ASOSIY DARSLIKLAR VA O„QUV QO‟LLANMALARI RO‟YXATI
Asosiy
1.1. M.N.Maxsumov, M.M.Malikov “Farmakologiya”. Toshkent., 2006y.
1.2. M.N.Maxsumov, X.X.Xolmatov “Fitoterapiya farmakologiya asoslari bilan birga”.
Toshkent., 2003y.
1.3. B.A.Samura, L.T.Malaya “Fitoterapiya v klinike vnutrenno bolezney”. Xarkov. 2003.
1.4. M.D.Mashkoveni “Lekarstvennыe sredstva” (1 – 2 top). Moskva. 2004y.
Qo„shimcha
2.1. M.N.Nabieva, E.Djo„raev. “fitoterapiya va bitu”. Toshkent.
2.2. M.N.Maxsumov. “ma‟ruzalar matni”. 2000y., 1994.
2.3. X.U.Aliev, M.N.Maxsumov. O„quv – uslubiy qo„llanma. Toshkent.. 2003y.
11 Amaliy mashg„ulot:
Nafas a‟zolariga ta‟sir etuvchi dorivor o„simliklar
181
Mashg
‟ulotning maqsadi: talabalarda Bronxitlar, bronxial astma kasalliklari to„g„risida
umumiy tushuncha. Ularda ishlatiladigan dorivor o„simliklar va ularning fitopreparatlari
(afsanak, arpabodiyon, andiz, gulhayri, dalachoy, zubturum, maymunjon, marmarak,
moychechak, qizilmiya, qizilcha vab.) va ularning fitopreparatlarining ishlatilishi kiritilishi
qoidalari haqida ma„lumot berish va amaliy ko„nikmalarni shakllantirish.
Masalaning qo‟yilishi: Bronxitlar, bronxial astma kasalliklari to„g„risida umumiy tushuncha.
Ularda ishlatiladigan dorivor o„simliklar va ularning fitopreparatlari (afsanak, arpabodiyon,
andiz, gulhayri, dalachoy, zubturum, maymunjon, marmarak, moychechak, qizilmiya, qizilcha
vab.) va ularning fitopreparatlarining ishlatilishi kiritilishi qoidalari haqida talabalarga
beriladigan bilim va ko‗nikmalar.
Talaba bilishi lozim:
Bronxitlar, bronxial astma kasalliklari to„g„risida umumiy tushuncha.
Ularda ishlatiladigan dorivor o„simliklar va ularning fitopreparatlari (afsanak, arpabodiyon,
andiz, gulhayri, dalachoy, zubturum, maymunjon, marmarak, moychechak, qizilmiya, qizilcha
vab.) va ularning fitopreparatlarining ishlatilishi kiritilishi qoidalari
Talaba bajara olishi lozim:
Bronxitlar, bronxial astma kasalliklari to„g„risida umumiy tushuncha. Ularda ishlatiladigan
dorivor o„simliklar va ularning fitopreparatlari (afsanak, arpabodiyon, andiz, gulhayri,
dalachoy, zubturum, maymunjon, marmarak, moychechak, qizilmiya, qizilcha vab.) va
ularning fitopreparatlarining ishlatilishi kiritilishi qoidalari
Fanlararo va fan ichidagi bog‟liqlik: Mashg„ulot davomida olingan bilimlardan Farmatsevtik
yordam, BTY‟o va klinik farmatsiyada barcha mavzularini o„zlashtirishda foydalanish mumkun.
Motivatsiya: tibbiyot amaliyotida qo„llaniladigan dori vositalar keng asortimentli bo„lganligi
sababli ularni o„rganish katta ahamiyat kasb etadi.Dori vositalarni o„rganish ularni qabul qilish
va saqlash jarayonlarida salbiy ta'sir etuvchi omillardan himoya qilishni talab etadi
Mashg‟ulotning mazmuni: Bronxitlar, bronxial astma kasalliklari to„g„risida umumiy
tushuncha. Ularda ishlatiladigan dorivor o„simliklar va ularning fitopreparatlari (afsanak,
arpabodiyon, andiz, gulhayri, dalachoy, zubturum, maymunjon, marmarak, moychechak,
qizilmiya, qizilcha vab.) va ularning fitopreparatlarining ishlatilishi kiritilishi qoidalariqoidalari
haqida bayon etish, ularning tavsiflari bilan tanishtirish.
Tayanch atama va iboralar. Fitopreparat,sinergizm, potensiallanishi, antogonizm
Nazariy qism
Nafas a'zolariga ta'sir etuvchi dorivor o'simliklar va ularning preparatlari
Kofein. (Cuffeinum). Yuqorida keltirilgan farmakologik xossalariga ko„ra gipotoniya
holati, nevralgiya, narkolepsiya, surunkali yurak yetishmovchiligi, bosh og„rig„ida tavsiya
etiladi. Gipertoniya kasalligi, psixomotor qo„zg„alish, miokard infarkti, glaukoma, miokarditda
tavsiya etilmaydi. Tabletka holida 0,01-0,1 g dan ovqatdan so„ng ichiladi.
Kofein natriy-benzoat. (Cuffeinum-natrii benzonas). Suvda yaxshi erishi va parenteral
yuborilishi sababli tez yordam ko„rsatishda ishlatiladi. Asosan nafas sustlashganda
(uxlatuvchi, narkoz vositalari va boshqalardan zaharlanishda), yurak va tomirlar o„tkir
yetishmovchiligida( kollaps, shok holatlarida) va boshqa hollarda ishlatiladi. Ovqatdan so„ng
0,05-0,2g. dan 2-3 marta ichish uchun beriladi, 10% eritmasi in‟yeksiya qilinadi.
Teofillin. (Theophillinum)Choy bargidan olinadigan alkaloid bo„lib, markaziy nerv
sistemasiga kofeinga nisbatan kuchsizroq ta‟sir ko„rsatadi. Fosfodiesteraza fermentining kuchli
ingibitori (susaytiradigan) hisoblanib, kofeinga nisbatan kuchliroq siydik haydash, tomirlarni
kengaytirish, bronx mushaklarini bo„shashtirish xususiyatiga egadir. Asosan yurak faoliyatining
surunkali yetishmovchiligida, yurak va buyrak kasalligi tufayli hosil bo„lgan shishlarda, bronxial
astma, emfizema (o„pkaning kengayib qolishi) va boshqa hollarda tavsiya etiladi. Kukun,
shamchalar holida chiqariladi. Shamchalar 0,1-0,2 g dan kuniga 3-4 marta shamchalar to„g„ri
ichakka qo„yiladi.
182
Teobromin. (Theobrominum). Kakao urug„idan olinadigan alkaloid. Markaziy nerv
sistemasiga ta‟siri deyarli yo„q. Koronar (toj) qon tomirlarni kengaytiradi, yurak ishini
jonlantiradi, bronx mushaklarini bo„shashtiradi, siydik ajralishini kuchaytiradi. 0,25 g dan kukun
va tabletka holida chiqariladi. Ovqatdan so„ng 0,25-0,5 g.dan 1-2 marta ichiladi.
Ishlatilishi. Teofillinga qarang!
Eufillin. (Euphyllinum). Markaziy nerv sistemasini qisman qo„zg„atadi. Qon
tomirlarni, ayniqsa yurak tomirlarni kengaytiradi, qon bosimini tushiradi. Silliq mushaklarga
spazmolitik (bo„shashtirish) ta‟sir ko„rsatadi. Siydik haydash xossasi ham bor.
Ishlatilishi. Eufillin ko„proq bronxial astma, stenokardiya, yurak faoliyati susayishi
sababli paydo bo„lgan shishlar, gipertoniya, miokard infarkti paytida tavsiya etiladi. 0,5 g kukun
va tabletkada, 2,4% eritmasi 10 ml dan ampulada chiqariladi.
Diprofillin. (Diprophyllinum). Farmakologik ta‟siri va ishlatilishi bo„yicha eufillinga
o„xshaydi, lekin unga nisbatan zaharsiz va ta‟siri kuchsizroq. Tabletkada 0,2 g dan, ampulada
10% li eritmasi 5ml da chiqariladi.
2. Afsanak. Termopsis (Thermopsis R. Br.)
Tibbiyotda afsanakning 3 turi: nashtarsimon afsanak (Thermopsis lanceolata R. Br.),
ketma-ket gulli afsanak (Thermopsis alterniflora Rgl. yet Schmalch.), Turkiston afsanagi
(Thermopsis turkyestanica Gand.) ishlatiladi.
Nashtarsimon afsanak bo„yi baland, ko„p yillik o„t o„simlik, sershox. Turkiston afsanagi
Qirg„izistonning Issiqko„l atrofida, Shimoliy va Markaziy Tyanshanda, daryo vodiysida o„sadi.
Afsanak turlarining yer ustki qismida 0,5-3,6% alkaloidlar bor (asosiy alkaloidi termopsin).
O„zining tarkibida termopsin alkaloidi saqlagan fitopreparatlar (damlama, kukun,
tabletka, kukun ekstrakti) balg„am ko„chiruvchi sifatida keng ishlatiladi.
4-rasm. Lobelinning mushuk nafasiga ta‟ta‟siri ( ).
Afsanak urug„idan tayyorlangan fitopreparatlar esa sitizin alkaloidi hisobiga nafasni
qo„zg„atadi. Sitizinning 0,15% li eritmasi sititon nomi bilan ampulada chiqariladi. Bu
preparatning farmakologik ta‟siri karotid sinuslariga qaratilgan bo„lib, ularni qo„zg„atishi
reflektor ravishda nafas markazining xam qo„zg„aluvchanligini oshiradi. Natijada nafas olish va
chiqarish chuqurlashadi va tezlashadi, o„pka ventilyatsiyasi kuchayadi. Preparatning ta‟siri
ayniqsa nafas markazining faoliyati susayganda bilinadi. Shuning uchun sititonni nafas
analeptiklari guruhiga taalluqli deyiladi. Sititonning ta‟siri asosan uni bevosita qonga
yuborilganda aniqroq ruyobga chiqishini eslatib o„tish lozim. Shuni hisobga olgan holda bu
preparat har xil sabablar bo„yicha nafas susayib qolganda (zaharlanish, operatsiya vaqtidagi
karaxtlik, kollaps holati va b.) ishlatiladi. Preparat qon bosimini ham ko„tarish xosasiga ega.
Lobeliya (Lobelia inflata) o„simligidagi lobelin alkaloidi ham sitizin singari ta‟sir
ko„rsatadi. Karotid xemoretseptorlarni jonlantirib, reflektor yo„l bilan nafas markazini
qo„zg„atadi, nafas olish va chiqarish tezlashadi. Bu alkaloid ham nafas analeptigi deb yuritiladi.
Buning ham ta‟siri bilvositadir. Ushbu alkaloid hozir sintetik yo„l bilan olingan. Uning
preparati lobelin gidroxlorid 1% eritma holida ampulalarda 1 ml dan chiqariladi. Asosan venaga
yuborish uchun mo„ljallangan. Sititon preparati singari lobelin ham shunga o„xshash hollarda
beriladi.
Shuni aytish kerakki, sititon va lobelin ta‟sirida sigaretga (nikotinga) bo„lgan xumorlik
kamayadi. Shuning uchun bu alkaloidlarni hamda bargsiz itsigak o„simligidagi anabazin
(kichik dozada) saqlagan preparatlar (tableks, lobesil) chekishga qarshi dorilar sifatida
ishlatiladi.
183
3. Kamfora daraxti. Kamfornoye derevo (Cinnamomum camphora L.) Nees. et Eberm.).
Bo„yi 25-30 metrga yetadigan doim yashil daraxt. Vatani Yaponiya, Xitoy, Koreya.
Kavkazning Qora dengiz qirg„oqlarida o„stiriladi. Bargi tarkibida 0,8-1,8 %,shoxchalarida 0,8-
2%, poya qismida 4,2%, ildizida esa 8% efir moy saqlaydi. Kamfora efir moyining tarkibiy
qismi bo„lib, uning 75-85% ni tashkil qiladi. Kamfora efir moyli boshqa o„simliklardan (yalpiz,
bargli rayhon-Osimum menthae folium, sibir oqqarag„ayi Abies sibirica) ham olinadi. Kamfora
markaziy nerv sistemasining nafas va qon tomirlarini harakatlantiruvchi markazlarni sezilarli
darajada qo„zg„atadi. Bu esa uning bevosita ta‟siri va qisman preparat yuborilgan joyda sezuvchi
nervlarning refleks yo„li bilan qitiqlanishi hisobiga yuzaga chiqadi.
Kamfora qadimdan ishlatilib kelinayotgan, ta‟siri ancha ishonchli, bezarar va samarali
preparatdir. U yurak-tomir sistemasi faoliyatining o„tkir va surunkali susayishida, har xil
yuqumli va boshqa kasalliklar hamda zaharlanish tufayli qon bosimining pasayishida ko„p
ishlatiladi. Kamfora ta‟sirida miokardning qisqarish kuchi oshishi hisobiga yurak faoliyati
yaxshilanadi, tomirlar harakat markazining qo„zg„alishi esa qon tomirlar tonusini oshiradi va qon
bosimi tiklanadi. Kamforaning o„ziga xos bunday ta‟siri nafasning yaxshilanishi va o„pkada
havo almashinishi (ventilyatsiya) tezlashishi bilan boradi. Kamfora deyarli zaxarsiz, davo qilish
doirasi ancha keng bo„lgan analeptikdir. Bundan tashqari, mahalliy tuqimani qitiqlaydigan ta‟siri
bo„lgani uchun teriga surtish va ishqash bilan og„riq sezishni kamaytirish uchun
ishlatiladi. Buning uchun kamforaning spirtli eritmasi va liniment shakllari beriladi.
Preparatlari: kamforaning moyidagi 20% li eritmasi (ampulada 1-2 ml), kamfora moyi
(flakonda 15,30ml), kamfotsin liniment (flakonda 80ml).
4. Kuchala. Chilibuxa (Strychnos nux vomica L.)
Bo„yi 15 metrga yetadigan doim yashil daraxt. Tropik va subtropik mamlakatlarda o„sadi.
Markaziy Osiyoda o„smaydi. Urug„i chetdan keltiriladi. Kuchala urug„ida 2,5% va undan ortiq
alkaloidlar bo„lib, ularning 44-55% ni strixnin va taxminan shuncha miqdorda brutsin
alkaloidlari tashkil qiladi. Strixnin sintez yo„li bilan ham olingan.
Strixnin farmakologik jihatdan kuchli ta‟sir etadigan, ta‟sir kengligi ancha kichik
bo„lgan alkaloiddir.
Strixnin juda oz miqdorda markaziy nerv sistemasiga, birinchi galda va sezilarli darajada
orqa miyaga ta‟sir qilib, uni qo„zg„atadi. Buning natijasida orqa miya segmentlarida neyronlar
aro impuls o„tishi tezlashadi orqa miyaning qo„shni segmentlariga tarqalishi ham ortadi. Natijada
orqa miyaning refleks vaqti kamayadi. Unda qatnashadigan segmentlarning soni ko„payadi.
Boshqacha qilib aytganda, tashqi muhitdan ta‟sirga javob tez va tarqoq bo„ladi va bunda
ko„pchilik mushaklar qatnashadi.
Strixninning uzunchoq miyaga ta‟siri undagi nafas, qon tomirlarni harakatlantiruvchi va
adashgan nerv markazlarini qo„zg„alishga olib keladi, natijada nafas tezlashadi. O„pka
ventilyatsiyasi yaxshilanadi, qon tomirlar tonusi oshishi hisobiga qon bosimi qisman ko„tariladi,
yurak urishi esa sekinlashadi (bradikardiya).
Strixninning bunday farmakologik ta‟siri uning bir qadar kattaroq dozalarida va aytilgan
markazlarning faoliyati susayganda ro„y-rost namoyon bo„ladi. Demak, strixnin ta‟siri bo„yicha
analeptiklar qatoriga kiradi.
Shu bilan birga strixnin bosh miyaga ham ta‟sir qilib. eshitish, ko„rish, ta‟m va hid sezish
analizatorlari faoliyatini oshiradi. Natijada eshitish yaxshilanadi, hid va ta‟m bilish sezgilari
kuchayadi, taktil (qattiq-yumshoqni) sezish ham oshadi. Strixninning ko„zga ta‟siri faqat
ko„rish markazining qo„zg„alishi bilangina bog„liq bo„lmasdan, balki uning ko„z to„r pardasiga
qo„zg„atuvchi ta‟siri bilan ham ta‟riflanadi. Bunda ko„rish aniqroq va ravshanroq
bo„ladi, ko„rish maydoni kengayadi, rang sezish va ajratish ham yaxshilanadi.
Shunday qilib strixnin ma‟lum dozalarda markaziy nerv sistemasining hamma bo„limlar
ta‟sir etadi. Ko„rish, eshitish, hid va ta‟m sezish analizatorlarni ishini yaxshilaydi.
Strixninning ta‟sir kengligi katta bo„lmagani uchun tibbiyot amaliyotida kam ishlatiladi.
Asosan yarim falaj xolatlarda, umumiy quvvatsizlikda-darmonsizlikda, erkaklik qobiliyati
184
pasayganda, analeptik aralashma tarkibida esa nafasni qo„zg„otuvchi analeptik sifatida
ishlatilishi mumkin.
Strixnin bilan zaxarlanganda orqa miya kuchli qo„zg„alganligi sababli andoq ta‟sirot
(tanaga tegish, elektr lampasini yoqish, shovqin) tetanik talvasa xolatini keltirib chiqaradi.
Keyinchalik esa organizm tayoqqa o„xshab qotib qoladi. Bunda hamma muskullar barovariga
qisqargan bo„ladi. Zaxarlanishda talvasa tutishni oldini olish maqsadida uxlatuvchi va gazsimon
narkoz moddalaridan foydalaniladi. Zaxar ichilgan bo„lsa, 1:1000 nisbatdagi kaliy permanganat
eritmasi bilan zond orqali me‟da chayiladi, keyinchalik esa aktivlangan ko„mir, tuzli surgi
ichtiriladi.
Farmakologik ta‟siri strixninga yaqin bo„lgan sekurinin alkaloidi. Uzoq sharqda
o„sadigan o„simlikdan (Securinega suffrutisosa Pall) olinadi. O„simlikning asosiy alkaloidi -
sekurinin bargda 0,3% gacha bo„ladi. Farmakologik ta‟siri strixninga o„xshash. Orqa miya
qo„zg„aluvchanligini oshiradi va markaziy nerv tizimining boshqa qisimlarini qo„zg„otuvchi
ta‟sir etib, xarakatni oshiradi, qon bosimini ko„taradi, nafasni tezlashtiradi, yurak qisqarishini
kuchaytiradi. Ta‟siri strixnindan 8-10 marta kuchsizroq va shuncha marta zaxarsizroq. Bundan
tashqari sekureninning ta‟sir etishi doirasi ancha kengdir. Quvvatsizlikda, ummumiy tonusni, ish
qobiliyatini oshirish maqsadida astenik va nevralgik hamda impotensiyada ishlatiladi.
Strixninning va sekurininning preparatlari:
Strixnin nitrat (Strychni nitras). Poroshok, 0,1% eritmasi 1ml dan ampulada chiqariladi.
Buyurilishi: ovqatdan oldin 0,0005-0,001 g dan pilyulyada 2-3 marta ichiladi, 0,1% eritmaning
0,5-1 ml dan teri ostiga yuboriladi. Yuqori dozasi: ichish uchun va teri ostiga -bir martalik 0,002
g, bir kecha - kunduzligi - 0,005g.
Kuchala nastoykasi. (Tinctura Strychni)
Tarkibi: kuchala quruq ekstrakti-16 g, 70% spirt -1 l; 0,25% alkaloidlar (strixnin, brutsin)
saqlaydi. Flakonlarda chiqariladi. Buyurilishi: ovqatdan oldin 3-10 tomchidan 2-3 marta ichish
uchun beriladi.
Yuqori dozasi: ichish uchun - bir martalik 15tomchi, kecha kunduzlik 30 tomchi.
Sekurinin nitrat (Secureninum nitras) 0,002 g dan tabletkada, 0,2% eritmasi 1 ml dan
ampulada chiqariladi va teri ostiga yuboriladi.
Yuqori dozasi: ichish uchun-bir martaligi 0,005 g, kecha kunduzligi-0,015g, teri ostiga-
bir martalik 0,003 g, kecha kunduzlik 0,005 g.
ASOSIY DARSLIKLAR VA O„QUV QO‟LLANMALARI RO‟YXATI
Asosiy
1.1. M.N.Maxsumov, M.M.Malikov “Farmakologiya”. Toshkent., 2006y.
1.2. M.N.Maxsumov, X.X.Xolmatov “Fitoterapiya farmakologiya asoslari bilan birga”.
Toshkent., 2003y.
1.3. B.A.Samura, L.T.Malaya “Fitoterapiya v klinike vnutrenno bolezney”. Xarkov. 2003.
1.4. M.D.Mashkoveni “Lekarstvennыe sredstva” (1 – 2 top). Moskva. 2004y.
Qo„shimcha
2.1. M.N.Nabieva, E.Djo„raev. “fitoterapiya va bitu”. Toshkent.
2.2. M.N.Maxsumov. “ma‟ruzalar matni”. 2000y., 1994.
2.3. X.U.Aliev, M.N.Maxsumov. O„quv – uslubiy qo„llanma. Toshkent.. 2003y.
12 Amaliy mashg„ulot:
Me‟da – ichak va jigar faoliyatiga ta‟sir etuvchi dorivor o„simliklar
Mashg
‟ulotning maqsadi: talabalarda Oshqozon-ichak va jigar ayrim kasalliklari
(gastritlar, oshqozon-ichak yarasi, enterit, kalit, gepatit, qabziyat, va b.) to„g„risida umumiy
tushuncha. Ularning fitoterapiyasida ishlatiladigin dorivor o„simliklar (aloe, bo„ymadaron, air,
kashnich, kankkunjut, sano, rovoch, frangula, sarimsoq, shuvoq va b.) xarakteristikasi. Jigar va
o`t yo`llari ayrim kasalliklari (gepatit,o`t tosh kasalligi va b.) to„g„risida umumiy tushuncha.
185
Ularning fitoterapiyasida ishlatiladigin dorivor o„simliklar xarakteristikasi. haqida ma„lumot
berish va amaliy ko„nikmalarni shakllantirish.
Masalaning qo‟yilishi: Oshqozon-ichak va jigar ayrim kasalliklari (gastritlar, oshqozon-ichak
yarasi, enterit, kalit, gepatit, qabziyat, va b.) to„g„risida umumiy tushuncha. Ularning
fitoterapiyasida ishlatiladigin dorivor o„simliklar (aloe, bo„ymadaron, air, kashnich, kankkunjut,
sano, rovoch, frangula, sarimsoq, shuvoq va b.) xarakteristikasi. Jigar va o`t yo`llari ayrim
kasalliklari (gepatit,o`t tosh kasalligi va b.) to„g„risida umumiy tushuncha. Ularning
fitoterapiyasida ishlatiladigin dorivor o„simliklar xarakteristikasi. qoidalari haqida talabalarga
beriladigan bilim va ko‗nikmalar.
Talaba bilishi lozim:
Oshqozon-ichak va jigar ayrim kasalliklari (gastritlar, oshqozon-ichak yarasi, enterit, kalit,
gepatit, qabziyat, va b.) to„g„risida umumiy tushuncha.
Ularning fitoterapiyasida ishlatiladigin dorivor o„simliklar (aloe, bo„ymadaron, air, kashnich,
kankkunjut, sano, rovoch, frangula, sarimsoq, shuvoq va b.) xarakteristikasi.
Jigar va o`t yo`llari ayrim kasalliklari (gepatit,o`t tosh kasalligi va b.) to„g„risida umumiy
tushuncha. Ularning fitoterapiyasida ishlatiladigin dorivor o„simliklar xarakteristikasi.
Talaba bajara olishi lozim:
Oshqozon-ichak va jigar ayrim kasalliklari (gastritlar, oshqozon-ichak yarasi, enterit, kalit,
gepatit, qabziyat, va b.) to„g„risida umumiy tushuncha.
Ularning fitoterapiyasida ishlatiladigin dorivor o„simliklar (aloe, bo„ymadaron, air, kashnich,
kankkunjut, sano, rovoch, frangula, sarimsoq, shuvoq va b.) xarakteristikasi.
Jigar va o`t yo`llari ayrim kasalliklari (gepatit,o`t tosh kasalligi va b.) to„g„risida umumiy
tushuncha.
Ularning fitoterapiyasida ishlatiladigin dorivor o„simliklar xarakteristikasi. Fanlararo va fan
ichidagi bog‟liqlik: Mashg„ulot davomida olingan bilimlardan Farmatsevtik yordam, BTY‟o va
klinik farmatsiyada barcha mavzularini o„zlashtirishda foydalanish mumkun.
Motivatsiya: tibbiyot amaliyotida qo„llaniladigan dori vositalar keng asortimentli bo„lganligi
sababli ularni o„rganish katta ahamiyat kasb etadi.Dori vositalarni o„rganish ularni qabul qilish
va saqlash jarayonlarida salbiy ta'sir etuvchi omillardan himoya qilishni talab etadi
Mashg‟ulotning mazmuni: Oshqozon-ichak va jigar ayrim kasalliklari (gastritlar, oshqozon-
ichak yarasi, enterit, kalit, gepatit, qabziyat, va b.) to„g„risida umumiy tushuncha. Ularning
fitoterapiyasida ishlatiladigin dorivor o„simliklar (aloe, bo„ymadaron, air, kashnich, kankkunjut,
sano, rovoch, frangula, sarimsoq, shuvoq va b.) xarakteristikasi. Jigar va o`t yo`llari ayrim
kasalliklari (gepatit,o`t tosh kasalligi va b.) to„g„risida umumiy tushuncha. Ularning
fitoterapiyasida ishlatiladigin dorivor o„simliklar xarakteristikasi. haqida bayon etish, ularning
tavsiflari bilan tanishtirish.
Tayanch atama va iboralar. Fitopreparat,sinergizm, potensiallanishi, antogonizm
Nazariy qism
Me‟da - ichak kasalliklari ayniqsa issiq iqlimli hududlarda, shu jumladan bizning
respublikamizda ham keng tarqalgan xastaliklar qatoriga kiradi. Ular hamma yoshdagi
kishilarda, ko„proq yosh bolalarda uchrab turadi.
Bu kasalliklarning turi, ko„rinishi, kechishi hamda kelib chiqish sabablari turli tumandir.
Masalan, har xil mikroorganizmlar yoxud parazitlar sababchi bo„lgan ichak kasalliklari, ovqat
hazm
bo„lishining
buzilishi
bilan
boradigan
va
oshqozon
faoliyatini
izdan chiqaradigan kasalliklar va boshqa holatlar shular jumlasidandir.
Bunday kasalliklarga duchor bo„lgan bemorlarni davolash ularning kelib chiqish
sabablari, shakli va boshqa omillarga ko„ra turlicha bo„lishi mumkin.
Me‟da- ichak kasalliklarida qo„llaniladigan dori vositalari ham turlichadir. Ular qatoriga
sintez yo„li bilan olingan, dorivor o„simliklardan tayyorlangan, hayvonlar a‟zolaridan olingan va
boshqa dori vositalari kiradi. Bulardan dorivor giyohlardan olingan ko„pchilik dori preparatlari
zararli ta‟sirining kamligi va ularni oshqozon va ichak surunkali xastaliklarida uzoq muddat
186
qo„llash mumkinligi bilan boshqalardan farq qiladi. Boshqacha qilib aytganda, bemorlarni
dorivor o„simliklardan tayyorlangan preparatlar bilan davo qilish kimyoviy laboratoriyada sintez
yo„li bilan olingan preparatlarga nisbatan ancha xavfsizdir.
Me‟da - ichak kasalliklari orasida ko„proq uchrab turadigan xastaliklardan hisoblangan
oshqozon shilliq pardasining o„tkir va surunkali yallig„lanishi tibbiyotda gastrit deb yuritiladi.
Bu xastallik erkaklarda ko„proq uchrab turadi va ancha keng tarqalgandir. Gastritning kelib
chiqishiga bir qator omillar sabab bo„ladi. Ayniqsa ovqatni befarq, palapartish, shoshilib va
tartibsiz iste‟mol qilish, spirtli ichimliklarga, achchiq va sho„r (tuzlangan) taomlarga moyillik va
boshqalar shular jumlasidandir.
Gastrit kasalligi me‟da shirasining kislotalilik darajasining izdan chiqishiga qarab
giperatsid, gipoatsid va anatsid holatlarida bo„ladi. Normoatsidda kislotalilik me‟yorda,
giperatsidda-ko„tarilgan, gipoatsidda-pasaygan, anatsidda esa kislotalilik butunlay bo„lmaydi.
Bulardan ko„proq uchrab turadigani giperatsid holat hisoblanadi.
Oshqozon va o„n ikki barmoq ichakning yara kasalligiga kelsak, u surunkali xastalik
bo„lib, davom etishi va turli asoratlari bo„yicha bemorga ancha tashvish keltiradigan va og„ir
xastalik hisoblanadi. Bu kasallikning kelib chiqishida yuqorida qayd etilgan sabablardan
tashqari, asabning buzilishi, irsiy va boshqa omillarning axamiyati bor. Kasallikda me‟da
faoliyatining izdan chiqishi, ovqat iste‟mol qilish va ochlik bilan bog„liq og„riq bo„lishi, ko„ngil
aynishi, qayt qilib turish va shunga o„xshash o„zgarishlar kuzatiladi. Xastalik ayniqsa bahor va
kuz fasllarida xuruj qiladi, natijada tanani quvvatsizlantiradi, bemor ozib, turli ko„ngilsiz
alomatlarni sezadi. Me‟da va o„n ikki barmoq ichakning yara kasalligi xavfli asoratlardan holi
emas. Ulardan yaradan qon ketish, yaraning teshilishi(perforatsiya) va yara sababli chandiqlar
hisobiga me‟dadan ichakka ovqat o„tishining qiyinlashishini aytib o„tish lozim. Bunday
holatlarda shoshilinch ravishda jarrohlik amaliyoti ko„rilishi shart.
Shuni ta‟kidlash kerakki, o„n ikki barmoq ichakning yara kasalligida hamma vaqt
giperatsid gastrit kuzatiladi, me‟da yarasida esa ko„pincha gipoatsid va anatsid holatlarning
bo„lishi xavfli asoratdan xabar beradi.
Ingichka va yo„g„on ichaklar shilliq pardasining yallig„lanishiga (enterit, kolit) ichakning
o„zidagi va taom bilan tushgan mikroorganizmlar, parazitlar va boshqa omillar sababchi bo„lishi
mumkin. Bu kasalliklarda ham ovqat hazm bo„lishining buzilishi, ich ketib turishi, qorin og„rig„i,
ishtaha pasayishi va shunga o„xshash o„zgarishlar namoyon bo„ladi. Bulardan tashqari, ingichka
va yo„g„on ichaklarning harakatlanish (peristaltika) qobiliyatining pasayishi natijasida
kuzatiladigan qabziyat holati ham tez–tez uchrab turadi.
Yuqorida zikr etilgan kasalliklarga qarshi turlicha dori vositalari qo„llanishi mumkin.
Ular kimyoviy tuzilishi, farmakologik ta‟siri va mexanizmi, ishlatilishi, olinishi bo„yicha har
xildir. Bular qatoriga xlorid kislota ta‟sirini sindiradigan (antatsidlar) yoki susaytiradigan (N2 -
gistaminblokatorlar - simetidin, ranitidin), oshqozon shirasi ajralishini kamaytiradigan (M-
xolinoblokatorlar-atropin va b.), me‟da-ichak harakatini tormozlovchilar (spazmolitiklar-no-
shpa, platifillin), yara bitishini tezlashtiradigan (chakanda moyi), ishtaha ochadigan, ichni
suradigan va boshqa dori vositalari kiradi. Bu dori preparatlarining bir qismi, masalan,
antatsidlar, N2-blokatorlar, spazmolitiklar va boshqa giperatsid gastritda va o„n ikki barmoq
ichakning yara kasalligida ishlatilsa, ikkinchi qismi esa (xlorid kislota, tabiiy oshqozon shirasi va
b.) gipoatsid va anatsid gastritlarda tavsiya etiladi. Bulardan tashqari, mikroorganizmga qarshi
preparatlar (metronidazol) qo„llaniladi.
Yuqorida keltirilgan bir qator sintetik dori vositalari bilan bir qatorda yallig„langan me‟da
- ichak shilliq pardasining har xil ta‟sirlardan (ichak bo„shlig„idagi massaning kimyoviy va
mexanik ta‟siridan) saqlaydigan va shuning bilan yallig„lanish jarayonini bartaraf bo„lishini
tezlashtiradigan dori preparatlari ham ahamiyatga sazovordir. Bunday dorilar qatoriga asosan har
xil dorivor o„simliklardan tayyorlangan burushtiruvchi va o„rab oluvchi xossasi bo„lgan
preparatlar kiradi. Chunki ular shilliq parda yuzasini burushtirib va o„rab olib, himoya vazifasini
bajaradi va kasallikni yengillashtiradi.
1. Aloy. Aloe (Aloyo Tourn .L.)
187
Aloy turlari bo„yi vatanida 4m gacha yetadigan doim yashil daraxtsimon o„simlikdir.
Tibbiyotda aloyning ikki turi –daraxtsimon aloy- aloe derevovidnoye (Aloyo arborescens
Mill.)va yo„l-yo„l aloy- aloe polosatoye (Aloyo striatula Haw.) dan dorivor vosita sifatida
foydalaniladi.
Aloy turlarining vatani Afrikaning janubi-sharqidagi yarim cho„l tumanlari hisoblanadi.
Ular Gruziya, Ukraina va Markaziy Osiyoda bir yillik o„simlik sifatida hamda xonalarda
o„stiriladi.
Tibbiyotda aloy turlarining quritilgan shirasi-sabur, bargi hamda biogen stimulyatorlarga
boy bargining dorivor preparatlari -suyuq ekstrakti (flakon va ampulada chiqariladi), shira,
sharbat, tabletka va suyuq surtma-linimentidan foydalaniladi.
Sabur va aloy bargi tarkibida antraglikozidlar, smolalar, efir moyi, achchiq va boshqa
moddalar bor.
Saburning katta dozasi surgi dori, kichik dozasi ishtahani ochuvchi sifatida tibbiyotda
ishlatiladi. Aloy bargining suyuq ekstrakti, tabletkasi ko„z (kon‟yunktivit, ko„z shishasimon
tanachasining xira tortishi va boshqalar), me‟da va o„n ikki barmoq ichak yarasi, bronxial astma,
surunkali artrit va boshqa kasalliklarni davolashda qo„llaniladi. Bargning suyuq ekstrakti suyuq
surtma (liniment) shaklida va uning shirasi kuyganga, turli yaralarga, quruq va ho„l
epidermatitlarga, nur terapiyasi natijasida II-III darajali kuygan joylarga qo„yiladi, gastrit,
enterokolit va qabziyatda ichish uchun (choy qoshig„ida) buyuriladi.
Xalq tabobatida aloy bargi va shirasi turli yaralarni (me‟da va o„n ikki barmoq ichak
yarasi) hamda o„pka silini davolashda ishlatiladi.
2. Anor. Granat obiknovenniy (Punica granatum L.)
Anor-balandligi 1,2 m bo„lgan bo„ta. U yovvoyi holda Ozarbayjon, Gruziya,
Turkmaniston va O„zbekiston (Surxondaryo viloyatida) tog„larining toshli qiyaliklarida o„sadi.
Hozirgi vaqtda anor O„rta Osiyo respublikalari, Kavkaz va Qrimda ko„p miqdorda
o„stiriladi. Tabobat va tibbiyotda anorning mevasi, meva po„sti hamda poya, yirik shoxlar va
ildiz po„stlog„i ishlatiladi. Anor shirasida 20% gacha qandlar, limon (po„stlog„ida), askorbin
kislota, meva po„stida - tanin, poya va ildiz po„stlog„ida alkaloidlar, oshlovchi va boshqa
moddalar bor.
Abu Ali ibn Sino meva po„stini qon tupurish, milkdan qon oqishini to„xtatish, tishni
mustaxkamlash uchun, me‟da kasalliklari (ich ketish, qon aralash ich ketish), yaralar va boshqa
kasalliklarni davolashda, shuningdek siydik haydovchi vosita sifatida ishlatgan.
Xalq tabobatida hozir ham meva po„stining qaynatmasi qon tupurish va milkdan qon
oqishini to„xtatish, ich ketish, dizenteriya va teri kasalliklarini (qo„tirni) davolash, yo„talni
qoldirish uchun ishlatiladi. Meva shirasi singa kasallikgiga davo qilinadi va ishtaha ochish uchun
iste‟mol qilishga beriladi.
Tibbiyotda anor poyasi, shoxlari va ildiz po„stlog„ining dorivor preparatlari gijjalarni
organizmdan haydash uchun, meva po„stining qaynatmasi me‟da-ichak kasalliklarini (ich
ketish, qon aralash ich ketish va dizenteriyani) davolashda qo„llaniladi.
3.Oddiy bo„ymodaron.Tisyachelistnik obiknovenniy (Achillea millefolium L.)
Bo„ymodaron bo„yi 80 sm gacha bo„lgan ko„p yillik o„t o„simlik. U O„zbekistonda keng
tarqalgan bo„lib, tog„ yon bag„irlarida, o„rmon chetlari, quruq o„tloqlarda, qirlarda, yo„l yoqalari,
bog„larda va boshqa yerlarda o„sadi.
Tibbiyotda bo„ymodaronning yer ustki qismidan foydalaniladi. Tarkibida karotin, K va S
vitamini, efir moyi, achchiq va boshqa moddalar bor. Efir moyi xamazulen va boshqa
terpenoidlardan tashkil topgan.
Bo„ymodaron qadimdan tabobatda qo„llanib kelingan dorivor o„simliklardan. Ibn Sino
uning qaynatmasidan shamollash, bosh og„rig„i, bachadon yarasi, buyrak-tosh va boshqa
kasalliklarni davolashda foydalangan.
O„simlik yer ustki qismidan tayyorlangan damlama yoki qaynatma xalq tabobatida
ishtaha ochish, turli qon oqishlarni (bavosil kasalligida, qon tupurish, qon aralash ich ketish)
to„xtatish, me‟da-ichak, o„pka sili va boshqa kasalliklarni davolash uchun hamda bosh og„rig„ini
188
qoldiruvchi va siydik haydovchi vosita sifatida qo„llaniladi. Bo„ymodaron gulining kukunini
asalga qo„shib, gijjaralarni tushirish maqsadida iste‟mol qilishga beriladi.
Tibbiyotda bo„ymodaron yer ustki qismidan tayyorlangan damlama va suyuq ekstrakt
me‟da-ichak kasalliklarini (me‟da va o„n ikki barmoq ichak yarasi, gastrit) davolashda hamda
ishtaha ochuvchi, qon oqishini (bachadondan, ichakdan, milkdan va bavosil kasalligida)
to„xtatuvchi dori sifatida ishlatiladi.
Bo„ymodaron yer ustki qismi ishtaha ochuvchi, me‟da - ichakdan qon oqishini
to„xtatuvchi yig„malar - choylar tarkibiga kiradi.
4. Tog„ jumrut. Joster slabitelniy (Rhamnus cathartica L.)
Tog„ jumrut bo„yi 3-8 m bo„ladigan sershox buta yoki daraxtcha. U cho„lda, qurib
qolgan o„tloqlarda, bo„talar orasida, suv bo„yida, o„rmon chetida, toshloqlarda o„sadi.
O„zbekistoning tog„li tumanlaridagi archazorlar, yong„oqzorlar, daryo bo„yida va tog„ qiyalarida
uchraydi.
Tibbiyotda tog„ jumrutning mevasidan foydalaniladi.
Meva tarkibida antraglikozidlar, qandlar, flavonoidlar va boshqa moddalar bor.
Mevadan tayyorlangan qaynatma xalq tabobatida surgi dori sifatida xamda podagra,
istisqo va surunkali teri kasalliklarini davolash uchun qo„llaniladi.
Tibbiyotda tog„ jumrut mevasining qaynatmasi yoki damlamasi surunkali qabziyatda
surgi dori sifatida ishlatiladi.
Tog„ jumrut mevasi surgi dori sifatida ishlatiladigan yig„ma -choylar hamda Zdrenko
yig„masi tarkibiga kiradi.
5 Igir. Air bolotniy (Acorus calamus L.)
Igir bo„yi 1 m gacha yetadigan ko„p yillik o„t o„simlik. U daryo, ko„l, hovuz va
ko„lmaklar bo„yidagi botqoqliklarida va boshqa sersuv nam yerlarda o„sadi. Igir Ukraina,
Moldova, Rossiya yuvropa qismining janubida, Kavkaz va O„rta Osiyoda uchraydi.
Tibbiyotda igir ildizpoyasidan dorivor vosita sifatida foydalaniladi.
Ildizpoya tarkibida oshlovchi, akorin, efir moyi, achchiq va boshqa moddalar bor.
Ibn Sino igir ildizpoyasini jigar, qorataloq, me‟da-ichak va ko„krak nafasi a‟zolari
kasalliklarini davolash uchun hamda siydik haydovchi dori sifatida qo„llagan.
Xalq tabobatida igir ildizpoyasidan tayyorlangan damlama yoki qaynatma va nastoyka
jigar va o„t qopi kasalligida o„t haydovchi hamda ishtaha ochuvchi, isitma tushiruvchi, yel
haydovchi va balg„am ko„chiruvchi vosita sifatida ishlatiladi.
Tibbiyotda igir ildizpoyasining qaynatmasi jigar va o„t pufagi xamda bo„yrak
kasalliklarida o„t va siydik haydovchi vosita sifatida ishlatiladi. Bulardan tashqari, qaynatma
tarkibidagi achchiq glikozid akorin hisobiga ishtaxa ochish va ovqat hazm bo„lishini yaxshilash
uchun qo„llaniladi. Xlorid kislota yetishmovchiligi bilan boradigan surunkali gastritlarda, me‟da
yarasi kasalliklarida ishlatiladi. Igir ildizpoyasi o„t va siydik xaydovchi hamda ishtaha ochuvchi
sifatida har xil kasalliklarda ishlatiladigan choylar-yig„malar tarkibiga kiradi.
6.Oddiy kanakunjut. Kleщyevina obiknovennaya. (Ricinus communis L.)
Kanakunjut bo„yi 3 m ga yetadigan o„t o„simlik. Vatani Afrikaning tropik tumanlari.
Markaziy Osiyo respublikalarida, Shimoliy Kavkaz, Ukraina janubi va Volga bo„yida urug„idan
moy olish maqsadida bir yillik o„t o„simlik sifatida o„stiriladi.
Tibbiyotda kanakunjut urug„idan olingan moyidan foydalaniladi. Urug„ tarkibida 40-
56% moy, oqsil moddalari, retsinin alkaloidi, o„ta zaharli oqsil modda-ritsin va boshqa
birikmalar bor.
Abu Ali ibn Sino yanchilgan kanakunjut urug„i bilan turli shishlarni davolagan.
Tibbiyotda kanakunjut moyi va moy emulsiyasi surgi dori sifatida qabziyatlarda
ishlatiladi. Ichni surishi tarkibidagi parchalanishda xosil bo„lgan ritsinol kislotaning ichak shilliq
pardasini qitiqlashi natijasida peristaltikaning kuchayishiga olib keladi. Shuningdek moy, moy
emulsiyasi va urug„idan tayyorlangan pasta ginekologiya amaliyotida hamda ko„z kasalliklarida,
yaralar, kuyganni, leyshmanioz va boshqa teri kasalliklarini davolash uchun qo„llaniladi.
Kanakunjut moyi ba‟zi surtmalar va balzamlar tarkibiga kiradi.
189
7. Ekma kashnich. Koriandr posevnoy (Coriandrum sativum L.)
Ekma kashnich bo„yi 30-70 sm bo„ladigan bir yillik o„t o„simlik. Ziravor o„simlik
sifatida O„rta Osiyoda, Ukraina, Kavkaz, Rossiya Yevrupa qismining markaziy va janubiy
tumanlarida ko„plab o„stiriladi. Tibbiyotda dorivor mahsulot sifatida kashnichni meva va
mevasidan olinadigan efir moyidan foydalaniladi.
Meva tarkibida efir moyi va boshqa moddalar bor.
Kashnich
xalq tabobatida qadimdan turli kasalliklar
davolash
uchun
ishlatib
kelinadigan dorivor o„simliklardan hisoblanadi. Ibn Sino kashnich mevasini me‟da-ichak, qon
tupurish, bosh og„rig„i kasalliklarida davo uchun qo„llagan va yel xaydovchi vosita sifatida
ishlatgan.
Xalq tabobatida kashnich mevasining dorivor preparatlari jigar va o„t qopi kasalliklarida
o„t haydovchi, yaralar bitishini tezlatuvchi, balg„am ko„chiruvchi dori sifatida qo„llaniladi. Meva
preparatlaridan me‟da-ichak kasalliklarini davolashda hamda organizmdan gijjalarni tushirishda
foydalaniladi.
Kashnich mevasining kukuni, damlamasi, efir moyi va spirtli suvi o„t haydovchi, ishtaha
ochuvchi, og„riq qoldiruvchi va ovqat hazm bo„lishini yaxshilovchi ta‟sirga ega. Shuning uchun
bu preparatlar jigar va o„t qopi, me‟da - ichak, bavosil kasalliklarini hamda yaralarni davolashda
qo„llaniladi.
8. Olxo„ri. Sliva (Prunus L.)
Tibbiyotda olxo„rining ikki turidan foydalaniladi: oddiy (xonaki) olxo„ri - sliva
domashnyaya (Prunus domestica L.) va yoyilgan olxo„ri (tog„olcha)- sliva vostochnaya (Prunus
divaricata Ledeb.)
Olxo„ri turlari 2-3 m balandlikdagi bo„ta yoki daraxt. Oddiy olxo„ri yovvoyi holda
uchramaydi. Faqat mevali daraxt sifatida turli navlari keng miqyosda o„stiriladi. Tog„olcha
Markaziy Osiyoning tog„li tumanlarida yumshoq tuproqli nam tog„ qiyaliklarida, dengiz
sathidan 800-2000 m balandlikdagi yong„oqzorlarda, olmazorlarda, aralash o„rmonlarda va ariq
bo„ylarida o„sadi.
Tibbiyotda olxo„ri turlarining mevasi ishlatiladi. Olxo„ri mevasi tarkibida 16% gacha
qandlar, organik kislotalar, flavonoidlar, antatsianidlar, RR, V1, V2 , V6 , YE va S vitaminlari,
karotin, mineral, pektin va boshqa moddalar, mag„zida ko„p miqdorda moy bo„ladi.
Quritilgan va quritilmagan olxo„ri, meva shirasi yumshoq surgi ta‟siriga ega hamda
tanadan xolesterin chiqib ketishini tezlatadi. Nordon mevalar, ayniqsa tog„olcha me‟da
shirasining
ajralishini
ko„paytiradi,
ishtaha
ochadi
va
ovqat
hazm
bo„lishini
yaxshilaydi. Shuning uchun olxo„ri mevasi qabziyat bo„lganda, ichak faoliyati susayganda, o„t
qopi kasalligida hamda ateroskleroz kasalligining oldini olishda iste‟mol qilishga buyuriladi.
Olxo„ri shirasini ishtaha ochish va ovqat hazm bo„lishini yaxshilash uchun beriladi. Oddiy
(xonaki) olxo„ri mevasi (qora olxo„ri navi) surgi dori sifatida qo„llaniladigan kafiol preparati
tarkibiga kiradi.
9. Tangut rovochi. Reven tangutskiy (Rheum Tanguticum Maxim.)
Tangut rovochi bo„yi 1,5-2,5 m ga yetadigan ko„p yillik o„t o„simlik.
Vatani Markaziy Xitoyning tog„li tumanlaridagi o„rmonlar. Maxsus xo„jaliklarda
o„stiriladi. Tibbiyotda tangut rovochining ildizidan foydalaniladi. Plantatsiyalarda o„stiriladigan
rovoch 4-5 yillik bo„lganda yer ostki qismi kovlab olinadi.
Tangut rovochi tarkibida 3,4-6% antraglikozidlar, 6-12% oshlovchi moddalar, smolalar
va boshqa birikmalar bor.
Oshlovchi moddalar burishtiruvchi, antroglikozidlar esa (emodinlar, xrizafanol, rein va
boshqalar) ichak shilliq qavatini qitiqlaydi, natijada ichak harakati kuchayib ichni suradi. Bunday
ta‟sir 8-10 soatdan keyin boshlanadi.
Tibbiyotda Tangut rovochi ildizining kukuni (poroshogi, tabletkasi, quruq ekstrakti va
sharbati kichik dozada (0,05-0,2g) ichni qotiruvchi (ich ketganda), katta dozada (0,3 -0,5g),
aksincha, ichni yumshatuvchi (qabziyat hollarida) vosita sifatida qo„llaniladi.
190
Tabobatda rovochning yana uch turidan tatar rovochi - reven tatarskiy (Rheum tataricum
L.), turkiston rovochi- reven turkestanskiy (Rheum turkestanicum Janis ) va Maksimovich
rovochi-reven Maksimovich ((Rheum maximowiczii A.Los) lardan foydalaniladi. Bularning
hammasi 30-100 sm balandlikdagi ko„p yillik o„t o„simliklar bo„lib, O„zbekistonning cho„l va
qumli dashtarlarida hamda tog„li tumanlarda o„sadi.
Ildizi tarkibida ko„p miqdorda oshlovchi, oz miqdorda antraglikozidlar va boshqa
moddalar bor.
Ibn Sino rovoch ildizi bilan ich ketishni va boshqa kasalliklarni davolagan.
Xalq tabobatida rovoch turlarining ildizi va mevasidan tayyorlangan qaynatma bilan
me‟da-ichak, qon oqishi, isitma va boshqa kasalliklar davolanadi.
Rovoch turlari ildizidan tayyorlangan qaynatma va mevasining ekstrakti burushtiruvchi
vosita sifatida ich ketishni davolash uchun tibbiyotda qo„llashga tavsiya etilgan.
Rovoch turlarining yosh poyasi, barg bandi va bargning asosiy tomiri apreldan to
iyungacha ishtaha va ko„ngil ochuvchi taom sifatida iste‟mol qilinadi. Bu davrda ular qotmagan
hamda kishi organizmiga zarur bo„lgan organik kislotalar va vitaminlarga boy bo„ladi.
10. Sano. Kassiya (Cassia L.) .
Tibbiyotda
sanoning
quyidagi
ikki
turidan:
ingichka
(tor)
barg
sano
–
kassiya uzkolistnaya
(Cassia
angustifolia
Vahl.)
va
o„tkir (nayza) barg sano -
kassiya ostrolistnaya (Cassia acutifolia Del.) lardan foydalaniladi. Kassiya turlarining vatani
Afrikaning cho„l va yarim cho„l hududlari. U yerda ular bo„yi 1 m gacha bo„lgan bo„ta
o„simlik sifatida o„sadi. O„rta Osiyo va Kavkazda sano turlari bir yillik o„simlik sifatida
o„stiriladi.
Tibbiyotda sano turlarining bargi va mevasidan foydalaniladi. Bargi o„simlik gullaganda
yig„iladi va soyada, mevasi yetilganda terib olinib, ochiq havoda - quyoshda quritiladi.
Sano bargi va mevasi tarkibida antraglikozidlar, flavonoidlar, smola va boshqa moddalar
bo„ladi.
Sano qadimdan tabobatda keng miqyosda ishlatilib kelingan dorivor o„simliklardan.
Bargining damlamasidan Ibn Sino bod, jigar va sariq kasalliklarini davolashda hamda surgi dori
sifatida foydalangan.
Xalq tabobatida sano bargi va mevasidan tayyorlangan damlama surunkali qabziyat
hollarida va ichak faoliyati zaiflashganda surgi vosita sifatida qo„llaniladi.
Dostları ilə paylaş: |