Mehdiyeva səADƏt faziL qızı “Abşeron yarımadasında sənaye tullantıları ilə çirklənmiş torpaqların ekoloji vəziyyəti və onların yaxşılaşdırılması
Abşeron yarımadasının neftlə çirklənmiş torpaqlarının
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.3. Abşeron yarımadasının neftlə çirklənmiş torpaqlarının
rekultivasiyası məqsədilə aparılmış işlər haqqında A.B. Mirzəyev, F.B. Şıxəliyev (2012) göstərirlər ki, ARDNŞ-nin məlumatlarına görə “Bibiheybət” ərazisində 200 min ton, H.Əliyev adına BNEZ ərazisində isə 100 min ton neft şlamı mövcuddur ki, onlar neft istehsalı, saxlanılması, daşınması və emal prosesləri nəticəsində yaranmışdır. Neft şlamları faza tərkibinə görə 3 hissədən ibarətdir: neft məhsulları, su və mexaniki qarşılıqlar. Bu komponentlərin miqdar nisbəti xam neftin növündən, neft emalı proseslərindən, axıntı sularının təmizlənməsi üçün istifadə olunan reagentlərdən asılı olaraq dəyişir. Açıq anbarlarda uzun müddət saxlanıldıqda yüngül fraksiyaların buxarlanması, neft məhsullarının oksidləşməsi və qətranlaşması prosesi gedir ki, nəticədə neft şlamlarının tərkibi keyfiyyətcə dəyişir və çətin emal olunan kütləyə çevrilir. 2007-ci ildə ARDNŞ-nin “Ekol Mühəndislik xidmətləri” QSC neftşlamlarının emalı və zərərsizləşdirilməsi məqsədilə İsveçrənin Alfa-Laval şirkətindən gücü 30
57 m 3 /san olan 2 ədəd 2 fazalı dekantor qurğusu alaraq həmin ərazilərdə neft şlamlarının emalı və zərərsizləşdirilməsi işinə başlamışdır. Neft şlamlarının emalı və zərərsizləşdirilməsi proseslərində nanotexnologiyaların tətbiqi üçün Hollandiyada istehsal olunan, məhsuldarlığı 20 m 3 /saat olan 3 fazalı modul trikantor qurğusu da istifadə olunur. Neft şlam anbarlarının əhalinin yaşadığı yerlərdən kənarda yerləşməsinə baxmayaraq ətraf mühitə mənfi təsir göstərir. Odur ki, onların zərərsizləşdirilməsi və tərkibindəki neft məhsullarının təkrar xammal kimi istifadəsi üçün ayrılması vacibdir [19]. Məlumatlara görə hələ 2008-ci ilin may-iyul aylarında göstərilən qurğular vasitəsilə “Bibiheybət” NQÇİ-nin mədən ərazisində 6820 ton, H.Əliyev adına BNEZ- nun 9-cu sexində 8500 ton, “Azərneftyağ” NEZ ərazisində 19800 ton, ümumillikdə isə 35120 ton neft şlamı emal olunaraq zərərsizləşdirilmişdir. Alınmış quru qalıq-gil torpaq qarışığı və neft məhsulları təkrar istifadəyə verilmişdir [19]. A.B.Mirzəyev, F.B.Şıxəliyev (2012) göstərirlər ki, Azərbaycan Respubli- kasında rekultivasiya olunacaq ərazilərin sahələri -24156 ha-dır. Bunların 13805 ha Abşeron yarımadasında (Azneft üzrə 6788 ha) və 10381 ha-ı respublikamızın digər rayonlarında yerləşir. Abşeron yarımadasında lay suları altında olan sahələr -1190 ha təşkil edir, 6-8%-ə qədəri isə neftlə güclü dərəcədə çirklənmişdir[19]. Neft-mədən ərazilərində aparılan bərpa işləri nəticəsində 10%-dən çox neftlə çirklənmiş torpaqlar mexaniki üsulla təmizlənərək neftin miqdarı 1%-ə qədər aşağı salınmışdır. Çirklənmə dərəcəsi 10%-dən aşağı olan torpaqlar isə əraziyə kənardan gətirilmiş münbit torpaqla qarışdırılaraq bioloji təmizləmə yolu ilə təmizlənmişdir. Mədən ərazilərində məişət-fekal suları utilizasiya edilmədiyindən lokal çirklənmənin yayılmasına və daha geniş əraziləri əhatə etməsinə səbəb olur. Son məlumatlara görə ARDNŞ-nin Ekologiya İdarəsi 2008-ci ildə aşağıdakı ərazilərdə ekoloji monitorinq və rekultivasiya işləri aparmışdır. Balaxanıda-400 ha, Bibiheybətdə-526 ha, H.Z.Tağıyev adına NQÇİ-də- 118 ha, AzGerneftdə-d33,7 ha, Binəqədidə-24,7 ha neftlə çirklənmiş ərazi rekultivasiya olunub [19]. Sonrakı illərdə isə ARDNŞ sistemində neftlə çirklənmiş torpaqların rekultivasiya edilməsi və bioremediasiya işlərinin davam etdirilməsi həyata
58 keçirilmişdir. Belə ki, “Abşeronneft”, “Siyəzənneft” və H.Z.Tağıyev adına NQÇİ- lərdə çirklənmiş torpaqların təmizlənməsi ilə əlaqədar “Ekol Mühəndislik xidmətləri” QSC bəzi sahələrdə bərpa işləri həyata keçirilmişdir. 2011-ci ildə “Abşeronneft”-də 78 ha, “Siyəzənneft”-də 150 ha, “Balaxanıneft”-də 197 ha sahənin mexaniki rekultivasiyası aparılmışdır. Həmçinin bioremediasiya işləri də yerinə yetirilmişdir. N.Nərimanov adına NQÇİ-də formalaşan lay suları utilizə edildikdən sonra 10,5 ha sahənin rekultivasiya edilməsi layihəsi həyata keçirilmişdir. Rekultivasiya ilə yanaşı, NQÇİ-də neft şlamının utilizasiyası istiqamətində də işlər aparılmışdır. Ərazilərin təkranən neft və lay suları ilə çirklənməməsi üçün 122 km neft kollektoru, 201 km atqı xətti, 67 km qaz xətti təmir olunmuş və dəyişdirilmiş, 33 km mədəndaxili kanallar təmir olunmuş, 77 ha sahədə bataqlıqlar qurudulmuş, 110 ha mədən ərazisi bərk tullantılardan, 83 ha isə neft sızmalarından təmizlənmişdir. “Azneft” İB tərəfindən quruda yerləşən NQÇİ-lərin rekultivasiya olunmuş ərazilərində yaşıllaşdırma və abadlıq işləri aparılmışdır. 2009-cu il ərzində İB-nin idarə və müəssisələrində 72500 ədəd ağac əkilmişdir ki, bundan 56200 ədədi “Bibiheybətneft” NQCİ-nin payına düşmüşdür. NQÇİ-nin ərzisində 11200, Çilov adasında 15000 ədəd, digər NQÇİ-lərdə isə ümumilləkdə 10000-dən artıq ağacın əkilməsi planlaşdırılmışdır. Neftlə çirklənmiş torpaqların bərpası istiqamətində son illərdə ARDNŞ-nın “Ekologiya” və “Ekol mühəndislik xidmətləri” QSC-nin idarələri tərəfindən yüksək çirklənmiş torpaqların mürəkkəb fiziki-kimyəvi, termik üsullarla rekultivasiyasını həyata keçirən stasionar və səyyar (MS-1) qurğulardan istifadə edilir [17] (Səkil 8). Neftlə çirklənmiş torpaqların təmizlənməsi üçün istifadə edilən səyyar qurğunun (MS-1) məhsuldarlığı 15 ton/saat olub, 3 blokdan ibarətdir: məhsulun hazırlanması və qidalandırıcı blok; təmizləmə bloku; lövhəli çökdürücü, nasos qurğuları, neftayırma və suçənləri bloku Qurğu neftlə çox çirklənmiş ərazilərin yaxınlığında quraşdırılır. Çirklənmiş torpaq vintvari konveyer (13) vasitəsilə 2 rəfli tordan ibarət “QİL-42” titrəyicisinin (1) qəbul bunkerinə verilir.Yuxarı rəfdəki torun ölçüsü d=10 mm, aşağıdakının isə d=4 mm-dir. “QİL-42” titrəyicisinin yuxarı hissəsinə səyyar buxar qurğusunda [18]
59 Səkil 8
60 əmələ gələn buxar verilir. Ələklərin torunun üzərində qalan iri hissəciklər lentli konveyerə [2] daxil olur və emala verilir.Titrəyici ələkdən çıxan kiçik hissəciklər bunkerə tökülür, sonra isə vintli konveyerin [3] qəbul bunkerinə keçir. Bunkerin aşağı hissəsində neftli su injektor [8] vasitəsilə çökdürücüyə verilir. Vintli konveyer vasitəsilə neftlə çirklənmiş torpaq, injektor-hidrotsiklon bloklarının qəbul bunkerinə verilir. Bu injektor-hidrotsiklon 2 pillədən ibarətdir. Birinci pillədə yerləşən injektorun [9] qəbul kamerasına daxil olan torpaq yüksək təzyiq altında hidrotsiklona [4] ötürülür. Təmizlənmiş torpaq ikinci pillədə yerləşən injektorun [10] qəbul bunkerinə verilir. Sonra isə ikinci pillənin hidrotsiklonun [5] girişinə verilir. Ayrılmış neft neft çəninə [17] ötürülür və dövrü olaraq, Ş5-25 dişli çarx nasosu [19] vasitəsilə nəql edilir.
Qeyd etmək lazımdır ki QİL-32 titrəyici ələyinin bunkerinə daxil olan suyun tərkibində 15-20 mkr ölçüsündə torpaq hissəcikləri yığılır. QİL-32 titrəyici ələyin bunkerinə yığılmış bu məhsul CM 80-50 mərkəzdənqaçma nasosu [14] vasitəsilə onun üzərində yerləşdirilmiş d=75 mm olan hidrotsiklona [6] təmizləmək üçün verilir. Bu hidrotsiklonların aşağı dəliyindən kiçik ölçülü torpaq hissəcikləri ələyin orta hissəsinə verilir və təmizlənmiş məhsul kimi ümumi təmizlənmiş torpaq ilə birlikdə lentli konveyer [12] vasitəsilə maşına yüklənir. Bu proses dövrü olaraq təkrar olunur. Sistemdə olan kiçik ölçülü (<15-20mkr) torpaq hissəciklərini çıxarır. CM 80- 50 mərkəzdənqaçma nasosunun [14] qəbul borusu vasitəsilə çökdürücünün aşağı hissəsində yerləşdirilmiş konusvari bunkerlərdən dövrü olaraq, kiçik ölçülü qum hissəciklərini QİL-32 titrəyici üzərində yerləşən hidrotsiklona verməklə təmizləmək olur.
Torpağı QİL-42 titrəyicisinin bunkerindən şnekə verdikdə prosesdə yiğilan su injektor vasitəsilə CM 80-50 mərkəzdənqaçma nasosunun [14] qəbul borusuna verilərək QİL-42 titrəyicisinin bunkerinə təmizləmək üçün ötürülür. Səyyar qurğuda neftlə çirklənmiş torpaqların təmizlənməsində su reagent qarışığından istifadə etmək variantı nəzərdə tutulmuşdur. Bu halda injektorların girişinə çökdürücüdən CHC 38-88 nasosu [15] vasitəsilə qəbul edilən təmizlənmiş su
61 8-10 bar təzyiq altında ejektorların girişinə verilir. Bu variantda işlədikdə titrəyici ələklərin (QİL-32 və QİL-42) torlarının üzərinə təzyiq altında buxar səpələnir. CHC 38-88 nasosun [15] çökdürücüyə birləşmə sxemi imkan verir ki, işçi maye həm çökdürücüdən və ya su çənindən qəbul edilə bilər (Səkil 8). Statistik məlumatlara görə Bakı və Abşeron yarımadasında yerləşən NQÇİ-nin böyük əraziləri neft və neft məhsulları, lay suları və digər istehsalat tullantıları ilə çirklənmişdir. Bunlar aşağıdakılardır: Bibiheybət NQÇİ; Binəqədi Oil Neft Şirkəti; Ə.Əmirov adına NQÇİ; H.Z.Tağıyev adına NQÇİ; Suraxanı OİL Əməliyyat Şirkəti; Balaxanı NQÇİ; Qaraçuxur Əməliyyat Şirkəti; Abşeronneft NQÇİ; Qum adası NQÇİ; N.Nərimanov adına NQÇİ [19]. ARDNŞ-in Ekologiya İdarəsi tərəfindən həmin ərazilərin rekultivasiyası və landşaftın bərpası istiqamətində işlər görülür. Həmin torpaqlar hopma dərinliyindən asılı olaraq müxtəlif dərinliklərdə ekskavatorlarla qazılır, avtomaşınlara yüklənir və təmizləmə sexinə daşınır. Mexaniki rekultivasiya üsuluna uyğun olaraq sexdə torpaqları yumaq üçün vibroələklərdən, hidrosiklonlardan, buxar qurğusundan, nasoslardan, transportyorladan istifadə edilir. Neft məhsullarından və bərk tullantılardan normalara uyğun olaraq minimuma qədər cirkləndiricilərdən təmizlənən torpaqlar yenidən əraziyə qaytarılır. Rekultivasiya olunan ərazilər həmçinin məişət və istehsalat tullatılarından təmizlənir. Ərazidəki neftli gölməçələr ləğv olunur, lay suları axıdılan torpaq kanallar beton kanallarla əvəz olunur. Ərazinin bərpası işləri sona çatdıqdan sonra mineral gübrələr, peyin, saman əlavə etməklə sahədə yaşıllıqlar salınır. ARDNŞ-in tərkibində Layihə İdarəetmə Qrupu (LİQ) yaradılmışdır. Layihə üzrə 3 tip torpaqyuma avadanlıqlarının alınması və istismarı planlaşdırılır: - Bir ədəd stasionar, gücü 600 m 3 /gün olan, süzgəc və yuma prosesi üçün buxardan istifadə edən termal təkrar istehsala malik torpaq yuma qurğusu. Bu qurğunun Bibiheybət sahəsində quraşdırılması nəzərdə tutulmuşdur; - İki ədəd yarımmobil, gücü 150 m 3 /gün olan, dairəvi ələk və tullantı separatoru, eləcə də yuma prosesi üçün buxardan istifadə edən termal təkrar istehsala
62 malik torpaq yuma qurğuları. Bu qurğulardan ikisi Qala sahəsində, ikisi isə Maştaga- Buzovna sahəsində quraşdırılacaqdır. Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|