Mövzu №2. Toponimikanin tədqiqat tarixi. Azərbaycanın

Azərbaycan paleohidronimlərinin bəzi xarakterik 

---

xüsusiyyətləri.  

Dünya xalqlarının mifologiyasında insanlar tərəfindən 

ilahiləşdirilmiş obyektlərin əsil adının çəkilməsinə qoyulmuş tabu (yasaq) 

müqəddəs sayılan çayların, göllərin ikinci dərəcəli (qeyri-əsas) adlarının 

yaranmasına yol açmışdır. Türk xalqları mifologiyası və folklorunda su 

hövzələrinin hər hansı heyvan (çox vaxt totem) adı ilə bağlı olduğunu 

göstərilir. Dil və onun daşıyıcılarının tarixini, tarixi coğrafiyasını, hər bir 

ölkənin hidronimləri mürəkkəb tarixi inkişafın nəticəsidir və çeşidli qədimlik 

dərəcəsinə malik dövrlərə aid müxtəlif mənşəli qatlardan ibarətdir. Bunların 

bəziləri dialekt materialları əsasında yaranmışdır və bu hidronimlərin 

mənaları dialekt materialları əsasında açılır. Məsələn, Temsəçayı hidronimini 

buna nümunə göstərmək olar. Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və 

şivələrinə daxil olan Ayrım şivələrində temsə sözü «kötük» mənasında 

işlənir. Yəni Temsəçayı hidroniminin mənası “kötüklü çay” (daşlı çay kimi 

nəzərdə tutulur) deməkdir. Bəzi hidronimlər isə su hövzəsinin forma və 

ölçüsü ilə əlaqədardır. Məsələn, Qazan göl, Güzgü göl və s. 

Elə hidronimlər də var ki, onlar meşələrdə və çay sahillərində 

yaşayan quş və heyvanların adları ilə bağlı yaranmışdır. Məsələn, Ördək 

göl, Camış gölü və s. Antroponim, təxəllüs və ləbqəblərin iştirakı ilə 

yaranan hidronimlər də mövcuddur. Müq. et: Həsən suyu, Həsən çay və s. 

Hidronimlərin yaranma tarixi çox qədimdir. Tayfa, qəbilə ərazilərini 

adlandırmaq ehtiyacı ilə bağlı bir sıra yerlər tayfa və qəbilə adları əsasında 

yaranmışdır. Məlumdur ki, su hövzələrinə ad birinci növbədə onun sahilində 

yaşayan xalq tərəfindən verilir. Etimioloji cəhətdən maraqlı olan çay 

---

adları haqqında danışarkən ilk növbədə nəzərə almaq lazımdır ki, uzaq 

keçmişdə insanlar çaya çox zaman sadəcə olaraq su demişlər. Tədqiqatçıların 

fikrincə, Kür, Don, Dunay, Volqa, Araz və s. çayların adları ilkin dövrlərdə 

“su” mənasında işlənmişdir. Bəzi çay adları isə sahilində yerləşdikləri 

şəhər, kənd, qəsəbə və s. adları əsasında formalaşır. Məsələn, Qudyalçay öz 

adını Quba şəhərinin adından, Dəvəçiçay Dəvəçi şəhərinin adından, Şabrançay 

isə Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən olmuş Şabran 

şəhərinin adından almışdır. Azərbaycanın bir sıra hidrooronimlərinin, 

əsasən çay adlarının ikinci komponenti yerində «çay» mənasında olan su 

sözünün işlənməsinə tez-tez rast gəlinir. Müq. et: Ağsu. Ağsu və Kürdəmir 

rayonlarından axan çayın adı; Qax rayonunda çay adı; Qarasu. Zaqatala 

rayonundakı Qanıx (Alazani) çayının qolu və s. Bu qəbildən olan 

paleooronimlərdən biri də Alazani çayına axıb tökülən Qabırrı çayının adıdır 

(Bu 

çayın digər adı İoridir). Qabırrı (Qabırlı) hidroniminin tərkibində sözün 

əsasını təşkil edən qabır leksimi aydın görünür. Cığataq ləhcəsində «səsküy 

salmaq, gurultu qoparmaq, coşmaq, şiddətlənmək» mənasında kabursözünün 

işləndiyi qeydə alınmışdır.28 Fikrimizcə, kabur- sözü qədim dövr 

Azərbaycan ərazisində fəaliyyət göstərən dialekt (dil) eleimentlərindən biri 

kimi təqdim edilə bilər. Görünür, çaya «səs-küylü, qurultulu» mənalı kabur 

sözü onun səciyyəvi cəhətinə görə verilmişdir. Türk xalqlarında çayların 

göstərilən cəhətinə görə adlandırılması tarixən xarakterik olmuşdur. 

Tərkibində çay, su, göl, bulaq, dəniz, arx, bataqlıq, quyu və s. sözlər 

işlənən hidronimlər xalis Azərbaycan sözlərindən ibarətdir. Bu ümumi 

---

cəhətdən (məlumatdan) sonra bəzi hidronimik vahidlərin mənşəyi və 

semantikası barədə bir qədər genişliyi ilə danışmaq istərdik.