ASOSIY DARSLIKLAR VA O„QUV QO‟LLANMALARI RO‟YXATI
Asosiy
1.1. M.N.Maxsumov, M.M.Malikov “Farmakologiya”. Toshkent., 2006y.
1.2. M.N.Maxsumov, X.X.Xolmatov “Fitoterapiya farmakologiya asoslari bilan birga”.
Toshkent., 2003y.
1.3. B.A.Samura, L.T.Malaya “Fitoterapiya v klinike vnutrenno bolezney”. Xarkov. 2003.
1.4. M.D.Mashkoveni “Lekarstvennыe sredstva” (1 – 2 top). Moskva. 2004y.
198
Qo„shimcha
2.1. M.N.Nabieva, E.Djo„raev. “fitoterapiya va bitu”. Toshkent.
2.2. M.N.Maxsumov. “ma‟ruzalar matni”. 2000y., 1994.
2.3. X.U.Aliev, M.N.Maxsumov. O„quv – uslubiy qo„llanma. Toshkent.. 2003y.
14- Amaliy mashg„ulot:
Halq tabobatida ishlatiladigan ayrim dorivor o„simliklar.
Mashg
‟ulotning maqsadi: talabalarda Xalq tabobatining tarixi. Uning fitoterapiyada
axamiyati va yangi fitopreparatlar topishda roli. Xalq tabobatida qadimdan ishlatib kelinayotgan
ayrim dorivor o„simliklar (sano, zirk, ro„yan va b.) misolida tibbiyot amaliyotiga kiritilganligi va
davo samarasi tasdiqlangani haqida ma„lumot berish va amaliy ko„nikmalarni shakllantirish.
Masalaning qo‟yilishi: Xalq tabobatining tarixi. Uning fitoterapiyada axamiyati va yangi
fitopreparatlar topishda roli. Xalq tabobatida qadimdan ishlatib kelinayotgan ayrim dorivor
o„simliklar (sano, zirk, ro„yan va b.) misolida tibbiyot amaliyotiga kiritilganligi va davo samarasi
tasdiqlangani haqida talabalarga beriladigan bilim va ko‗nikmalar.
Talaba bilishi lozim:
Xalq tabobatining tarixi.
Uning fitoterapiyada axamiyati va yangi fitopreparatlar topishda roli.
Xalq tabobatida qadimdan ishlatib kelinayotgan ayrim dorivor o„simliklar (sano, zirk,
ro„yan va b.) misolida tibbiyot amaliyotiga kiritilganligi va davo samarasi tasdiqlangani.
Talaba bajara olishi lozim:
Xalq tabobatining tarixi.
Uning fitoterapiyada axamiyati va yangi fitopreparatlar topishda roli.
Xalq tabobatida qadimdan ishlatib kelinayotgan ayrim dorivor o„simliklar (sano, zirk,
ro„yan va b.) misolida tibbiyot amaliyotiga kiritilganligi va davo samarasi tasdiqlangani.
Fanlararo va fan ichidagi bog‟liqlik: Mashg„ulot davomida olingan bilimlardan Farmatsevtik
yordam, BTY‟o va klinik farmatsiyada barcha mavzularini o„zlashtirishda foydalanish mumkun.
Motivatsiya: tibbiyot amaliyotida qo„llaniladigan dori vositalar keng asortimentli bo„lganligi
sababli ularni o„rganish katta ahamiyat kasb etadi.Dori vositalarni o„rganish ularni qabul qilish
va saqlash jarayonlarida salbiy ta'sir etuvchi omillardan himoya qilishni talab etadi
Mashg‟ulotning mazmuni: Fitopreparatlarni qo„shib ishlatishda kuzatiladigan o„zgarishlar –
sinergizm, potensiallanishi, antogonizm va ularning turlari. Kompleks fitopreparatlarni
(fitoyig„malar va boshqalar) tayyorlashda bo„lishi mumkin bo„lgan kimyoviy reaksiyalar
natijasida cho„kmaga tushish va boshqalar. Fitoterapiya farmakoterapiyaning bir turi, uning
yaxshi tomonlari, boy tarixi. Ibn Sino, dori vositalarini (fitopreparatlarni) yaratish, manba‟i,
amalda kiritilishi qoidalari haqida bayon etish, ularning tavsiflari bilan tanishtirish.
Tayanch atama va iboralar. Fitopreparat,sinergizm, potensiallanishi, antogonizm
Nazariy qism
O‟zbekiston shifobaxsh giyohlarga ancha boy. Respublikada 4000 dan ortiq yovvoyi
o`simliklar o`sadi. Shulardan 100 dan ortig`i tibbiyot amaliyotida dori vositasi sifatida
qo`llaniladi. halq tabobatida esa hududimiz o`simliklaridan 600 ga yaqini dorivor hisoblanadi.
Bemorga davo ko`rsatish maqsadida tibbiyot amaliyotida faqat fitoterapiya bilan chegaralanib
qolmasdan, davo qilishning boshqa mavjud usullaridan jumladan, sintetik dorilardan,
fizioterapiya, dietoterapiya va boshqalardan foydalanish ancha samarali bo`ladi. Bu narsa
kasallikning turiga, uning kechishiga, bemorlarning holiga va boshqa omillarga bog`liq. Shuning
uchun fitoterapiyani ma'lum davo usullaridan ajratib bo`lmaydi, unga kompleks ravishda davo
ko`rsatish usullaridan biri deb qarash kerak.
Ko`pchilik dorivor o`simliklar ko`p qirrali ta'sir xususiyatiga ega bo`lishiga qaramasdan,
bir necha giyohlardan tayyorlangan yig`malar ancha samarali davo ko`rsatadi. Misol qilib,
199
hozirda tibbiyot amaliyotida keng qo`llanilayotgan marelin, kardiovalen, kafiol, urolesan, vikair
va b. keltirish mumkin.
Dorivor o`simliklardan turli xil dori (damlama, qaynatma, tindirma, ekstraktlar, kukun va
boshqalar) tayyorlanadi. Ularni tayyorlash yoki toza dori moddasini va dorivor preparatlarni
olish uchun ishlatiladigan o`simliklar qismi yoki shu o`simliklardan birlamchi ishlash yo`li bilan
olingan moddalar (efir moyi, daraxt elimi va b) dorivor o`simliklar mahsuloti deb yuritiladi.
Odatda ushbu mahsulotlar o`z tarkibida biologik faol moddalarni ko`p miqdorda saqlaydi.
Dorivor mahsulot sifatida o`simliklarning yer ustki qismi (bargi, guli, mevasi, urug`i, po`stlog`i,
kurtagi, o`tli o`simliklarning butun yer ustki qismi) yoki yer ostki qismi (ildizi), ildizpoyasi,
piyozi (tugunagi) ishlatiladi.
Biologik faol moddalar o`simliklar tarkibida uchraydigan har xil birikmalar shaklida
bo`lishi mumkin, xususan alkaloid, glikozid, vitaminlar, yog`lar, yog`simon modda, kislota,
kumarin, lignan, oshlovchi moddalar (tanidlar), polisaxarid, saponin, flavonoid, efir moylari
(terpinoidlar), fitontsidlar va boshqalar. Ushbu moddalar o`simlik rivojlanishi davrining turli
vaqtida, yilning fasliga qarab, ko`p miqdorda to`planadi. Shuning uchun dorivor mahsulotlar
o`simliklardan turli davrlarda yig`iladi. Masalan, o`simlikning yer ustki qismi (o`ti) o`simlik
gullaganida, kurtaklar va po`stloqlar o`simlik tanasida suyuqlik yura boshlaganida (erta
bahorda), yer ostki qismlari esa odatda o`simlik uyquga kirganda (kech kuzda) va hakozo.
Dorivor o`simliklarni yig`ishda quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur:
1. Dorivor o`simlik mahsulotlari oldindan mo`ljallangan, ruxsat etilgan yerda va miqdorda
yig`iladi
2. Ushbu mahsulotlar muayyan qoida bo`yicha quritilishi darkor
3. Ko`p yillik dorivor o`simliklarning er ustki qismi tayyorlanishida, ularning ildizi
qoldirilishi zarur
4. Ildiz va ildizpoya kavlab olinishida ildizning bir qismi yerda qoldirilishi shart
5. O‟simlik mahsulotini tayyorlashda yaxshi taraqqiy etgan, gullab turgan o`simlikni
(uning mevasi etilib urug`lari sochilib ko`payishi uchun) qoldirish zarur.
Ushbu qoida va talablarga rioya qilinmasa, dorivor o`simliklar tabiiy o`sish joyida
butunlay yo`q bo`lib ketishi mumkin.
Dorivor o`simliklar. Ushbu bandda asosan Markaziy Osiyo davlatlarida o`sadigan,
o`stiriladigan, tibbiyot amaliyotida ko`p qo`llanadigan, ayrim dorivor o`simliklar haqida
qisqacha ma'lumot beriladi.
Aloy.Aloe. O‟simlikning quritilgan barg shirasi-sabur katta dozada (0, 03-0, 05) me'da
sekretsiyasi susaygan hollarda tavsiya etiladi. Bundan tashqari biostimulyatorlar sifatida ham
beriladi.
Andiz-Devyasil. O‟simlikning
ildizpoyasi
va ildizidan
tayyorlangan qaynatma
yallig`lanishga qarshi, balg`am ko`chiruvchi, mikroblarga qarshi va o`t haydovchi ta'sirga ega.
Arpabodiyon.Anis
obыknovennыy. O‟simlik mevasi tarkibidagi efir moyi balg`am ko`chiruvchi, yallig`lanishga qar
shi va spazmolitik, mikroblarga qarshi ta'sirga ega. Shu sababdan efir moyini saqlovchi preparatl
ar (ko`krakeliksiri, novshadil-
arpabodiyon tomchisi) nafas yo`llarining yallig`lanishida qo`llanadi.
Arslonquyruq-
Pustыrnik. O‟simlikdan tayyorlangan preparatlar (damlama, tindirma, suyuq ekstrakt) tinchlantir
uvchi, qisman gipotenziv va kardiotonik farmakologik xossaga ega. Shu sababdan ular hayajonla
nishda,uyqusizlikda, asab buzilishi holatida, gipertoniyada tavsiya etiladi.
Bo`znoch-
Bessmertnik. O‟simlik gulidan tayyorlangan damlama, qaynatma, quruq ekstrakt va tabletka shak
lida chiqariladigan flallin preparati o`t haydovchi dori sifatida o`t qopi va o`t yo`llarining ayrim
kasalliklarida ttavsiyaetiladi.
Bo`ymodaron-
Tыsyachilesnik obыknovnnыy. O‟simlikning yer ustki qismidan tayyorlangan damlama va suyuq
200
ekstrakti ayrim me'da-
ichak kasalliklarida (gastrit, enterit va b) va ichki a'zolardan (bachadon, ichak, o`pka) qonketishi
da qon to`xtatuvchi vosita sifatida beriladi. Preparat qisman yallig`lanishga qarshi va spazmolitik
ta'sirga ham ega.
Bo`tako`z-Vasilyok siniy. O‟simlik gulidan tayyorlangan damlama peshob haydovchi va
o`t haydovchi ta'sir ko`rsatadi. Buyrak va peshob yo`llari, o`t qopi va yo`llari xastaliklarida
qo`llanadi.
Valeriana-
Valeriana lekarstvennaya. O‟simlikning ildiz poyasi bilan ildizidan tayyorlangan damlama, tindi
rma, suyuq va quyuq ekstrakti, kompleks preparatlari markaziy nerv tizimini tinchlantiruvchi dor
i vositasi sifatidauyqusizlikda, asab buzilishi holatlarida, isteriyada, hayajonlanishda, stenokardiy
ada, gipertoniya kasalligining boshlanishida, ko`ngil aynashi va qusishda keng qo`llanadi.
Gazanda-
Krapiva obыknovennaya. O‟simlikning bargidan tayyorlangan damlama, suyuq ekstrakt qon ivis
hini tezlashtiradigan, yallig`lanishga qarshi, o`t haydovchi va yara bitishini jonlantiruvchi ta'sir k
o`rsatadigan va ichkia'zolaridan qon ketishida, me'da va ichak yaralari kasalligida qo`llanadi.
Gulxayri-Altey. O‟simlik ildizidan tayyorlangan damlama, sharbat, quruq ekstrakt hamda
uning yer ustki qismidan olingan preparat mukaltin balg`am ko`chiruvchi, o`rab oluvchi va
yallig`lanishga qarshi ta'sir ko`rsatib, nafas yo`llarining yallig`lanishida (traxeit, bronxit va b) va
ayrim me'da-ichak kasalliklarida (me'da-ichak yara kasalligida, enteritda) tavsiya etiladi.
Do`lana-Boyarishnik. Gulining damlamasi, tindirmasi, suyuq ekstrakti va kardiovalen
kompleks preparati yurak faoliyatini yaxshilaydi, bir tekis urishini ta'minlaydi, koronar va
boshqa qon tomirlarini sezilarli darajada kengaytiradi. Shu sababdan yurak xastaliklarida
(taxikardiyada, yurak holsizlanishida), gipertoniyada, ayollarda klimaks davri boshlanishida
qo`llanadi.
51-rasm. Gazandao`t,
Jag`-jag`-Postushaya sumka obыknovennaya. O‟simlik preparatlari (damlama, suyuq
ekstrakt) bachadon mushaklarining tonusini oshiradi, qon bosimini qisman tushiradi va ichak
harakatini jonlantiradi. Shu sababdan tug`ruqdan keyin bachadondan qon ketishida (atonik qon
ketish), hayz vaqtida og`riqni qoldirish maqsadida ishlatiladi.
Zirk-Barbaris obыknovennaya.O‟simlik bargi va ildizidan tayyorlangan preparatlar
(damlama, yig`ma va barbarin sulfat tabletkasi) jigar o`tini haydaydi, bachadon mushaklari
201
tarangligini oshiradi, qon tomirlarini toraytiradi. Shu sababli ular gemostatik sifatida akusherlik
amaliyotida va o`t haydovchi sifatida jigar va o`t yo`llari kasalliklarida beriladi.
Dalachoy-Zveroboy. Yer ustki qismidan tayyorlangan preparatlar (damlama, tindirma)
burishtiruvchi, spazmolitik, mikroblarga qarshi va qisman peshob haydovchi ta'sirga ega. Shu
sababdan stomatit, gingivit, gastro-enterokolit va boshqa kasalliklarda beriladi. Novoimanin 1 %
spirtli eritmasi sirtga qo`llash uchun (abtsess va boshqa yiringli yaralarda, kuyganda,
piodermiya va b) tavsiya etiladi.
Zubturum-Podorojnik bolshoy. O‟simlik
bargidan tayyorlangan damlama, shirasi,
plantaglyutsid granulasi balg`am ko`chiruvchi, spazmolitik va yallig`lanishga qarshi ta'sir
ko`rsatadi. Shunga asosan ular nafas yo`llarining yallig`lanishida (bronxit, ko`kyo`tal), me'da-
ichak kasalliklarida (gastrit, enterit, ko‟lit) qo`llanadi.
Igir-Air obыknovennыy. O‟simlik ildiz poyasidan tayyorlangan kompleks preparatlar
(damlama, «Vikair», «Vikalin» tabletkalari) me'da va o`n ikki barmoq ichak yarasi va boshqa
kasalliklarida yallig`lanishga qarshi ta'sir etadi.
Isiriq-Garmala obыknovennaya. O‟simlikning yer ustki qismidan ajratib olingan peganin
va peganol antixolinesteraz ta'sirga ega. Miorelaksantlar (tubokurarin) ta'sirini cheklaydi.
Mushaklar qisqarishini oshiradi. Dezoksipeganin gidroxlorid nevritlarda, miasteniyada va
miopatiyada qo`llanadi.
52-rasm.Gulxayri.
Kashnich-Koreandr posevnoy. Osimlik mevasidan tayyorlangan preparatlar (damlama,
yig`malar) me'da shirasini kuchaytiradi, ovqat hazm bo`lishini yaxshilaydi, el haydaydigan ta'sir
ko`rsatadi. Sezilarli spazmolitik va o`t haydaydigan xususiyatga ega.
Maymunjon-Malina obыknovennaya. Mevasidan tayyorlangan damlama va yig`malar
isitma tushiruvchi, yallig`lanishga qarshi ta'sir etadi. Nafas yo`llari yallig`lanish kasalliklarida
keng miqyosda ishlatiladi.
Makkajo`xori-Kukuruza. O‟simlik popugining qaynatmasi va suyuq ekstrakti jigar va o`t
yo`li yallig`lanishida (gepatit, xoletsistit, xolangit) o`t haydovchi sifatida qo`llanadi. Bundan
tashqari peshob yo`llari yallig`lanishida (tsistit, tosh kasalligi) va qon ketishida gemostatik
preparat sifatida tavsiya etiladi.
202
53-rasm. Dalachoy.
Moychechak-Romashka aptechnaya. O‟simlik gulidan tayyorlangan preparatlar (damlama
va uni saqlovchi romazulon va rotokan kompleks preparatlari) yallig`lanishga qarshi, spazmolitik
va mikroblarga qarshi ta'sir ko`rsatadi. Ular stomatit, laringit, angina va boshqa kasalliklarda
og`iz va tomoqni chayish uchun, me'da-ichak kasalliklarida (gastrit, enterit) qo`llanadi.
Na'matak-SHipovnik. Mevasi va undan tayyorlangan preparatlar (damlama, sharbat)
immunobiologik tizimni jonlantiradi, yallig`lanishga qarshi, to`qima regeneratsiyasi (yara
bitishini) kuchaytirish xossasiga ega. Na'matakdan olingan askorbin kislota va boshqa vitaminlar
avitaminoz xastaligida buyuriladi.
Otquloq-
SHavel konskiy. O‟simlik ildizidan tayyorlanadigan qaynatma va poroshok kichik dozada burisht
iruvchi, katta dozalarda esa ich suruvchi ta'sir ko`rsatadi. Shuning uchun bu preparatlar ich
ketishida, dizenteriyada buyuriladi. Stomatit, laringit va anginada tomoq chayiladi.
Oqqaldirmoq-Mat-machexa. O‟simlik bargidan tayyorlangan damlama yallig`lanishga
qarshi va balg`am ko`chiradigan ta'siri bo`lgani uchun yuqori nafas yo`llari yallig`lanishida
yo`talni yumshatish maqsadida keng miqyosda ishlatiladi.
54-rasm. Na'matak.
Rovoch-Reven. O‟simlikning ildizi va ildizpoyasidan tayyorlangan preparatlar (tabletkasi)
kichik dozalarda (0, 05-0, 2) burishtiruvchi kabi ta'sir etgani uchun ich ketishini bartaraf etadi,
katta dozalarda esa (0,5-1,0) ichni yumshatadi.
203
Sano-Kassiya. O‟simlik bargidan va mevasidan tayyorlangan damlama va uni saqlovchi
kompleks preparatlar (quruq ekstrakt tabletkasi senadeksin, kafiol)surunkali qabziyatda yo`g`on
ichak harakatini oshirib ichni yumshatadi.
Tirnoqgul-Nagotki
lekasrtvennыe. O‟simlikning gul to`plamidan damlama, tindirma tayyorlanadi.
Ular
sedativ,
kardiotonik, yallig`lanishga qarshi, spazmolitik, antiseptik preparatlar sifatida stomatologiyada
(stomatit, gingivit, paradontoz), ayrim ichak kasalliklarida (gastrit, me'da-ichak yara kasalligi)
qo`llaniladi.
Tog` rayxon-Dushitsa. O‟simlikning yer ustki qismidan damlama va tindirma
tayyorlanadi. Ular me'da-ichak faoliyatini rag`batlantiradi, o`t ajralishini oshiradi, ovqat hazm
bo`lishini
yaxshilaydi,
balg`am
ajralishini
qisman
yengillashtiradi.
Bulardan tashqari tinchlantiruvchi va tutqanoqqa qarshi ta'sir etadi degan fikr bor.
Fenxel-Fenxel obыknovennaya (ukrop aptechnыy). Osimlik mevasidan tayyorlangan
damlama (ukrop suvi) me'da-ichak harakati va sekretsiyasini jonlantiradi. O‟t ajralishini oshiradi.
Shu sababli el haydovchi va ich yumshatuvchi ta'sir ko`rsatadi. qabziyatda ishlatiladi.
ASOSIY DARSLIKLAR VA O„QUV QO‟LLANMALARI RO‟YXATI
Asosiy
1.1. M.N.Maxsumov, M.M.Malikov “Farmakologiya”. Toshkent., 2006y.
1.2. M.N.Maxsumov, X.X.Xolmatov “Fitoterapiya farmakologiya asoslari bilan birga”.
Toshkent., 2003y.
1.3. B.A.Samura, L.T.Malaya “Fitoterapiya v klinike vnutrenno bolezney”. Xarkov. 2003.
1.4. M.D.Mashkoveni “Lekarstvennыe sredstva” (1 – 2 top). Moskva. 2004y.
Qo„shimcha
2.1. M.N.Nabieva, E.Djo„raev. “fitoterapiya va bitu”. Toshkent.
2.2. M.N.Maxsumov. “ma‟ruzalar matni”. 2000y., 1994.
2.3. X.U.Aliev, M.N.Maxsumov. O„quv – uslubiy qo„llanma. Toshkent.. 2003y.
15 Amaliy mashg„ulot:
Qon oqishini to„xtatuvchi dorivor o„simliklar
Mashg
‟ulotning maqsadi: talabalarda Qon ivish jarayonining fiziologik xarakteristikasi,
oqibati to„g„risida umumiy tushuncha. Gemostatik dorivor o„simliklar (qchchiqtaron, bodrezak,
lagoxilus, bo„ymadaron, jag„-jag„, soxta kashtan, qirqbo„g„in va b.) va ularning fitopreparatlar
xarakteristikasi haqida ma„lumot berish va amaliy ko„nikmalarni shakllantirish.
Masalaning qo‟yilishi: Qon ivish jarayonining fiziologik xarakteristikasi, oqibati
to„g„risida umumiy tushuncha. Gemostatik dorivor o„simliklar (qchchiqtaron, bodrezak,
lagoxilus, bo„ymadaron, jag„-jag„, soxta kashtan, qirqbo„g„in va b.) va ularning fitopreparatlar
xarakteristikasi.
haqida talabalarga beriladigan bilim va ko‗nikmalar.
Talaba bilishi lozim:
Qon ivish jarayonining fiziologik xarakteristikasi, oqibati to„g„risida umumiy tushuncha.
Gemostatik dorivor o„simliklar (qchchiqtaron, bodrezak, lagoxilus, bo„ymadaron, jag„-
jag„, soxta kashtan, qirqbo„g„in va b.) va ularning fitopreparatlar xarakteristikasi.
Talaba bajara olishi lozim:
Qon ivish jarayonining fiziologik xarakteristikasi, oqibati to„g„risida umumiy tushuncha.
Gemostatik dorivor o„simliklar (qchchiqtaron, bodrezak, lagoxilus, bo„ymadaron, jag„-
jag„, soxta kashtan, qirqbo„g„in va b.) va ularning fitopreparatlar xarakteristikasi.
Fanlararo va fan ichidagi bog‟liqlik: Mashg„ulot davomida olingan bilimlardan Farmatsevtik
yordam, BTY‟o va klinik farmatsiyada barcha mavzularini o„zlashtirishda foydalanish mumkun.
204
Motivatsiya: tibbiyot amaliyotida qo„llaniladigan dori vositalar keng asortimentli bo„lganligi
sababli ularni o„rganish katta ahamiyat kasb etadi.Dori vositalarni o„rganish ularni qabul qilish
va saqlash jarayonlarida salbiy ta'sir etuvchi omillardan himoya qilishni talab etadi
Mashg‟ulotning mazmuni: Qon ivish jarayonining fiziologik xarakteristikasi, oqibati
to„g„risida umumiy tushuncha. Gemostatik dorivor o„simliklar (qchchiqtaron, bodrezak,
lagoxilus, bo„ymadaron, jag„-jag„, soxta kashtan, qirqbo„g„in va b.) va ularning fitopreparatlar
xarakteristikasi.
qoidalari haqida bayon etish, ularning tavsiflari bilan tanishtirish.
Tayanch atama va iboralar. Fitopreparat,sinergizm, potensiallanishi, antogonizm
Nazariy qism
Ma‟lumki, hayotda har xil sabablar tufayli qon ketish hodisalari ro„y berib turadi.
Ayniqsa jarohatlanganda qon tomirlar shikastlanishi natijasida qon ketishi hayot uchun
xavflidir. Shuningdek, organizmning turli xastaliklarida ichki a‟zolardan qon ketishi mumkin.
Masalan, bavosil, me‟da va o„n ikki barmoq ichakning yara kasalligi, ingichka va yug„on ichak
kasalligi, o„pka kasalligi (sil, o„sma va boshqalar), burun qonashi, xayz kurishning cho„zilib
ketib ko„p qon ketishi shular jumlasidandir.
Jaroxatlanish natijasida qisqa muddat ichida ko„p miqdorda qon yo„qotilganda bemor
ko„pincha shok (karaxtlik) holatiga tushib qoladi va bunda zudlik bilan tegishli tadbirlar
ko„riladi (qon va qon o„rnini bosadigan suyuqliklar quyiladi).
Ichki a‟zolardan oz-ozdan, lekin tez-tez va uzoq muddat mobaynida surunkali qon ketib
turganda kamqonlik (anemiya) paydo bo„ladi. Qizil qon tanachalari miqdori kamayishi sababli
ulardagi gemoglobin ham kamayadi. Natijada hujayralar, to„qimalar, a‟zo va sistemalar kislorod
bilan to„la ta‟minlana olmaydi. Kishida kislorod tanqisligi seziladi. Unda kamquvvatlik,
behollik, tinka qurishi, bosh aylanishi, ko„z tinish hollari kuzatiladi. Kamqonlikning og„ir
turlarida ichki a‟zolar, ayniqsa markaziy nerv sistemasi faoliyati susayadi va bu
ko„ngilsiz oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Organizm qon yo„qotishining asosiy sabablaridan yana biri qon ivish jarayonining
buzilishidir. Ma‟lumki, mayda qon tomirlar jarohatlanganda to„qima qonaydi va bir ozdan so„ng
esa qon ketishi o„z-o„zidan to„xtaydi, ya‟ni qon iviydi. Bu organizmga xos normal fiziologik
jarayondir.
Hozirgi zamon tushunchasiga ko„ra qon oqishining to„xtashi asosan ikki xil namoyon
bo„ladi: qon tomir-trombotsitar va koagulyatsion gemostaz. Qon tomir-trombotsitar gemostaz
mayda qon tomirlar jarohatlanganda kuzatiladi. Bunda qon tomirlar torayadi, jarohatlangan
mayda qon tomirlar (kapillyarlar, venalar) jarohatlangan joyda trombotsitlarning yig„ilishi va
ularning bir-biri bilan yopishishi hisobiga tromb hosil bo„ladi. Bunda jarohatlangan joy
bekitilib, qon ketishi to„xtatiladi.
Koagulyatsion qon ivishi esa murakkab fiziologik jarayon, bunda bir qator omillar,
fermentlar va boshqalar qatnashadi. Ulardan protrombin, tromboplastin, fibrinogen, kalsiy ionlari
asosiy omillar hisoblanadi. Protrombin jigarda K vitamini ishtirokida hosil bo„ladi,
tromboplastin trombotsitlar yorilishi natijasida ajraladi, fibrinogen jigarda xosil bo„ladi va kalsiy
ionlari qonda doimiy bo„ladi.
Keyingi ma‟lumotlarga qaraganda ushbu jarayonda yuqoridagi omillardan tashqari,
o„nlab boshqa omillar qatnashar ekan. Ularning ayrimlari qon ivishini sekinlashtirsa, boshqalar
esa, aksincha, bu jarayonni tezlashtiradi, ayrim omillar qonning haddan tashqari ivishga yo„l
qo„ymaydi, ortiqchasini yemiradi. Ushbu omillar qonni suyuq holda saqlab turadi. Agar tomir
shikastlansa, shu joyda qon iviydi va qon ketishi to„xtaydi.
Lekin bu jarayonda qatnashadigan omillardan birining butunlay yoki yetarli bo„lmasligi
qon ivishini izdan chiqaradi, natijada qon ketadi, Masalan, qon ivishida qatnashadigan K
vitamini yetishmasligi, trombotsitlarning qonda kamayib ketishi, kalsiy ionlarining qonda
yetarli bo„lmasligi, fibrinogen sintezining buzilishi, bu omillar o„zaro aloqasining uzilishiga va
hokazalar qonning ivimasligiga va natijada kamqonlikka sabab bo„lishi mumkin.
205
Bunday hollarda qon tomirlarni toraytiradigan dori (adrenalin, noradrenalin, efedrin)
preparatlari ham tayinlanadi. Lekin bu tadbirlar hamma vaqt ham yaxshi samara beravermaydi.
Shuning uchun qon ketishini to„xtatishda beriladigan dori preparatlari ichida qon
ivishining tabiiy omillarini saqlagan dori vositalari samarali hisoblanadi. Bulardan K vitamini
preparati (vikasol), tarkibida kalsiy bo„ladigan preparatlar ( kalsiy xlorid, kalsiy glyukonat),
hayvonlar qonidan tayyorlangan qon ivishi omillarini saqlaydigan preparatlar kiradi. Bulardan
tashqari, qon tomirlari devori o„zkazuvchanligini kamaytiradigan dorilar (rutin, parmidin,
askorbinat kislota) va boshqalar ishlatiladi.
Quyida keltirilgan dorivor o„simliklarning ko„pchiligi tarkibida qon ivish jarayonida
qatnashadigan omillar (K vitamini) va qon tomirlar devorini mustahkamlaydigan moddalar (
rutin, kversitin) va boshqalar bo„ladi. Shu tufayli ular qon ketganda yaxshi ta‟sir ko„rsatadi va
qon ivishini tezlashtiradi.
Shuni aytish kerakki, keltirilgan shifobaxsh o„simliklar faqat qon ketganda emas, balki
uning oldini olish maqsadida ham ishlatilishi mumkin. Masalan, qon tomiriga boy a‟zolar
operatsiyasi (bodomcha bezlarini olib tashlash va boshqalar) oldidan 5- 10 kun davomida bunday
o„simliklar damlamasi yoki qaynatmasidan ichish mumkin.
1. Achchiq toron (suvqalampir, suvzamchi). Gorets perechniy (Vodyanoy perets)
(Polygonum hydropiper L.).
Achchiq toron bo„yi 70 sm ga yetadigan bir yillik o„t o„simlik. O„simlik ariq, hovuz,
ko„lmak suvlar bo„yida va boshqa nam yerlarda o„sadi.
Tibbiyotda achchiq toronning yer ustki qismidan foydalaniladi. Tarkibida flavonoidlar,
glikozidlar, organik kislotalar, K, S, YE vitaminlari va boshqa moddalar bor.
Xalq tabobatida achchiq toronning yer ustki qismidan tayyorlangan damlama bezgak,
ich ketish, bavosil va boshqa kasalliklarda qon ketishini (bachadondan, yo„g„on ichakdan)
to„xtatuvchi va og„riq qoldiruvchi dori sifatida hamda turli yaralarni (chipqon, qorason)
davolashda qo„llaniladi.
Tibbiyotda achchiq toron yer ustki qismidan tayyorlangan dori preparatlar: damlama,
suyuq ekstrakt hayz buzilganda qon ketishini to„xtatuvchi dori sifatida hamda bavosil kasalligini
davolash uchun qo„llaniladi. O„simlikning suyuq ekstrakti bavosil kasalligida qo„llaniladigan "
Anuzol" shamchasi tarkibida bor.
O„simlikning yer ustki qismi qon to„xtatuvchi choy - yig„malar tarkibiga kiradi.
2. Oddiy bodrezak, (kalina, chingiz). Kalina obiknovennaya (Viburnum opulus L.).
Bodrezak bo„yi 1,5-3 metrga yetadigan bo„ta. U o„rmon va o„rmon- cho„l hududlarida,
ariq, ko„l va botqoqlik yoqalarida, o„rmon chetlarida o„sadi. Manzarali daraxt sifatida
ko„chalarda, bog„larda va oromgohlarda o„stiriladi.
Tibbiyotda bodrezakning po„stlog„i va mevasi ishlatiladi. Ular tarkibida viburnin
glikozidi, K va S vitaminlari, oshlovchi va boshqa moddalar bor.
Xalq tabobatida bodrezak po„stlog„i, guli va mevasidan tayyorlangan qaynatma va
damlamadan keng foydalaniladi. Bodrezak po„stlog„idan tayyorlangan qaynatma qon ketganda
qon oqishini to„xtatuvchi, ayniqsa bachadondan qon ketishini to„xtatuvchi, qon tomirini
toraytiruvchi dori vositasi sifatida ishlatiladi. Mevasidan tayyorlangan qaynatma yurak faoliyati
ishini yaxshilaydi (yurak mushagi qisqarishini kuchaytiradi). Shuningdek o„t va siydik
haydovchi, shamollashda yo„tal qoldiruvchi dorivor vosita sifatida qo„llaniladi. Bodrezak
gulidan tayyorlangan damlama bilan angina kasalligida tomoq chayiladi.
Tibbiyotda bodrezak po„stlog„idan tayyorlangan suyuq ekstrakt bachadondan
qon ketishini va hayz ko„rganda paydo bo„ladigan og„riqni qoldirish uchun ishlatiladi.
Bodrezak mevasi vitaminli choylar-yig„malar tarkibiga kiradi.
3. Gangituvchi bozulbang. Lagoxilus opyanyayuщiy (Lagochilus inebrians Bge.).
Bozulbang bo„yi 60 sm yetadigan ko„p yillik o„t o„simlik yoki yarim bo„ta. Bozulbang
asosan Qozog„iston va Tojikistoning shag„alli tog„ yon bag„irlarida, yarim adir cho„llarida
o„sadi.
206
Tibbiyotda bozulbangning bargi va guli ishlatiladi. Uning tarkibida lagoxilin va uning
birikmalari, flavonoidlar, iridoid, S, K vitamini va boshqa moddalar bor.
Xalq tabobatida bozulbangdan tayyorlangan damlama qon to„xtatuvchi, tinchlantiruvchi
dori sifatida hamda allergik va gipertoniya (qon bosimining ko„tarilishi) kasalliklarini
davolashda qo„llanidi.
Tibbiyotda bozulbangdan tayyorlangan damlama, nastoyka, quruq ekstrakti tabletka
bachadondan, o„pkadan va burundan hamda bavosil kasalligida qon oqishini to„xtatuvchi dori
sifatida qo„llaniladi. Bu preparatlar yana gemofiliya, Verlgof kasalliklarini davolash uchun ham
ishlatiladi.
Dostları ilə paylaş: |