzmununa görə müəyyənləşdirilir
(maliyyə, məhkəmə, inzibati və s.). İkinci əsaslarla bütün idarəetmə sənədləri iki
qrupa bölünür: hüquqi və fərdi idarəetmə sənədləri. Sənədlərin təsnifləşməsi
sənədlərlə uçotun apaniması işinin düzgün təşkilinə, həmçinin dövlət və xüsusi
mülkiyyətin mühafizəsinə kömək edir. Yazılma xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq idarə
və təşkilatlardakı sənədləri aşağıdakı qruplara bölmək olar (sxem 1): - yazılı - əl və
texniki vasitələrlə yazılan, surətçıxaran maşınlar və mətbəə yolu ilə hazırlanan
sənədlər buna aiddir. Bu növ sənədlər ümumi sənəd dövriyyəsinin həcminin 95 %-ni
təşkil edir; - qrafiki - bu sənədlərə layihələr, cizgilər, sxemlər, planlar, xəritələr,
qrafiklər, rəsmlər və s. daxildir. Bu sənədlərin üstünlükləri ondan ibarətdir ki.
bunlann oxunması bütün mütəxəssislər üçün əlverişlidir, çünki bunlardan istifadə
zamanı heç bir xarici dili bilmək tələb olunmur. Ona görə də bu sənədlərdən
idarəetmənin bütün sahələrində geniş istifadə olunur; - kinofotofonosənədləri - bunlar
sənədin elə müxtəlif növlərindəndirlər ki, bu və ya digər obyekti və prosesləri başqa
üsulla çatdırmaq mümkün olmadıqda tətbiq edilir. Fotosənədlər obyekti və prosesləri
hərəkətsiz vəziyyətdə, kinosənədlər isə obyekti və prosesləri hərəkətdə göstərir, onlar
haqqında məlumat verir. Fonosənədlər fonoqramma, yəni səs yazı sənədləridir və
həmişə inkişafda olan təsbitetmə vasitəsidir. Qeyd olunma vasitələrindən asılı
olmayaraq bütün sənəd növləri aşağıdakı beş böyük qmpa bölünür; 1. Təşkilati -
sərəncamverici sənədlər; 2. Maliyyə - hesabat əməliyyatlan üzrə sənədlər; 3.
Kommersiya sənədləri; 4. Kadr sənədləri; 5. Vətəndaşlann ərizə, şikayət və təklifləri
üzrə sənədlər. Təşkilati - sərəncamverici sənədlər xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Bunlarda ümumi rəhbərliyə dair məsələlər əks olunur. Bu sənədlər idarə və təşkilatın
bütün şöbələri tərəfindən tərtib edilir. Maliyyə - hesabat əməliyyatları üzrə sənədləri
əsasən maliyyə və mühasibat işləri ilə məşğul olan işçilər tərtib edir və hazırlayırlar.
Düzgün tərtib olunmuş maliyyə-hesabat sənədləri pul kütləsinin xərclənməsinə
nəzarət etməni rəsmiləşdirir. Bunun üçün Maliyyə və Vergilər nazirlikləri tərəfindən
müxtəlif növlü birtipli sənəd formalan hazırlanaraq təsdiq edilmişdir. Kommersiya
sənədləri, - kommersiya sahəsində istifadə olunan bütün sənədlərdir ki, onlar sırf
kommersiya xarakteri daşıyır. Kadr sənədləri müəssisədə çalışan işçilər üçün
hazırlanılan sənədlərdir ki, bunlara şəxsi işə daxil olan sənədlər, şəxsi vərəqələr
daxildir. Vətəndaşların ərizə, şikayət və təklifləri üzrə sənədlərə isə vətəndaşlann
dövlət orqanlarına, müəssisələrə yazılı formada etdiyi müraciətlər aiddir. Sənədlər
adlanna görə təsnif edilirlər. Ancaq idarə və təşkilatın sənələrinin tərkibini onun
şöbələrinin adlanna görə müəyyənləşdirmək düzgün deyil. Çünki şöbələrin adlannm
ümumi olmasına baxmayaraq, oradakı sənədlər müxtəlif ola bilər. Hazırlanma yerinə
görə tərtib olunan sənədlər daxili (həmin təşkilatın işçiləri tərəfindən) və xarici (başqa
təşkilatlarda tərtib olunan və müəssisəyə daxil olan) sənədlərə bölünürlər.
Məzmununa görə sənədlər sadə və mürəkkəb ola bilərlər. Sadə sənədlərdə ancaq bir
məsələdən bəhs olunur. Mürəkkəb sənədlərdə isə bir neçə məsələ əhatə olunur.
Formasına görə sənədlər aşağıdakılardır: fərdi - yəni hər bir sənədin məzmununun
özünəməxsus xüsusiyyəti olur və işçidən şəxsi yaradıcılıq tələb edir (məs. məlumat
vərəqəsi); trafaret - sənədin bir hissəsi blank üzərində çap olunur, digər hissəsi isə əl
ilə yazılır (belə sənədlərin doldumiması iş prosesini yüngülləşdirir); nümunəvi - eyni
xüsusiyyətli təşkilatlar üçün tərtib edilir və onlann hamısına şamil edilir (məsələn,
daxili əmək qaydaları). Bütün nümunəvi və trafaret sənədlər, bir qayda olaraq,
çoxaldıcı aparatlarda və tipoqrafıya yolu ilə çap olunur. Bu formaların bir çoxu
müvafiq dövlət orqanlan tərəfindən təsdiq olunur. İcra müddətləri üzrə sənədlər təcili
və təcili olmayan sənədlərə bölünür. Təcili sənədlərdə icra müddəti qanunla,
təlimatla, əmrlə müəyyənləşdirilir. Təcili olmayan sənədlərdə müddətlər göstərilmir,
amma bu onun icra olunmamasına şərait yaratmamalıdır. Buna baxmayaraq, təcili
olmayan sənədlər üçün idarə və təşkilatlarda müəyyən müddətlərdə icra edilməli olan
sənədlərin siyahısı tərtib edilir. Mənşəcə sənədlər xidməti və şəxsi sənədlərə bölünür.
Xidməti sənədlər idarənin fəaliyyətini əks etdirir, bir qrup işçinin mənafeyindən bəhs
edir, şəxsi sənədlər isə konkret şəxsə aid olan sənədlərdir. Təyinatı üzrə sənədlər
sənədin əslinə, surətinə, sənəddən çıxanşa, dublikata aynhr. Sənədin əsli birinci dəfə
lazımi qaydada tərtib olunan, imzalanan sənəddir. Sənədin surəti bu sənədin eyni ilə
təkrar olunmuş əslidir. Bu zaman sənəd üzərində mütləq "surət" sözü qeyd olunmalı,
idarə rəhbəri və ya notarius tərəfindən lazımi qaydada təsdiq edilməlidir. Sənədin əsli
idarə, təşkilat və ayn-ayn şəxslərə göndərilən zaman onun surəti göndərən təşkilatın
işində saxlanılmalıdır. Xidməti sənədlərin üzərində mütləq idarə rəhbərinin möhürü
və imzası olmalıdır. Lazımi hallarda sənədlərdən çıxanş tələb olunur. Çıxanşı tərtib
edən zaman onun hansı sənəddən edildiyi mütləq göstərilməlidir. Çıxanşin
düzgünlüyü isə vəzifəli şəxsin imza və möhürü ilə təsdiq olunmalıdır. Sənədin əsli
olmayan hallarda (itirildikdə, məhv edildikdə) idarə və təşkilata icazə verilir ki,
üzərində "dublikat" yazılmış, əslin qüvvəsinə malik olan sənəd versin. İdarəetmə
sahəsində hüquqi sənədlər qmpu xüsusiyyətlərinə görə də fərqlənirlər. Onlann
özünəməxsus əlamətləri vardır ki, bunlara aiddir:
1. İdarəetmə sahəsində hüquqi aktlar dövlət orqanlan və onlann səlahiyyətli
vəzifəli şəxsləri tərəfindən verilir.
2. Dövlət idarəetmə aktlan qanun əsasında verilir və icra olunur.
3. Məqsədindən və məzmunundan asılı olaraq aktlar özləri ilə hüquqi nəticələr
əmələ gətirir (hüquqi münasibətlərin yaranması, ləğv edilməsi və s.).
4. İcra olunmamış idarəetmə aktlan özlüyündə sanksiyalar əmələ gətirir. Hüquqi
aktlar elə aktlardır ki, onlar idarəetmə sənədlərinin ən əhəmiyyətli hissəsini təşkil
edir, idarə olunan obyektə öz qüvvəsi ilə təsir göstərir. Bundan əlavə, sənədin
növlərini əmrlər, təlimatlar, əsasnamələr, protokollar və digər sənədlər tutur. İdarə
aparatında istifadə olunan sənədlər funksional təyinatına görə aşağıdakılardan
ibarətdir;
- təşkilati sənədlərdən (təlimatlar, əsasnamələr və s.);
- sərəncamverici sənədlərdən (əmrlər, sərəncamlar, qərarlar, fərmanlar və s.);
- məlumat sənədlərindən (protokollar, aktlar, məlumat vərəqələri, hesabatlar və
s.); - kadr sənədlərindən.
Dostları ilə paylaş: |