Mehdiyeva səADƏt faziL qızı “Abşeron yarımadasında sənaye tullantıları ilə çirklənmiş torpaqların ekoloji vəziyyəti və onların yaxşılaşdırılması

NEFT MƏDƏNLƏRI ƏRAZILƏRININ ÇIRKLƏNMƏ VƏ POZULMA DƏRƏCƏLƏRINƏ GÖRƏ QRUPLAŞDIRILMASI  Cədvəl 3.2 

 

Çirklənmə növlərinin şifri və adları 

 

Qranulomet-

rik tərkib 

 

pH 

Udma 

tutumu, 

mq-ekv 

Udulmuş 

Na, mq-

ekv 

Suda asan həll 

edən duzlar, 

quru qalıqa 

görə, % 

Üstünlük 

təşkil olan 

duzlar, quru 

qalıq 

CO

2

-yə 

görə 

CaCO

3

 

Üstünlük təşkil 

edən torpaqəmə-

ləgətirən 

minerallar 

I qrup – çox çirklənmiş – 40-100 sm  (25%dən çox) 

A-I-3,qalın mazutlaşmış yerlər 

Gillicələr 

Qumsal 

7,5-7,8 

14,2-22.0 

2,5-3,0 

0,62-3,50 

Natrium sulfat 

18,0-64,7 

Kalsit, kaolinit, 

xiamidon 

A-I-4, dövri nəmlənən, çox qalın mazutlaşmış 

yerlər 

Yüngül gilicələr 

7,5-7,7 

14,7-20,0 

2,3-3,0 

0,35-1,7 

Natrium sulfat 

12,0-23,5 

Kalsit, qalit, mirablit, 

dolomit 

A-II-8, dövri nəmənən qalın bitumlaşmış 

yerlər 

Qismən qum-sal, 

əsasən gilli 

7,2-8,8 

6,0-30,0 

3,4-5,6 

0,14-2,97 

Natrium sulfat, 

natrium xlor 

13,2-26,7 

Kaolinit, montmoril-

lionit, kvars 

V-II-3, neft  məhsulları ilə basdırılmış keçilə 

bilinməyən yerlər 

- 

- 

- 

- 

 

147 q/l 

Maqnezium 

sulfat, natrium 

sulfat 

- 

- 

Q-1-1, açma üsulu ilə yaranmış daxili tökün-

tülü karxanalar 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

Karbonat, gips, 

dolomit 

II qrup – orta dərəcədə çirklənmiş – 20-30 sm  (25-15%) 

A-1-2, orta qalınlıqlı mazutlaşmış yerlər 

Yüngül gili 

cəli,qumsal 

6,7-7,8 

10,0-13,0 

2,0-3,0 

0,60-1,10 

Natrium sulfat 

76,-35,6 

Kalsit, gips, hematit, 

mirabilit 

A-II-6, yarım quru qaysaqlı orta qalınlıqlı bi-

tumlaşmış yerlər 

Qumsal, yün-gül 

gilicəli, 

7,0-8,8 

5,5-36,1 

1,5-2,9 

0,14-2,54 

Natrium sulfat, 

natrium xlor 

7,5-36,8 

Kvars, gips, qalit 

A-II-7 dövri nəmlənən orta qalınlıqlı bitum-

laşmış yerlər 

Qismən gillicəli, 

əsasən yüngül 

gillicəli 

7,0-8,8 

7,1-29,0 

4,5-7,3 

0,18-2,83 

Natrium sulfat, 

natrium xlor 

5,4-32,3 

Kvars, gips, qalit 

V-1-2, buruq suları ilə basdırılmış, 

bitkilənməyən, çətin keçilə bilən yer-lər 

__ 

- 

- 

- 

50q/l 

- 

- 

- 

III qrup  zəif çirklənmiş -0-20 sm   (15-5%) 

A-III-9, öz-özünə bitkilənən yuxa bitumlaş-

mış yerlər 

Yüngül gilli-cəli 

qismən gilli və 

qumsal 

 

6,8-8,8 

 

10,1-24,6 

 

2,3-3,5 

 

0,16-1,27 

Natrium sulfat, 

natrium xlor 

 

9,3-34,3 

Kvars, çöl şpatı, 

qlaokanit 

A-III-10, öz-özünə zəif bitkilənən orta qalın-

lıqlı bitumlaşmış yerlər 

Gillicəli və 

qumlar 

7,5-8,7 

10,1-24,6 

2,3-3,5 

0,31-1,07 

Natrium sulfat, 

natrium xlor 

25,7-35,6 

Kvars çöl şpatı 

Q-1-3, ətrafı bitumlaşmış köhnə neft buruqla- 

rının qalıqları olan yerlər 

Gillicəli 

7,5-8,0 

12.5-17,5 

1,2-1,7 

0,17-0,25 

Natrium xlor 

12,5-10,6 

Karbonat dolomit, 

qalit 

D-2, səthə çıxmış əhəng süxurları ilə daş 

yığınlı sahələr 

- 

- 

- 

- 

- 

Natrium xlor 

- 

Gips, karbonat, 

dolomit, malaxit 

---

 

 

51 

Neftlə  çirklənmiş  torpaqların  rekultivasiyası  üçün  mövcud  olan  üsulları 

aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 

- Mexaniki  üsula  mexaniki  parçalanma,  evakuasiya  və  tullantıların  daşınması 

aiddir. 

- Fiziki-mexaniki  üsulla  tullantıların  yandırılması,  termik  desorbsiya,  torpağın 

buxarla ekstraksiyası, yuyulması və məhlulla ekstraksiyasını aid etmək olar. 

- -Kimyəvi  üsulla  dehalolgenləşdirmə  və  oksidləşmənin  kimyəvi  bərpası 

daxildir.  

- -Bioloji  üsulla  torpaqların  kənd  təsərrüfatı  məqsədi  ilə  şumlanması  və 

bioreagentlərdən istifadə aiddir (MirzəyevA.B., Şıxəliyev F.B., 2012) [9]. 

Torpaqların rekultivasiyasının bioloji mərhələsi əraziyə sınaq otların əkilməsi ilə 

başlayır  ki,  bu  zaman  əsas  məqsəd  torpaqdakı  qalıq  çirklənmənin,  neftin 

bioparçalanmasının  intensivliyinin  və  torpağın  aqrofiziki  xüsusiyyətlərinin 

yaxşılaşdırmasının müəyyən edilməsidir. 

Sınaq  otları  əkilməmişdən  öncə  şumlama  (çirklənmə  dərinliyinə  qədər), 

yumşaldılma işləri aparılır. Hazırlanmış torpağa paxlakimilərin (noxud, acı paxla və 

s.)  toxumu  səpilir.  1,5-2,5  il  sonra  ikinci  mərhələdə  çoxillik  ot  bitkiləri  əkilir.  Bu 

işləri  sınaq  ot  əkini  sahəsinin  75%-də  bitki  örtüyü  bərpa  olunduqdan  sonra  yerinə 

yetirmək olar. 

Malalama, mineral gübrələrin verilməsi, torpağın mədəniləşdirilməsindən sonra 

çoxillik ot bitkilərinin əkilməsi həyata keçirilir.  

Abşeron  şəraitində  texnogen-pozulmuş  torpaqların  rekultivasiyası  zamanı  əkin 

üçün  aşağıdakı  əsas  meyvə  və  dekorativ  kol  və  ağac  cinslərinin  seçilməsi 

məqsədəuyğundur [7,19] : 

Zeytun.  Həmişəyaşıl  ağac  cinsidir  və  neftli  torpaqlarda  neft  məhsullarının 

parçalanmasını sürətləndirən peyin və münbit torpaq verdikdə yaxşı inkişaf edir. 

Əncir.  Tut  fəsiləsinə  aid  məxsus,  yarpağını  tökən,  bar  verən  ağac  bitkisidir. 

Suya az tələbkar olub, Abşeron şəraitində torpaqlarda yaxşı bitir [19]. 

Adi nar. Gülçiçəklilər fəsiləsindən olub yarpağını tökən kol bitkisidir, dekorativ 

və meyvə bitkisi kimi becərilir. Neftlə çirklənmiş torpaqlarda yaxşı inkişaf edir. 

---

 

 

52 

Şəkil 6  

 

 

 

---

 

 

53 

 

Şəkil 7: 

---

 

 

54 

Abşeron yarımadasında neftlə çirklənmiş torpaqların ekoloji parametrləri (Həkimova N.F., 2005)