ASOSIY DARSLIKLAR VA O„QUV QO‟LLANMALARI RO‟YXATI
Asosiy
1.1. M.N.Maxsumov, M.M.Malikov “Farmakologiya”. Toshkent., 2006y.
1.2. M.N.Maxsumov, X.X.Xolmatov “Fitoterapiya farmakologiya asoslari bilan birga”.
Toshkent., 2003y.
1.3. B.A.Samura, L.T.Malaya “Fitoterapiya v klinike vnutrenno bolezney”. Xarkov. 2003.
167
1.4. M.D.Mashkoveni “Lekarstvennыe sredstva” (1 – 2 top). Moskva. 2004y.
Qo„shimcha
2.1. M.N.Nabieva, E.Djo„raev. “fitoterapiya va bitu”. Toshkent.
2.2. M.N.Maxsumov. “ma‟ruzalar matni”. 2000y., 1994.
2.3. X.U.Aliev, M.N.Maxsumov. O„quv – uslubiy qo„llanma. Toshkent.. 2003y.
10 Amaliy mashg„ulot:
Yurak qon tomir tizimiga ta‟sir etuvchi o„simlik preparatlari.
Mashg
‟ulotning maqsadi: talabalarda Yurak faoliyatining etishmasligida ishlatilidigan
Yurak glikozidlari saqlovchi o„simliklar (digitalis, strofant, adonis, marvarid gul va b.)
farmakodinamikasi va ishlatilishi. Ateriskeleroz, aritmiya va gipertonida ishlatiladigan
fitopreparatlar. Ularni fitoterapiyasi kiritilishi qoidalari haqida ma„lumot berish va amaliy
ko„nikmalarni shakllantirish.
Masalaning qo‟yilishi: Yurak faoliyatining etishmasligida ishlatilidigan Yurak glikozidlari
saqlovchi o„simliklar (digitalis, strofant, adonis, marvarid gul va b.) farmakodinamikasi va
ishlatilishi. Ateriskeleroz, aritmiya va gipertonida ishlatiladigan fitopreparatlar. Ularni
fitoterapiyasi qoidalari haqida talabalarga beriladigan bilim va ko‗nikmalar.
Talaba bilishi lozim:
Yurak faoliyatining etishmasligida ishlatilidigan
Yurak glikozidlari saqlovchi o„simliklar (digitalis, strofant, adonis, marvarid gul va b.)
farmakodinamikasi va ishlatilishi.
Ateriskeleroz, aritmiya va gipertonida ishlatiladigan fitopreparatlar.
Ularni fitoterapiyasi.
Talaba bajara olishi lozim:
Yurak faoliyatining etishmasligida ishlatilidigan
Yurak glikozidlari saqlovchi o„simliklar (digitalis, strofant, adonis, marvarid gul va b.)
farmakodinamikasi va ishlatilishi.
Ateriskeleroz, aritmiya va gipertonida ishlatiladigan fitopreparatlar.
Ularni fitoterapiyasi
Fanlararo va fan ichidagi bog‟liqlik: Mashg„ulot davomida olingan bilimlardan Farmatsevtik
yordam, BTY‟o va klinik farmatsiyada barcha mavzularini o„zlashtirishda foydalanish mumkun.
Motivatsiya: tibbiyot amaliyotida qo„llaniladigan dori vositalar keng asortimentli bo„lganligi
sababli ularni o„rganish katta ahamiyat kasb etadi.Dori vositalarni o„rganish ularni qabul qilish
va saqlash jarayonlarida salbiy ta'sir etuvchi omillardan himoya qilishni talab etadi
Mashg‟ulotning mazmuni: Yurak faoliyatining etishmasligida ishlatilidigan Yurak
glikozidlari saqlovchi o„simliklar (digitalis, strofant, adonis, marvarid gul va b.)
farmakodinamikasi va ishlatilishi. Ateriskeleroz, aritmiya va gipertonida ishlatiladigan
fitopreparatlar. Ularni fitoterapiyasi.qoidalari haqida bayon etish, ularning tavsiflari bilan
tanishtirish.
Tayanch atama va iboralar. Fitopreparat,sinergizm, potensiallanishi, antogonizm
Nazariy qism
Yurak glikozidlari saqlovchi o„simliklar
Bularga angishvonagulning bir necha turlari, strofant, bahorgi adonis, marvaridgul, jut,
kendir va boshqa o„simliklar kiradi.
1.Angishvonagul. Naperstyanka (Digitalis)
Turkumni quyidagi turlaridan tibbiyotda foydalaniladi.
168
a) Qizil angishvonagul (Digitalis purpurae L.) ko„p yillik o„t o„simlik bo„lib, bo„yi 30-
120 sm ga yetadi. Sobiq Ittifoqning ayrim respublikalarida (Ukraina, Belarus, Krasnodar o„lkasi)
o„stiriladi.
b) Yirik gulli angishvonagul (Digitalis grandiflora Mill.) bo„yi
40-100 sm ga yetadigan o„t o„simlik. Yovvoyi holda Ural, ¶arbiy Sibirda, Oltoy,
Kavkazda o„sadi.
Ushbu o„simliklarning hamma qismi zaharli. Ular yurak glikozidlarini saqlaydi. Bargida
purpurea glikozid A vaV, digitoksin, gitoksin (0,3%) va boshqa glikozidlar bor.
v) Kiprikli angishvonagul (Digitalis ciliata Trait). O„simlik ko„p yillik bo„lib, bo„yi 30-60
sm ga yetadi. Gruziyaning tog„li xududlarida o„sadi. Bargi tarkibida yurak glikozidlari (purpurea
va glikozidlar ajratib olingan) bor.
g) Sertuk angishvonagul (Digitalis lanata Ehrh.) ko„p yillik, bo„yi 30-80 sm ga yetadigan
o„t o„simlik. O„simlik bargida 0,5-1% gacha yurak glikozidlari bor. Glikozid yig„malardan
lanatozid A, V, S, D, YE va b. ajratib olingan.
d) Malla angishvonagul (Digitalis ferruginea L.). Ko„p yillik, bo„yi 40-70 sm ga
yetadigan o„t o„simlik. Kavkaz ortining Sharqi-janubiy xududlarida o„sadi. O„simlik bargida 1%
yurak glikozidlari bor. Ular yig„malaridan digilanid A, V, a -va b -atsetildigitoksin va boshqalar
ajratib olingan.
2.Grek periplokasi. Obvoynik grecheskiy (Periploca graeca L.)
Daraxtlarga chirmashib o„sadigan, bo„yi 3 m ga yetadigan liana o„simligi. O„simlik
yovvoyi holda faqat Kavkazda (Abxaziya, Ajariya va Kaspiy dengiziga yaqin joylarda) o„sadi.
Markaziy Osiyoda o„stiriladi. O„simlik po„stlog„ida 0,38% periplotsin, periplotsimarin va
boshqa yurak glikozidlari bo„ladi.
3. Kombe ctrofant. Strofant kombe (Strophanthus kombe Oliv.)
Ko„p yillik liana o„simligi. Sharqiy Afrikaning tropik o„rmonlarida o„sadi. Kamerunda
o„stiriladi. O„simlikning urug„idan K-strofantozid, K-strofantin-beta, simarin, va boshqa yurak
glikozidlari ajratib olingan.
169
Qizil angishvonagul (Digitalis purpurea L.)
4. Nashasimon kendir. Kyendir konopleviy (Apocynum sannabinum L.)
Ko„p yillik, bo„yi 1-1,5m keladigan o„t o„simlik. Yovoyi holda Shimoliy Amerikada
o„sadi, Moskva viloyatida, Toshkent viloyatida o„stiriladi. O„simlikning ildiz poyasi va ildizida
0,8% gacha yurak glikozidlari simorin (gidrolizlanganda simoroza qandiga va strofantidin
aglyukoniga parchalanadi), 0,33% gacha K-strofantin-beta va boshqalar saqlaydi.
5. Adonis. Goritsvet (Adonis L.)
Adonis o„simligining quyidagi turlari tibbiyotda ishlatiladi:
a) Bahorgi adonis (Adonis vernalis L.). Ko„p yillik, kalta va ko„p boshli ildizpoyali, bo„yi
30-40 sm ga yetadigan o„t o„simlik. O„simlik asosan Ukraina, Belarus, Rossiyaning yuvropa
qismidagi cho„l va o„rmon zonalarida, Sibirda, Shimoliy Kavkazda, Volga bo„yida uchraydi.
O„simlikning yer ustki qismi yurak glikozidlarini (simarin, adonitoksin va b.) saqlaydi.
b) Turkiston adonisi gylizardak, sariqgul (Adonis turkestanica Adolf.). O„rta Osiyo
respublikalarining tog„li tumanlarida, tog„larning yumshoq tuproqli qiyalarida, ba‟zan
archazorlarda o„sadi. Ko„p yillik, bo„yi 30-80 sm gacha yetadigan o„t o„simlik. O„simlikning yer
ustki qismida yurak glikozidlari (simarin, K-strofantin- b va b.) bor. Bu o„simlikning
farmakologik xossalari Toshkent davlat I tibbiyot institutining farmakologiya kafedrasida
o„rganilgan.
170
v) Tillarang adonis (Adonis chrysosyathus Hook. yet Thom.) O„zbekistonda o„sadigan
adonisning bu turi ko„p yillik o„simlik bo„lib, N.K.Abubakirov tomonidan o„rganilganda,
tarkibida yurak glikozidlari borligi aniqlangan (simarin, K-strofantin- b).
Ajratib olingan glikozidlarning farmakologik ta‟siri N.A.Kambulin, T.G Sultonov hamda
klinikasi, N.S.Kelginbayev tomonidan o„rganilgan va tibbiyot amaliyotiga tatbiq etilgan.
6. Uzun mevali jut. Djut dlinnoplodniy (Corchorus olitorius L.)
Bir yillik bo„yi 1-3 m ga yetadigan tola beruvchi o„t o„simlik. Hindiston, va boshqa tropik
va subtropik xududlarda tola olish maqsadida o„stiriladi. O„rta Osiyoning ayrim tumanlarida,
xususan Toshkent viloyatida o„stiriladi. Jut urug„idan olitorizid, korxorizid va korolozid yurak
glikozidlari ajratib olingan. Olitorizid va korxorizid fermentlar ta‟sirida strofantidinga
parchalanadi.
O„zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasiga qarashli O„simlik moddalar kimyosi
institutining xodimlari birinchi bo„lib jut urug„idan olitorizid, korxorizid va boshqa glikozidlarni
ajratib olganlar va ularning kimyoviy tuzilishi aniqlaganlar. Korxorizid glikozidi P.M.Loshkarov
tomonidan VILR da ajratib olingan va o„rganilgan. Jut urug„idan strofantidin atsetat olish
texnologiyasi ishlab chiqilgan.
7. May marvaridguli. Landish mayskiy (Convallaria majalis L.)
Ko„p yillik, bo„yi 15-30 sm ga yetadigan o„t o„simlik bo„lib, Rossiyaning Yevrupa
qismida,Ukraina, Belorusiya, Kavkaz turi -shimoliy Kavkazda, Kavkaz ortida, Qrimda, Uzoq
Sharqda o„sadi.
Bahorgi adonis (Adonis vernalis L.)
O„simlikning hamma qismida yurak glikozidlari bor. Gulidan konvallatoksin (gidroliz
natijasida ramnoza qandiga va strofantidinga parchalanadi) ajratib olingan. Bargining tarkibida
0,1% yurak glikozidlari yig„indisi bor.
8. Yoyiq erizimum. Jeltushnik raskidistiy (Erysimum diffusum Ehrh.)Yoyiq erizimum
bo„yi 30-80 sm ga yetadigan ikki yillik o„t o„simlik. CHo„llarda toshli qoyalarda, bo„talar orasida
Ukraina, Moldova, Belarus, Rossiyaning Yevrupo qismida, Kavkazda, Sibirda va O„rta Osiyo
171
respublikalarida o„sadi. O„simlikning guli va urug„ida 2-6%, bargida 1-1,5%, poyasida 0,5-0,7%
va ildizida 0,2% yurak glikozidlari (erizimin, erizimozid va boshqalar) bor. Erizimin
gidrolizlanganda digitoksoza va strofantidin aglikoni hosil bo„ladi.
O„zbekistonda erizimumning 13 turi mavjud, ular yovvoyi holda o„sadi. Shulardan 5
tasining farmakologik ta‟siri va kimyoviy tarkibi tekshirilgan va ular tarkibida ham yurak
glikozidlari borligi aniqlangan.
Yuqorida qayd etilgan yurak glikozidlari saqlagan o„simliklardan kukunlar, damlama,
qaynatma, nastoykalar, ekstraktlar va boshqa novogalen preparatlari tayyorlanadi. Bundan
tashqari, ulardan toza holdagi glikozidlar ham ajratib olingan.
Kimyoviy tuzilishi bo„yicha yurak glikozidlari murakkab birikmalar bo„lib, ikki
qismdan: qandli (glikon) va qandsiz (aglikon) dan tashkil topgan. Qandsiz qism to„yinmagan
lakton halqasi bilan bog„liq steroid tuzilishga egadir. Yurak glikozidlarining biologik ta‟siri
mana shu qismiga bog„liq. Qandli qismi esa yurak glikozidlarining so„rilishi, pardalardan
o„tishi, tuqimalarda ushlanishini ta‟minlanadi.
Ushbu o„simliklardan olinadigan yurak glikozidlari o„zining kimyoviy tuzilishi bo„yicha
bir-biriga o„xshaydi, lekin glikon va aglikon tabiati bo„yicha farq qiladi. Bir o„simlikda
bir necha yurak glikozid bo„lishi mumkin. Ularni farmakologik ta‟sir mexanizmi umuman
olganda deyarli bir xil bo„lsa-da, lekin ular me‟da-ichak yo„lida so„rilishi, ta‟sir kuchi,
organizmdan chiqib ketish muddatiga ko„ra farqlanadi.
Yurak glikozidlarining bebaxo xossalaridan biri shuki, ular kasallangan yurakka tanlab
ta‟sir ko„rsatib, uning susaygan faoliyatini jonlantiradi. Kasallik tufayli (revmakordit, yurak
nuqsoni) qisqarish qobiliyati zaiflashib charchagan yurak faoliyatini asta-sekin tiklaydi. Yurak
glikozidlari kuchli zaharli bo„lishiga qaramasdan zaharli dozasining 1:3-2:3 qismi shifo bo„ladi.
Shuning uchun ham yurak glikozidlari noyob, qimmatbaho va juda keng
ishlatiladigan ishonchli preparatlar hisoblanadi.
Farmakologik ta‟siri. Yurak glikozidlarining asosiy farmakologik xossalaridan biri yurak
faoliyatiga kardiotonik ta‟siridir. Ushbu effekt quyidagi farmakologik ta‟sirlardan yuzaga
chiqadi.
Yurak glikozidlarining sistolik ta‟siri. Bu ta‟sir natijasida charchagan va zaiflashgan
miokardning qisqarish kuchi oshadi-sistola kuchliroq sodir bo„ladi. Bundan tashqari, glikozidlar
ta‟sirida sistolaning davom etish vaqti kamayadi.Shunday qilib, yurak glikozidlari ta‟sirida
yurakning qisqarishi kuchliroq va tezroq bajariladi (musbat inotrop ta‟sir). Buning natijasida
yurakning sistolik hajmi (bir sistola tufayli chap qorinchadan aortaga chiqadigan qon miqdori),
daqiqalik hajmi (bir daqiqa davomida chap qorinchadan aortaga keladigangan qon miqdori )
birmuncha oshadi, aortada qon bosimi ko„tariladi.
8-rasm. Zaiflashgan yurak faoliyztiga yurak glikozidlarining sistolik va diastolik ta‟siri (
Diastolik ta‟siri (manfiy xronotrop ta‟sir). Yurak glikozidlari yurakning dam olish davri -
diastola vaqtini uzaytiradi.
Bu o„z navbatida yurak mushaklarining to„liqroq bo„shashini ta‟minlaydi, diastola
vaqtida chap bo„lmachadan chap qorinchaga qonning ko„proq miqdorda o„tishiga olib keladi.
172
Tonotrop ta‟sir. Yurak glikozidlari yurak mushagining tonusini oshiradi. Diastola vaqtida
yurakning umumiy hajmi kichikroq bo„ladi.
Yurak o„tkazuvchi sistemasiga ta‟siri (manfiy dromotrop ta‟sir). Yurak glikozidlari atrio-
ventrikulyar (bo„lmacha-qorinchaaro) tugunchaga ta‟sir etib, undan va Gis bog„lamlaridan
qorinchalar mushagiga impulslar o„tishini sekinlashtiradi. Katta zaharli dozalarda esa butunlay
to„xtatib blokada qilib qo„yadi. Atrio - ventrikulyar tugunchadan qorinchalar mushagiga impuls
o„tishi sekinlashishi natijasida bo„lmachalar bilan qorinchalar sistolasi orasidagi vaqt o„zayadi.
Bu esa bo„lmachalardan qonning qorinchalarga to„liqroq o„tishiga sabab bo„ladi. Kasallik
tufayli chap bo„lmacha va kichik qon aylanish doirasida yig„ilib qolgan qonning chap qorinchaga
o„tish miqdori ko„payadi. Natijada kichik qon aylanish doirasidagi qonning yig„ilib qolishi asta-
sekin kamayadi.
Yurak avtomatizmiga ta‟siri. Sinus tugunchasidan chiqayotgan impulslar glikozidlar
ta‟sirida qisman kamayadi, katta dozalarda esa tezlashadi.
Miokard
quzg„alishi
oshadi
(musbat
batmotrop
ta‟sir).
Yurak
glikozidlarining bunday ta‟siri asosan zaharlanishda sodir bo„ladi va yurak ritmi buzilishiga
olib keladi.
Yurakning adashgan nerviga (vagus) ta‟siri. Yurak glikozidlari vagus nerv tonusini
oshiradi. Shu sababli yurak urishi - ritmi sekinlashadi yoki bradikardiya kuzatiladi.
Shunday qilib, yurak glikozidlarning ta‟siri natijasida kasallik tufayli zaiflashgan yurak
faoliyati tiklanadi- yurakning ritmi sekinlashgani va diastolaning uzoqroq bo„lishi va
miokardning to„laroq bo„shashi hisobiga yurak ko„proq dam oladi va uning qisqarish -sistola
kuchi oshadi. Natijada aortaga chiqayotgan qon miqdori ko„payadi, aortada qon bosimi
ko„tariladi, to„qimalarning qon bilan ta‟minlanishini yaxshilanadi, bu esa periferik qon
tomirlarida qon aylanishini o„z xoliga keltirib, to„qimalarni qon bilan ta‟minlanishi yaxshilanadi.
Shu sababli kasaldagi shishlar asta-sekin yo„qola boradi, siydik ajralishi ko„payadi. Hansirash
kamayib
nafas asta-sekin yaxshilanadi. Organizmning kislorod
bilan ta‟minlanishi
normallashadi.
Shuni aytib o„tish kerakki yurak glikozidlarining bunday shifobaxsh ta‟siri yurak faoliyati
yetishmovchiligida samarali bo„ladi. Aksincha, yurak faoliyati o„zgarmagan bo„lsa, ularning
farmakologik ta‟siri uncha bilinmaydi.
Ta‟sir mexanizmi. Yurak glikozidlarining yuqorida keltirilgan farmakologik ta‟sirining
sabablari o„zil-kesil aniqlanmagan. Lekin hozirgi zamon tushunchalarga qaraganda yurak
glikozidlarining kardiotonik ta‟siri ularning miokarddagi elektrolitlar almashinuviga ta‟sir
qilishiga bog„liq chunonchi ular Sa++ ionlarining tashqaridan kirishini bir necha marta
ko„paytiradi. Shu bilan bir qatorda pardaning repolyarizatsiya fazasida Sa++ ionlarining
hujayralardan chiqishiga qarshilik ko„rsatmaydi. Glikozidlarning bunday ta‟siri Sa++ ionlarining
qo„shimcha miqdorini sarkoplazmatik retikulomadan ajratadi. Natijada Sa++ ionlari miofibrillda
kamayib ketadi. Bu esa miokardning tez va kuchli qisqarishiga sabab bo„ladi.
Yurak glikozidlarini kalsiy almashinuviga ta‟siri
Qo„zg„alishi
¦
Pardaning depolyarizatsiyasi
¦
Yurak glikozidlari ta‟sirida
Sa++ ning ko„payishi
Yurak glikozidlari ta‟sirida Mioplazmatik Sa++ konsent-
Sa++ almashinuvining oshishi ratsiyasining oshishi
¦ ¦
173
Yurak glikozidlari ta‟sirida Qisqarishining kuchayishi
sarkoplazmatik retikulomadan
Sa++ ajralishining oshishi
Shunday qilib, yurak glikozidlari terapevtik dozada yurakning ishlash davrida Sa++
ionlarining almashinuvini oshiradi, lekin ularning umumiy soni o„zgarmaydi. Yurak
glikozidlarining ta‟sir mexanizmi shuningdek pardaning (sarkoplazmatik pardaning ham)
transport ATF-fazasi faoliyatining o„zgarishi bilan ham tushuntiriladi. Bu faza elektrolitlarning
aktiv harakatlanishiga olib keladi, ular pardaning tashqi tomonidan ta‟sir qilib, o„tkazuvchi
sistemani K+ ionlariga mosligini kamaytiradi. Natijada K+ ionlarining kirishi, Na+ ionlarining
chiqishi tormozlanadi, Sa++ ionlarining kirishi esa ortadi.
Yurak glikozidlarining bunday ta‟sir mexanizmi natijasida yurak ishi ancha maromiga
keladi, yurakdagi glikogen zahiralari sut kislotasidan sintez bo„lishi hisobiga ortadi, kislorod
bilan ta‟minlanishi yaxshilanadi, sarflanishi esa tejaladi.
Yurak glikozidlarining yurakka bunday ta‟siri yurak ishini oshiruvchi boshqa
preparatlardan,
masalan,
adrenalindan
farq
qiladi.
Adrenalin
kardiostimulyator hisoblanib, glikozidlarga qarshi
o„laroq, yurak ritmini tezlashtiradi.
Miokardning kislorodga bo„lgan talabi oshadi, yurak foydali ta‟sir koeffitsiyenti kamayadi,
miokardda kreatinfosfat va glikogen miqdori kamayadi.
Yurak glikozidlarining ishlatilishi va ularga moneliklar. Yurak glikozidlari asosan yurak
faoliyatini surunkali va o„tkir yetishmovchiligida, yurak dekompensatsiyasida va yurak
aritmiyasida ishlatiladi.
Bradikardiyada, atrioventrikulyar blokadada, stenokardiya xurujida, o„tkir infarktning
boshlanishida, o„tkir miokardit, endokardit, kardiosklerozda tavsiya etilmaydi.
Zaharlanish. Asosan digitalis preparatlarini noto„g„ri, nazoratsiz qabul qilinsa
zaxarlanishga olib kelishi mumkin. Chunki bu guruhdagi preparatlar kumulyatsiya xossasiga
ega. Zaharlanishning asosiy belgilariga yurak urishining sekinlashib borishi (bradikardiya
rivojlanishi), bemor yurakning to„xtab qolish hissini sezishi, ko„ngil aynishi, hatto qusish,
me‟dada og„riq sezish kiradi. Keyinchalik yurak ritmi buzilib, ekstrasistoliya, bigeminiya
(qo„shaloq puls), taxikardiya, og„ir hollarda esa qorinchalar fibrillyatsiyasi (titrash, lipillash)
bo„lishi mumkin.
Umuman olganda, bunday zaharlanish faqat yurak glikozidlarining kumulyatsiyasida
bo„lmasdan, balki organizmda kaliy yetishmasligida, organizm sezuvchanligi oshganda ham yuz
berishi mumkin.
Zaharlanish natijasida yurak faoliyatida bo„ladigan o„zgarishlar elektrokardiogrammada
o„z aksini topadi.
Zaharlanishda ko„rsatiladigan yordam quyidagilardan iborat. Birinchidan, har qanday
yurak glikozidlarini berish to„xtatiladi. Tezlikda kaliy xlorid preparati tavsiya etiladi. Bemor bu
preparatni 5% eritma shaklida bir marta 4-5 grammdan ichishi kerak, keyinchalik esa xar 4
soatda 2 grammdan aritmiya yo„qolguncha ichiladi.
Ayrim hollarda kaliy xlorid (2% eritmadan 100 ml) sekinlik bilan venaga yuboriladi. Shu
maqsadda panangin yoki asparkam preparatlari ham berilishi mumkin. Teri ostiga 20% kamfora
moyidan 2 ml kuniga 2-3 marta in‟yeksiya qilinadi. Bulardan tashqari, unitiol, trilon B va
sitratlar berilishi mumkin.
Yurak glikozidlarini saqlagan o„simliklar biologik faolligini aniqlash uchun biologik yo„l
bilan standartizatsiya qilinadi. Preparat yoki o„simlikning baqa yoki mushuk yuragini sistola
fazasida to„xtashini keltirib chiqaradigan eng kichik doza standart preparat bilan solishtiriladi va
BTB (baqa ta‟sir birligi) yoki MTB (mushuk ta‟sir birligi) bilan ifodalanadi.
Yurak glikozidlari tasnifi. Yurak glikozidlari olinadigan o„simliklari bo„yicha va ularning
farmakokinetikasi, farmakodinamikasiga qarab ikki xil tasnif qilinadi:
Birinchi tasnif bo„yicha yurak glikozidlari quyidagi guruhlarga bo„linadi.
1. Angishvonagul (digitalis) preparatlari.
174
2. Marvaridgul preparatlari.
3. Adonis preparatlari.
4. Strofantin va uning o„rnini bosadigan preparatlar.
Ikkinchi tasnif bo„yicha:
1. Sekin, uzoq va kuchli ta‟sir etuvchi yurak glikozidlari.
2. Tez, qisqa va kuchli ta‟sir etuvchilar.
3. O„rtacha kuchli va o„rtacha muddatli ta‟sir etuvchilar.
1. Sekin, uzoq va kuchli ta‟sir etuvchi yurak glikozidlariga digitalis preparatlari
kiradi. Ular og„iz orqali yuborilganda me‟da-ichak yo„llaridan asta-sekin so„riladi. Qonga
o„tgandan
so„ng
plazma
oqsillari
bilan
bog„lanadi. Shu
sababli
farmakologik
ta‟siri uzoq davom etadi. Terapevtik effekti 2-3 soatdan keyin boshlanib, asta-sekin rivoj topib,
8-12
soatdan
so„ng
yuqori
darajaga
yetadi, 2
hafta
ichida
asta-
sekin kamayib boradi. Bu guruhdagi preparatlar miokardga tanlab, kuchli kardiotonik ta‟sir
ko„rsatadi. Ular jigarda metabolizmga uchrab, ko„pchilik qismi buyraklar orqali sekin chiqib
ketadi. Berilayotgan yurak glikozidi miqdorining bir qismi to„qimalarda - miokardda yig„ilib
borishi natijasida digitalis preparatlari kumulyativ ta‟sir etadi. Shuning uchun preparatlar bilan
davo qilishda kumulyativ ta‟sirining oldini olish maqsadida bemor vrach nazoratida bo„lishi
kerak.
2. Tez, qisqa va kuchli ta‟sir etuvchi yurak glikozidlariga strofant va marvaridgul
o„simliklaridan olingan strofantin va korglikon preparatlari kiradi. Ular qutblangan (gidrofil)
birikma bo„lgani uchun suvda eriydi va tug„ridan-tug„ri venaga yuborilishi mumkin. Shuning
uchun ham ularning ta‟siri tez yuzaga chiqadi, yuqori darajadagi ta‟siri 1-1,5 soat ichida
bilinadi. Umumiy ta‟siri esa 4-5 soat davom etadi. Ular plazma oqsillari bilan birikma hosil
qilmaydi, jigarda metabolizmga uchrab, buyrak va jigar orqali chiqib ketadi. Kumulyatsiya
holatini bermaydi. Lekin bemorga tayinlangan boshqa yurak glikozidlarining kumulyativ
ta‟sirini kuchaytirishi va tezlashtirishi mumkin. Bu guruhga kiruvchi preparatlar, ayniqsa
strofantin K qadimdan ishlatib kelinayotgan, ta‟siri bo„yicha eng kuchli dori preparati
xisoblanadi. Chunki xar xil kasallik sababli yurak faoliyatining o„tkir yetishmovchiligida
strofantin K eng zarur va ishonchli preparatdir. U tez kor qilib yurak faoliyatini tiklashda
asosiy birdan bir shifobaxsh dori hisoblanadi. Shu maqsadda strofantin K va korglikon faqat
venaga osh tuzining izotonik eritmasi yoki glukoza eritmasi tarkibida asta-sekin yuboriladi.
9-rasm. Yurak glikozidlarining ta‟sir muddati bo‟yicha taqqoslanishi.
3. O„rtacha kuchli va o„rtacha muddatli ta‟sir etadigan yurak glikozidlariga asosan
marvaridgul va adonis preparatlari kiradi. Bularning ko„pchiligi og„iz orqali yuboriladi, qonga
so„rilib ta‟siri 30-40 daqiqa ichida yuzaga chiqadi. Yuqori darajada kor qilishi 1-2 soat ichida
bilinadi, umumiy ta‟sir etish muddati 3-4 kun. Bu preparatlar kumulyativ ta‟sir ko„rsatmaydi.
Yurakka
bo„lgan
kardiotonik
ta‟siri
bo„yicha digitalis va strofantin
preparatlariga
175
qaraganda kuchsizroq. Bradikardiya holatini deyarli chaqirmaydi. Digitalis va strofant
glikozidlaridan asosiy farqi shundan iboratki, bu o„simliklar preparatlari markaziy nerv
sistemasiga tinchlantiruvchi ta‟sir ko„rsatadi. Shu sababli bu preparatlar yurak faoliyati
yetishmovchiligining yengil shaklida, yurak nevrozida ko„proq kor qiladi.
Dostları ilə paylaş: |