Microsoft Word Qasimov-ias docx

sorğu funksiyaları dedikdə sorğu edilmiş informasiyanın 
dəqiqləşdirilməsi və ya konkretləşdirilməsi, habelə obyek-
tlə bağlı daha çox məlumatın əldə olunması, rekvizitlərin, 
xarakteristikaların və göstəricilərin dəqiqləşdirilməsi və s. 
başa düşülür. Verilənlərin emalı məsələləri isə onların da-
xil edilməsi, dəyişdirilməsi, saxlanılması, istifadə üçün ak-
tuallaşdırılması, seçilib götürülməsi ilə bağlı olan və kom-
püterlərin bazasında həyata keçirilən məsələləri özündə 
birləşdirir. 
FİS-də toplanılan və emal edilən verilənlər, adətən, cid-
di strukturlaşdırılmış olur, yəni kompüterdə saxlanılması, 
emalı  və istifadəsi onlar xüsusi şəkildə  təşkil edilmiş 
struktura malik olurlar. Bu sistemlərdə verilənlər,  əsasən, 
informasiya obyektlərinin parametrləri, göstəriciləri və di-
gər xarakteristikaları haqqında məlumatların  ədədi qiy-
mətlərlə və ya sözlə konkret təsvirini özündə ehtiva edir.  
Verilənlərin emal edilməsi və onlar üzərində tələb olu-
nan əməliyyatların yerinə yetirilməsi üçün belə sistemlər-
də bütün zəruri funksiyalar reallaşdırılır. Bu funksiyalara 
verilənlərin daxil edilməsi, dəyişdirilməsi, pozulması, ax-
tarılması, seçilməsi, müqayisəsi, nizamlanması, çıxış (he-
sabat) formalarının tərtib edilməsi və s. daxildir.  
Belə sistemlərə nümunə qismində kadrların qeydiyyatı, 
əməkhaqqının hesablanması, maddi qiymətlilərin və malların 
uçotu, bank hesablaşmaları və digər məsələlərin həlli üçün nə-
zərdə tutulmuş informasiya sistemlərini göstərmək olar. 
Faktoqrafik sistemlərdə verilənlər dəqiq strukturlaş-
dırılmış və qabaqcadan müəyyən edilmiş formatda təqdim 
edildiyi üçün axtarışın aparılması  məqsədilə sorğular də-
qiq tərtib olunur, verilənlər və  çıxış hesabatları baxış  və 
istifadə üçün istifadəçilərə təsbit olunmuş formalarda təq-

---

40 
dim edilir. Bu formalar sistemdə əvvəlcədən tərtib edildiyi 
üçün onların quruluşu məhdudlaşdırılmış olur.   
Son illərdə təbii dildə olan mətn tipli sənədlərin, qrafik, 
audio-video və başqa formalarda olan verilənlərin işlən-
məsini, informasiyanın intellektual emalını yerinə yetirən 
avtomatlaşdırılmış informasiya sistemləri meydana gəl-
mişdir. Belə sistemlər strukturlaşdırılmış və formallaşdırıl-
mış verilənlərlə deyil, strukturlaşdırılmamış, zəif struktur-
laşdırılmış, hətta sistemləşdirilməmiş  mətnləri, cədvəlləri, 
qrafikləri və audio-video verilənləri və s. özündə saxlayan 
mürəkkəb sənədlərlə işləyir. İS-in ikinci əsas sinfini təşkil 
edən bu sistemləri  sənədli informasiya sistemləri (SİS) 
adlandırırlar. 
Müasir sənədli informasiya sistemləri çox vaxt ayrı-ayrı 
müəlliflər tərəfindən müxtəlif formatlarda və kodlarda 
ayrı-ayrı  məqsədlər üçün yaradılan və çox böyük həcmə 
malik olan informasiya ehtiyatlarını özündə birləşdirir. 
SİS-in verilənləri (ehtiyatları) və ya məlumatları qismində 
ASCII, Win, KOI, UNICODE və s. formatlarda, müxtəlif 
dillərdə hazırlanmış  mətnlər, hipermətnlər, GIF, JPG, 
Photoshop, Corel, Paint formatlarında olan şəkillər, audio-
video məlumatlar, Access, Oracle, Foxbase, Paradox sis-
temlərinin köməyi ilə yaradılmış verilənlər bazaları, Excel 
sistemində qurulmuş elektron cədvəllər, MS Word və ya 
Adobe Acrobat sistemlərində hazırlanmış mətnləri, qrafik-
ləri, şəkilləri, cədvəlləri və s. özündə birləşdirən mürəkkəb 
sənədlər ola bilər.  
SİS kitablar, dərsliklər, monoqrafiyalar, dissertasiyalar, 
avtoreferatlar, elmi məqalələr, qanunlar, kommersiya tək-
lifləri, təsvirlər, təlimatlar və s. şəklində təbii dildə hazır-
lanmış  sənədlərin tam mətnləri ilə  işlədikləri üçün çox 

---

41 
vaxt onlara tammətnli informasiya sistemləri (TİS) 
deyirlər.  
SİS-də  məlumatlar daha mürəkkəb struktura və xüsu-
siyyətə malik olduğuna görə bu sistemlərdə  məlumatların 
təqdim olunması, saxlanılması, emalı, seçilib götürülməsi, 
habelə axtarış sorğularının tərtib olunması  və lazım olan 
informasiyanın axtarılması prinsipləri, üsul və mexanizm-
ləri ənənəvi FİS-də reallaşdırılan üsul və mexanizmlərdən 
köklü surətdə fərqlənirlər. 
Belə informasiya sistemləri ötən  əsrin 70-ci illərindən 
inkişaf etməyə başlamışdır. O dövrlərdə yaradılmış INIS, 
INSPEC, STN, NTIS, MEDLAR kimi axtarış sistemləri 
geniş istifadə olunmuşdur. Rusiyada VİNİTİ  tərəfindən 
təqdim olunan referativ verilənlər bazaları da öz praktiki 
əhəmiyyətinə görə bu gün də seçilir.  
Strukturuna və paylanma dərəcəsinə görə  də informa-
siya sistemlərini iki qrupa ayırmaq olar:  
-  lokal informasiya sistemləri; 
-  korporativ (paylanmış) informasiya sistemləri.  
Tarixən ilk olaraq bir müəssisənin və ya təşkilatın 
faktoqrafik məlumatlarını özündə saxlayan lokal infor-