191
O„tkir bargli sano (Sassia acutifoli Del.)
Tibbiyotda sanoning bargi va mevasidan tayyorlangan preparatlar (antrasennin,
senadeksin, senade) surgi dori sifatida qo„llaniladi. Bargi surgi sifatida hamda bavosil
kasalligida ishlatiladigan yig„ma-choylar, maydalangan bargi va mevasi ichni suradigan kafiol
preparati tarkibiga kiradi.
11. Sarimsoq. Chesnok posevnoy (Allium sativum L).
Carimsoq (sassiq piyoz) ko„p yillik, piyozboshisi ko„p bo„lakli, bo„yi 20-70 sm ga
yetadigan o„t o„simlik bo„lib, O„zbekistonning hamma tumanlarida o„stiriladi.
Tibbiyotda o„simlikning piyozboshisi ishlatiladi. Mahsulot yetilganda kavlab olinadi va
quritilmasdan ishlatiladi.
Sarimsoq piyozboshisi tarkibida efir moyi, S vitamini, fitonsidlar, oz miqdorda yod, alliin
(kuchli bakteritsid xossaga ega) va boshqa moddalar bor.
Ibn Sino sarimsoq bilan tish og„rig„i, yo„tal, ko„krak og„rig„i, me‟da va boshqa
kasalliklarni davolagan.
Xalq tabobatida sarimsoq yiringli yaralarni davolashda, nafas yo„llari shamollaganda,
singa, bezgak, turli me‟da-ichak (ich ketishi, dizenteriya, yel yig„ilishi) va boshqa kasalliklarda
ishlatiladi.
Tibbiyotda sarimsoq piyozboshisidan tayyorlangan preparatlar (nastoyka, quyuq ekstrakt)
ateroskleroz, gipertoniya, kolit, o„pka sili kasalliklarida hamda ginekologiya amaliyotida
trixomonadali kolpitda qo„llaniladi va ostritsalarni (gijjalar) yo„qotish uchun klizma qilinadi.
Sarimsoq preparatlari va maydalangan piyozboshi yiringli yaralarni davolashda
ishlatiladi. Sarimsoq piyozboshisi bakteritsid, fungitsid, siydik va gijjalarni haydash, og„riqni
qoldirish, ishtaha ochuvchi, ovqat hazm qilinishini yaxshilovchi, yiringli yaralarni va ayrim teri
kasalliklarini davolash xossaga ega.
Sarimsoqning quruq ekstraktini saqlagan alloxol preparati gepatit, xoletsistit va
qabziyatda beriladi.
12. Olxasimon frangula. Krushina olxovidnaya (Frangula alnus Mill.).
Olxasimon frangula bo„yi 1-3 (ba‟zan 7) m ga yetadigan bo„ta yoki daraxtcha. U o„rmon
va o„rmon-cho„l hududlarida, o„rmon yoqalari, ariq va ko„l bo„ylarida, botqoqlik chetlarida,
sug„oriladigan o„tloqlarda, bo„tazorlarda, qarag„ayli aralash va keng yaproqli o„rmonlarda hamda
tog„li yerlarda o„sadi.
Tibbiyotda frangulaning po„stlog„idan foydalaniladi.
Frangula po„stlog„i tarkibida 8% gacha antraglikozidlar frangularozid, sof holdagi
frangula - emadin, oz miqdorda alkaloidlar, oshlovchi moddalar, xrizafanol va boshqalar bor.
Po„stloq dori preparatlari (qaynatma, suyuq ekstrakti va quruq ekstrakti kukuni, sharbat
va ramnil tabletka holida) qabziyat hollarida surgi dori sifatida tibbiyotda qo„llaniladi.
Maydalangan po„stloq ich yumshatuvchi va bavosil kasalligida ishlatiladigan choy-
yig„malar tarkibiga kiradi. Preparat ramnil frangula po„stlog„ining quruq ekstraktini saqlaydi,
tabletkada (0,05 g) chiqariladi.
13. Jumrutsimon chakanda. Oblepixa krushinovidnaya (Hippophayo rhamnoides L.).
Chakanda bo„yi 4-6 m ga yetadigan ikki uyali bo„ta yoki daraxtcha, u daryo, ko„l va
dengizlarning shag„alli hamda qumli qirg„oqlarida, tekislik va tog„lardagi to„qayzorlarda, ba‟zi
joylarda qalin chakalakzorlar hosil qilib o„sadi. Markaziy Osiyo respublikalarida ham keng
tarqalgan o„simlik.
Chakanda moyi, shirasi va mevasi tarkibida S, V1, V2, YE va F vitaminlari, ko„p
miqdorda karotin, folat va organik kislotalar, flavonoidlar, qandlar, 9% gacha yog„, oshlovchi va
boshqa moddalar bor.
Chakanda mevasi va shirasi singa hamda me‟da kasalliklarini davolashda, shuningdek
og„riq qoldiruvchi vosita sifatida tabobatda qo„llaniladi.
192
Mevasidan olingan moy me‟da va bachadon shilliq pardalarini, terini hamda me‟da va
o„n ikki barmoq ichakning yara kasalligini, shuningdek kuyganni, vitamin A yetishmasligidan
kelib chiqqan avitaminoz kasalliklarini davolash uchun ishlatiladi.
14. Achchiq shuvoq. Polin gorkaya (Artemisia absinthium L.).
Achchiq shuvoq (ermon) bo„yi 50-100 sm ga yetadigan ko„p yillik o„t o„simlik. Bu
o„simlik keng tarqalagan bo„lib, Ukraina, Belarus, Moldova, Rossiya, Kavkaz, Qozog„iston va
O„rta Osiyoning o„tloqlarida, o„rmon chetlarida, suv bo„ylarida, aholi yashaydigan joylarda, yo„l
yoqalarida, bog„larda, ekinzorlarda, tog„ etaklarida va boshqa yerlarda o„sadi.
Tibbiyotda yer ustki qismidan shifobaxsh vosita sifatida foydalaniladi.
Achchiq shuvoq yer ustki qismi tarkibida efir moyi, achchiq glikozidlar va boshqa
moddalar bor.
Achchiq shuvoq qadimdan xalq tabobatida turli kasalliklarni davolashda qo„llanib
kelinayotgan o„simliklardan. O„simlikning yer ustki qismidan tayyorlangan qaynatma bilan Ibn
Sino sariq kasalligini, ko„z yallig„lanishini, istisqo va boshqa kasalliklarni davolagan.
Xalq tabobatida achchiq shuvoq damlamasi jigar, o„t pufagi va ichak yarasini davolash
hamda bezgak, bavosil, ich ketish, ovqat hazm bo„lishining buzilishi, yaralar va boshqa
kasalliklarga davo qilinadi. Shu kasalliklarda damlamadan o„t, gijja va yel haydovchi, ishtaha
ochuvchi hamda terlatuvchi va yengil uxlatuvchi dori sifatida foydalaniladi.
Tibbiyotda achchiq shuvoq dorivor preparatlari (damlama, nastoyka, ekstrakt) jigar va
o„t pufagi kasalliklarida o„t haydovchi, ishtaha ochuvchi, ovqat hazm qilishga yordam
beruvchi
dori
sifatida
hamda
xlorid
kislota
kamayishi
bilan
o„tadigan
gastrit kasalligini davolash uchun ishlatiladi.
Achchiq shuvoq yer ustki qismi o„t haydovchi va ishtaha ochuvchi yig„malar - choylar
tarkibiga kiradi.
15. Oddiy qorazira. Tmin obiknovenniy (Carum Carvi L.).
Qorazira bo„yi 30-80 sm ga yetadigan ikki yillik o„t o„simlik. O„rmon va o„rmon-cho„l
hududlaridagi o„rmonlarda, o„tloqlarda, tog„li tumanlarning tog„ o„rmonlarida, undan yuqoridagi
yalangliklarda va soylarda o„sadi. Yovvoyi holda Markaziy Osiyoning tog„li yerlarida uchraydi.
Maxsus xo„jaliklarda o„stiriladi.
Tibbiyotda oddiy qoraziraning mevasidan va mevadan olingan efir moyi, meva suvidan
foydalaniladi. Meva yetilganda o„simlik o„rib olinadi, xirmonda quritilib, yanchib, mevalar
tozalab olinadi.
Oddiy qorazira mevasi tarkibida 3-7% efir moyi, 22% gacha yog„, oqsil, flavonoidlar
va boshqa moddalar bor. Efir moyining asosiy qismi karvon va limonendir.
Qorazira qadimdan xalq tabobatida ishlatib kelinadi. Ibn Sino uni mevasidan yel va gijja
haydovchi hamda terlatuvchi vosita sifatida foydalangan.
Xalq tabobatida qorazira mevasidan tayyorlangan damlama yoki qaynatma me‟da-ichak
kasalliklarini davolashda, o„t va yel haydovchi, surgi dori sifatida ishlatiladi.
Qorazira mevasining suvi, efir moyi va meva damlamasi me‟da - ichak sekretsiyasini va
xarakatini oshiradi, ishtaxani yaxshilaydi. Shuning uchun bu preparatlar tibbiyotda ovqat hazm
bo„lishini yaxshilash, me‟da va ichakdagi og„riqni qoldirish, ichak atoniyasini davolash uchun
qo„llaniladi. Meva suvi yana ichak sanchig„i, tish og„rig„i va miozitda og„riq qoldirish uchun
ishlatiladi.
Qorazira mevasi yel va siydik haydovchi hamda me‟da kasalliklarda qo„llaniladigan choy
- yig„malar tarkibiga kiradi.
ASOSIY DARSLIKLAR VA O„QUV QO‟LLANMALARI RO‟YXATI
Asosiy
1.1. M.N.Maxsumov, M.M.Malikov “Farmakologiya”. Toshkent., 2006y.
1.2. M.N.Maxsumov, X.X.Xolmatov “Fitoterapiya farmakologiya asoslari bilan birga”.
Toshkent., 2003y.
1.3. B.A.Samura, L.T.Malaya “Fitoterapiya v klinike vnutrenno bolezney”. Xarkov. 2003.
193
1.4. M.D.Mashkoveni “Lekarstvennыe sredstva” (1 – 2 top). Moskva. 2004y.
Qo„shimcha
2.1. M.N.Nabieva, E.Djo„raev. “fitoterapiya va bitu”. Toshkent.
2.2. M.N.Maxsumov. “ma‟ruzalar matni”. 2000y., 1994.
2.3. X.U.Aliev, M.N.Maxsumov. O„quv – uslubiy qo„llanma. Toshkent.. 2003y.
13 Amaliy mashg„ulot:
Peshob haydovchi dorivor o„simliklar
Mashg
‟ulotning maqsadi: talabalarda Buyrak kasalliklari (nefrit,nefroz,piyelit va b.)
to„g„risida umumiy tushuncha. Ularning fitoterapiyasida ishlatiladigin dorivor o„simliklar
(aloe,pol-pola, kiyiko`ti,sachratqi,qushtaron va b.) xarakteristikasi kiritilishi qoidalari haqida
ma„lumot berish va amaliy ko„nikmalarni shakllantirish.
Masalaning qo‟yilishi: Buyrak kasalliklari (nefrit,nefroz,piyelit va b.) to„g„risida umumiy
tushuncha. Ularning fitoterapiyasida ishlatiladigin dorivor o„simliklar (aloe,pol-pola,
kiyiko`ti,sachratqi,qushtaron va b.) xarakteristikasi qoidalari haqida talabalarga beriladigan bilim
va ko‗nikmalar.
Talaba bilishi lozim:
Buyrak kasalliklari (nefrit,nefroz,piyelit va b.) to„g„risida umumiy tushuncha.
Ularning
fitoterapiyasida
ishlatiladigin
dorivor
o„simliklar
(aloe,pol-pola,
kiyiko`ti,sachratqi,qushtaron va b.) xarakteristikasi.
Talaba bajara olishi lozim:
Buyrak kasalliklari (nefrit,nefroz,piyelit va b.) to„g„risida umumiy tushuncha. Ularning
fitoterapiyasida
ishlatiladigin
dorivor
o„simliklar
(aloe,pol-pola,
kiyiko`ti,sachratqi,qushtaron va b.) xarakteristikasi.
Fanlararo va fan ichidagi bog‟liqlik: Mashg„ulot davomida olingan bilimlardan Farmatsevtik
yordam, BTY‟o va klinik farmatsiyada barcha mavzularini o„zlashtirishda foydalanish mumkun.
Motivatsiya: tibbiyot amaliyotida qo„llaniladigan dori vositalar keng asortimentli bo„lganligi
sababli ularni o„rganish katta ahamiyat kasb etadi.Dori vositalarni o„rganish ularni qabul qilish
va saqlash jarayonlarida salbiy ta'sir etuvchi omillardan himoya qilishni talab etadi
Mashg‟ulotning mazmuni: Buyrak kasalliklari (nefrit,nefroz,piyelit va b.) to„g„risida
umumiy tushuncha. Ularning fitoterapiyasida ishlatiladigin dorivor o„simliklar (aloe,pol-pola,
kiyiko`ti,sachratqi,qushtaron va b.) xarakteristikasi qoidalari haqida bayon etish, ularning
tavsiflari bilan tanishtirish.
Tayanch atama va iboralar. Fitopreparat,sinergizm, potensiallanishi, antogonizm
Ma‟lumki, buyrak odam va xayvon organizmida modda almashinuvi, kimyoviy,
biokimyoviy va boshqa jarayonlar natijasida hosil bo„ladigan keraksiz qoldiq, ayrimlari
organizm uchun zararli bo„lgan moddalarni tashqariga chiqaruvchi asosiy a‟zo hisoblanadi.
Shuning bilan birga bo„yrak ichki muxitning doimiyligini ta‟minlashda, suv-tuz,
elektrolitlar va b. bir me‟yorda bo„lishida qatnashadi. Bo„yrak faoliyati ko„p jihatdan
organizmning holatiga, qabul qilingan suv miqdoriga, yurak-tomirlar tizimi va boshqa
a‟zolarning fiziologik va patologik holatlariga bog„liqdir. Ayniqsa buyrak, yurak va jigar
kasalliklarida siydik ajralishi qiyinlashib, organizmda suyuqlik va uning tarkibida turli salbiy
ta‟sir qiladigan moddalar yig„ila boshlaydi. Natijada shishlar va boshqa o„zgarishlar paydo
bo„ladi.
Buyrakka tegishli kasalliklardan biri gloumerulonefritdir. Bu xastalik birlamchi siydik
filtratsiya yo„li bilan mayda qon tomirlarida hosil qilinadigan Malpigi koptokchalarining
autoallergik yallig„lanishidir. Nefroz kasalligi esa buyrak parenximasidagi zarur to„qima
hujayralarining yemirilishi natijasida yuz beradi. Bulardan tashqari, siydik yo„llarida tosh paydo
bo„lishi ham buyrak faoliyatini izdan chiqarishi mumkin. Bu kasalliklarda buyrakning siydik
ajratish faoliyati buzilib, organizmda suv yig„ila boshlaydi va shishlar paydo bo„ladi. Bunday
o„zgarishlar bo„lishi yurak faoliyatining surunkali yetishmovchiligida ham yuz berishi mumkin.
194
Buning sabablaridan biri yurak ichki pardasining (endokard) revmatik yallig„lanishi
(revmoendokardit) yurak porogi (illati) xastaligini keltirib chiqaradi. Natijada yurak faoliyati
sekin-asta susayib boradi, organizmda qon aylanishi sekinlashadi. A‟zo va to„qimalarning qon
bilan ta‟minlanishi kamayadi. Shu jumladan buyrakda ham qon aylanishi kamayadi va siydik
ajralishi ham sekinlashadi. Qon tarkibidagi suv to„qimalarga o„tib shishlar keltirib chiqaradi.
Bularni yurak shishlari deyiladi. Bunda ayniqsa jigar ko„proq talafot ko„rib, u kattalashib shishib
ketadi.
Organizmda suv yig„ilishi ham jigar xastaliklarida ro„y berishi mumkin. Chunonchi
jigarning har xil sabablardan yallig„lanishining (gepatit) asorati hisoblangan jigar sirrozi yoki
jigar xavfli o„smalari (rak) da jigarga kelayotgan darvoza venasining qisilib qolishi natijasida shu
venaga taalluqli qon tomirlarda qon dimlanib qoladi va natijada qon tarkibidagi suv asosan qorin
venalaridan qorin bo„shlig„iga yig„iladi (assit), qorin kattalashib ketadi va boshqa o„zgarishlar
yuz beradi.
Demak, peshob ajralishining kamayishi yuqorida bayon etilgan asosan buyrak, yurak va
jigar kasalliklarida kuzatiladi. Shunday hollarda buyrak faoliyatini tiklash maqsadida siydik
haydaydigan dori preparatlari tavsiya etiladi.
Bu diuretiklar qatoriga kimyoviy tuzilishi, olinishi, ta‟sir kuchi, ta‟sir mexanizmi va
nihoyat ishlatilishi turlicha bo„lgan dori vositalar kiradi. Misol uchun simob saqlaydigan
preparatlar, soluretiklar (tiazidlar va b.), karboangidraza ingibitorlari, aldosteron antagonistlari,
osmotik diuretiklar, kislotali diuretiklar va boshqalarni keltirish mumkin. Bular o„z ta‟siri
bo„yicha ancha kuchli sintetik preparatlar hisoblanadi. Shulardan keyin diuretik ta‟sirli dorivor
o„simliklardan tayyorlangan preparatlar turadi. Bularning orasida Ibn Sino tomonidan qo„llangan
o„simliklar ham alohida o„rin egallaydi.
Diuretik ta‟sirli dorivor o„simlik preparatlarining sintetik yo„l bilan olingan dorilardan
bir
muncha
ustunligi
bor.
Sintetik
diuretik
dorilarning
ko„pchiligi
buyrak
kasalligi bilan bog„liq shishlarda ehtiyotlik bilan tavsiya etiladi. Chunki ular bu a‟zo
to„qimasiga salbiy ta‟sir etishi, noxush holatlarni keltirib chiqarilishi mumkin (masalan, simob
preparatlari, ayrim saluretiklar va b.). Shuning uchun ularni uzoq vaqt bemorlarga berish tavsiya
etilmaydi. Dorivor o„simlik preparatlarining diuretik ta‟siri kuchsizroq bo„lsa ham ularni
bo„yrak shishlarida ham uzoq muddat berish mumkin. Chunki ular ancha yumshoq va shikast
yetkazmaydigan ta‟sir ko„rsatadi. Shuning uchun ham bu preparatlar asosan buyrak, yurak va
jigarning surunkali xastaligi bilan bog„liq shishlarda tavsiya etiladi.
Quyida shunday ta‟sirga ega bo„lgan Ibn Sino tomonidan taklif etilgan dorivor
o„simliklar va ulardan tayyorlanadigan preparatlar to„g„risida ma‟lumot beramiz.
1. Bodring. Ogurets posevnoy ( Cucumis sativus L. ).
Bodringning tarkibida ko„p miqdorda suv (90-95%), oqsillar (0,8%), qandlar (2-
2,5%), yog„ (0,1%) gemitsellyuloza (0,1%), dag„al to„qimalar (0,7%), pektin (0,4%), kraxmal
(0,1%), organik kislotalar bor. Bulardan tashqari V1, V2, V6, V15, Vs, S, RR vitaminlarini, K,
Sa, Mg, Al,F, Zn,Fe, J mikroelementlarini saqlaydi.
Ibn Sinoning yozishicha bodring (mevasi va urug„i) chanqoqni qoldiradi, yaxshigina
siydik haydaydi, isitmani kamaytiradi, oshqozon ishini yaxshilaydi, jigar kasalliklariga naf
qiladi.
Muhammad Husain Sheroziy ma‟lumoti bo„yicha bodring ichni yumshatadi, siydik
haydaydi, siydik toshlari va qumlarni chiqarib yuboradi, oshqozon ishini yaxshilaydi.
Xalq tabobatida bodring siydik haydaydigan, ich suradigan, jigar o„tini haydaydigan,
ishtahani yaxshilaydigan, ovqat hazm bo„lishini oshiradigan vosita sifatida ishlatiladi.
Hozirgi davrda bodring parhez taom sifatida keng ishlatiladi. Chunki tadqiqotlarning
ko„rsatishicha, u oshqozon shirasining ajralishini va harakatini oshiradi, jigardan o„t ajralib
chiqishini ko„paytiradi, ichak harakati va faoliyatini jonlantirib, ovqat hazm bo„lishini
tezlashtiradi va qabziyatni yo„qotadi. Bodringning bunday ta‟siri uning tarkibidagi
gemitsellyulozaga, pektin va boshqa moddalarga bog„liqdir. Bodringning ichni yumshatuvchi
ta‟siri uning tarkibidagi gemitsellyuloza, yumshoq to„qimaning ichak devoriga mahalliy ta‟siri
195
natijasida peristaltikani kuchaytirishi bilan tushuntiriladi. Pektin moddasi esa ichak
mikroflorasiga ijobiy ta‟sir etadi.
Xalq tabobatida bodring mevasi va uning shirasi suvchechak, me‟da og„rig„ida,
qabziyatda va boshqa kasalliklarda beriladi. Bodring shirasini asal bilan aralashtirib, yuqori nafas
yo„llari shamollaganda 2-3 osh qoshiqdan kuniga 2-3 marta iste‟mol qilinadi.
Xalq tabobatida urug„idan tayyorlangan damlama, qaynatma va nastoyka ishtaxa
ochuvchi, yel haydovchi, isitma tushiruvchi va balg„am ko„chiruvchi dori sifatida qo„llaniladi.
2. Petrushka. Petrushka obiknovennaya (Petroselenum crispum Mill.Nym).
Petrushka ikki yillik o„t o„simlik. Bo„yi 80-100 sm ga yetadi. O„zbekistonning deyarli
hamma tumanlarida ziravor o„simlik sifatida keng miqyosda o„stiriladi.
Uning ildizi va bargi efir moyi, flavonoidlar, askorbin kislota, V1, V2, RR vitaminlari,
karotin, mineral tuzlar saqlaydi.
Abu Ali ibn Sino petrushkani mevasi, bargi va ildizini siydik, o„t haydovchi, ovqatni
hazm qildiradigan, ayollarda hayz keltiruvchi dori sifatida qo„llagan.
Xalq tabobatida esa o„simlikning meva va ildizidan tayyorlangan damlamalardan buyrak
va o„t-tosh kasalligida, siydik haydovchi hamda ovqat hazm bo„lishini yaxshilovchi, ishtaxa
ochuvchi va terlatuvchi dori sifatida foydalaniladi.
O„simlik mahsulotlarini farmakologik o„rganish natijasida uning tarkibidagi efir moyi
yaxshigina siydik haydaydigan ta‟sir ko„rsatishini tasdiqlangan. Shu sababli siydik ajralishi
qiyinlashganda, shishlarda, buyrak va siydik qopining yallig„lanishida tavsiya etilishi mumkin,
lekin bu a‟zolarining o„tkir yallig„lanishi bilan kechadigan hollarda hamda xomiladorlik
davrida tavsiya etilmaydi. Chunki o„simlikning bachadon harakatini oshirishi tajribada
aniqlangan.
Petrushkaning bunday xususiyati akusherlik va ginekologiya amaliyotida bachadon
harakati susayishi bilan bog„liq hollarda qo„l kelishi mumkin.
Laboratoriya hayvonlarida o„tkazilgan tajribalarda petrushkaning efir moyi tarkibidagi
moddalar, yurak glikozidlari (angishvonagul) singari, lekin kuchsizroq kardiotonik ta‟siri
aniqlangan. Shuning uchun o„simlik preparatlari va o„simlikning o„zi ham yurak faoliyatini
surunkali yetishmovchiligida muvaffaqiyatli ishlatilishi mumkin. Chunki uning, bir tomondan
yurak faoliyatini jonlantirishi, ikkinchi tomondan esa siydik ajralishini oshirishi yurak
xastaligida kuzatiladigan shishlarni kamaytiradi va bemorga davo buladi.
Petrushkaning ildizi siydik yo„llari tosh kasalligida siydik haydovchi sifatida keng
ishlatiladigan "fitolizin" preparati tarkibiga kiradi.
3.Sabzi. Morkov (Daucus L.)
Sabzi ikki yillik o„t o„simlik. Uning turi; yovvoyi sabzi (Daucus Carota L,) va ekma sabzi
(Daucus sativa Haff.) tibbiyotda ishlatiladi. Yovvoyi sabzi sug„oriladigan yerlarda, ko„proq
salqin joylarda o„sadi. Respublikamizning deyarli hamma tumanlarida uchraydi va o„stiriladi.
Yovvoyi sabzining mevasi, o„stiriladigan sabzining esa ildizmevasi, bargi va mevasi o„z
tarkibida efir moyi, yog„, flavonoidlar, furanxromonlar va boshqa moddalar saqlaydi.
O„stiriladigan sabzining ildiz mevasida V1,, V2, V6, RR, S, K vitaminlari, karotinoidlar,
uglevodlar, pantoten kislota, kumarinlar, mineral moddalar bor.
Xalq tabobatida ildizmevasidan ajratib olingan shira yoki sutda qaynatilgan va
maydalangan sabzi buyrak- tosh, yo„talda, bavosil, avitaminoz va kamqonlik kasalliklarida
hamda o„sma kasalligida ishlatiladi.
Sabzi vitaminga boy ovqat mahsuloti bo„lgani uchun tibbiyotda vitaminlar
yetishmovchiligida (gipoavitaminoz) va uning oldini olishda, quvvatsizlikda xamda yurak -
tomir, jigar, buyrak kasalliklarini davolash uchun tavsiya etiladi.
Sabzi ildizmevasi organizmda qandlar almashinuvini tartibga solish va yengil surgi
xususiyatiga ega.
Yovvoyi sabzi urug„ining suyuq ekstrakti buyrak, siydik yo„llari va siydik-tosh va boshqa
ayrim kasalliklarida (piyelonefit, xoletsistit) qo„llanadigan urolesan preparati tarkibiga kiradi.
196
Bu preparat spazmolitik, yallig„lanishga qarshi ta‟sirga ega va siydik haydab toshlarni ajralib
chiqishini ta‟minlaydi.
4. Sebarga. Klever lugoviy (Trifolium pratense L.) .
Sebarga bo„yi 25-50 sm ga yetadigan ko„p yillik o„t o„simlik. U respublikamizning
ko„pgina viloyatlarida ariq bo„ylarida, sug„oriladigan va boshqa nam joylarda o„sadi.
Tibbiyotda sebarganing yer ustki qismidan foydalaniladi. U o„z tarkibida S vitamini,
karotin, efir moyi, glikozidlar, saponinlar, flavonoidlar, organik kislotalar va boshqa moddalar
saqlaydi.
Abu Ali ibn Sino o„simlikning yer ustki qismidan tayyorlangan qaynatmani siydik yo„li
kasalliklarida siydik haydovchi dori sifatida ishlatgan.
Xalq tabobatida o„simlik gulidan tayyorlangan damlama yoki qaynatma siydik
haydovchi, balg„am ko„chiruvchi va antiseptik dori sifatida hamda yara va kuyganni
davolashda ishlatiladi. Quritilmagan bargini maydalab, ezib yara va shishlarga ko„yib
davolanadi.
5. Buyoqdor ro„yan. Marena krasilnaya (Rubia tinctorum L.) .
Ro„yan bo„yi 1-1,5 m keladigan ko„p yilik o„t o„simlik. O„simlik asosan nam yerlarda,
dalalarda, bog„larda va ariq bo„ylarida o„sadi. Respublikamizning ko„pchilik tumanlarida keng
tarqalgan.
Ro„yanning
ildizpoyasi
va
ildizi
tarkibida
antraglikozidlar,
organik
kislotalar, qandlar, bo„yoqli va boshqa moddalar bor.
Abu Ali ibn Sino ro„yan ildizpoyasi bilan ildizidan tayyorlangan qaynatmani siydik
haydovchi sifatida va boshqa kasalliklarda (jigar, taloq shishi) qo„llagan.
Xalq tabobatida o„simlikning ushbu qismlardan tayyorlangan damlama va qaynatma
buyrak va o„t yo„llarida toshlarni haydash uchun va podagra kasalligini davolashda qo„llaniladi.
Shu sababli qaynatma shu a‟zolar (qovuq, o„t yo„llari) sanchiqlarida ham beriladi. Chunki
o„simlik tarkibidagi ayrim moddalar siydik yo„lidagi toshlarni (ayniqsa kalsiy fosfatli) yumshatib
silliq mushaklarni bo„shashtirib (spazmolitik ta‟sir), ularning chiqib ketishini ta‟minlaydi.
Tibbiyotda ro„yan ildizi va ildizpoyasining quruq ekstrakti buyrak- tosh kasalligida,
uning og„riq xurujlarida toshni haydash uchun va og„riqni bartaraf etish maqsadida ishlatiladi.
O„simlikning suyuq ekstrakti siydik- tosh kasalligida qo„llaniladigan "Sistenal" kompleks
preparati
tarkibiga
kiradi.
Bu
preparat
siydik haydovchi, toshlarni yumshatuvchi va
spazmolitik ta‟sir ko„rsatadi.
Preparat glomerulonefrit kasalligida, bo„yrak faoliyatining og„ir yetishmovchiligida,
me‟da-ichak yara kasalligida tavsiya etilmaydi.
6. Tarvuz. Arbuz obiknovenniy (Citrullus vulgaris Schrad).
Bir yillik o„t o„simlik bo„lib, palagi 4 metrga yetadi. Respublikamizning hamma
viloyatlarida poliz mevasi sifatida ekiladi.
Tarvuzning yumshoq qismida qandlar (5-13%), oqsillar (0,7%), dag„al to„qima (0,5-
0,6%), pektin, kraxmal, organik kislotalar, vitaminlar (S, RR, V, V2, V6) bor. Bulardan tashqari
169 mg% almashtirib bo„lmaydigan aminokislotalar (izoleytsin, leytsin, lizin, metionin, alanin,
arginin, tirozin va b.) mavjud. Shu bilan birga tarvuz mikroelementlarga ham ancha boy.
Kalsiy (14mg%), magniy (224mg%), kaliy 84mg%, fosfor (7mg%) gacha) v.b. Tarvuzning
urug„ida 40% gacha yog„, 35 % gacha oqsil moddalar, 0,1-0,3% alkaloid,
fitosterin, karotinoidlar va b. moddalar bor. Yumshoq qismi 80% gacha suv saqlaydi.
Abu Ali ibn Sino tarvuz mevasining yumshoq qismi va shirasini yurak va bo„yrak
kasalliklarida siydik haydovchi dori sifatida ishlatgan.
Jigar kasalliklarida tarvuz organizmdan ortiqcha suyuqlikni haydab chiqarish bilan
birgalikda jigar hujayralarini oson so„riluvchi qand bilan ta‟minlaydi.
Xalq tabobatida tarvuz parhez uchun siydik haydovchi, quvvat beruvchi, ishtaha
ochuvchi va qabziyatning oldini oluvchi dori sifatida ishlatiladi.
Tarvuz urug„i buyrak va o„t yo„llari tosh kasalligida, gijjalarni haydash uchun beriladi.
Hozirgi zamon tibbiyotida tarvuz yurak-tomirlar, buyrak va o„t yo„li tosh kasalliklarida,
yallig„lanishda (sistit), surunkali kolit va kamqonlikda tavsiya etiladi.
197
Tosh kasalligining oldini olish maqsadida ham tarvuz berilishi mumkin. Chunki uning
tarkibidagi ishqoriy moddalar hisobiga kislotalik sharoitida xosil bo„ladigan toshlarning
cho„kmaga tushishi sodir bo„lmaydi. Bundan tashqari, sulfanilamid preparatlar iste‟mol
qilinganda atsetillangan sulfamidlarning cho„kmaga tushib yig„ilishi va tosh hosil bo„lishiga
sharoit bo„lmaydi. Shuning bilan bir qatorda, respublikamizda uchraydigan temir
yetishmovchiligi bilan bog„liq anemiyada ko„p miqdorda (1-1,5 kg 3-4 marta) tarvuz iste‟mol
qilish juda ham qo„l keladi. Chunki uning tarkibidagi temir organizm talabini butunlay
qondiradi. Organizm uchun zarur bo„lgan gemoglobin miqdori oshadi.
7. Temirtikan. Yakorsi prizemniye (Tribulus terrestris L.) .
Uzunligi 10-60 sm ga yetadigan bir yillik, o„rmalab o„suvchi o„t o„simlik.
Temirtikan dalalarda, yo„l yoqalarida, ariq bo„ylarida, soy qiyaliklarida, ekinzorlarda
begona o„t sifatida o„sadi. Respublikamizning hamma hududlarida keng tarqalgan.
Uning bargida steroid glikozidlar - saponinlar borligi aniqlangan.
Abu Ali ibn Sino o„simlikni buyrak va siydik- tosh kasalliklarida siydik haydovchi vosita
sifatida qo„llagan.
Xalq tabobatida temirtikanning meva kukuni siydik haydash uchun ishlatiladi. Yer ustki
qismidan tayyorlangan damlama siydik xaydovchi, yallig„lanishga qarshi, bosh og„rig„ida,
organizm quvvatini oshirish maqsadida tavsiya etiladi.
O„simlikning yer ustki qismini farmakologik o„rganishda uning siydik haydaydigan,
oshqozon shirasini oshiradigan, antisklerotik xususiyatlari aniqlangan. Uning dorivor preparati
Tribusponin qondagi xolesterin miqdorini kamaytirib, qonning ivishini sekinlashtiradi.
Tribusponin tabletka holida tibbiyotda ateroskleroz kasalligida keng ishlatiladi.
O„simlik yer ustki qismidan tayyorlangan damlama va nastoykasi siydik haydovchi dori
sifatida ishlatish uchun tavsiya etilgan.
8.Chilonjiyda. Unabi obiknovenniy (Zizuphus jujuba Mill.).
Bo„yi 3-5 m ga yetadigan daraxt. Markaziy Osiyo davlatlarida, chunonchi
respublikamizning
Surxondaryo
va Toshkent viloyatlarining tog„li
hududlarida quruq
qiyaliklarda yovvoyi holda o„sadi. O„zbekistonning ko„pchilik tumanlarida o„stiriladi.
Meva tarkibida qandlar (40-60%), oshlovchi modddlar (1,5%),oqsillar (3%), saponinlar,
kumarinlar, organik kislotalar, S vitamini, mineral (kaliy, fosfor, magniy, temir) birikmalar bor.
Abu Ali ibn Sino chilonjiyda mevasini buyrak, qovuq, o„pka kasalliklarini davolash
uchun qo„llagan. U oshqozon va ichak faoliyatini yaxshilaydi, ich ketishini kamaytiradi, qon
ketishini to„xtatadi.
Sharq tabobatida chilonjiyda mevasidan tayyorlangan damlama siydik haydovchi,
organizm quvvatini oshiruvchi, balg„am ko„chiruvchi dori sifatida hamda tomoq og„rig„ida,
ichak yuqumli kasalliklarida beriladi.
O„rta Osiyo xalq tabobatida chilonjiyda damlamasi ko„krak og„rig„i, astma, yo„tal,
chechak, kamqonlik va qon bosimi ko„tarilganda ishlatiladi.
Chilonjiyda mevasi va bargini har tomonlama, shu jumladan farmakologiyasini
institutimiz olimlari prof. X.U.Aliyev, f.f.d. O„.A.Ahmedov to„la-to„kis o„rganishgan. Buning
natijasida Ibn Sino bashorat qilgan chilonjiyda mevasining haqiqatan ham siydik haydovchi va
boshqa farmakologik xususiyatlari eksperimental tasdiqlangan.
Chilonjiydaning bunday xossalari Respublika dorilar va tibbiyoti uskunalar sifatini nazorat
qilish boshqarmasi tomonidan ma‟qullangan va tibbiyot amaliyotida dori preparati sifatida ishl
Dostları ilə paylaş: |