Türkçesi: Hilmi Ziya Ülken
Yüklə 1,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Paire de Segment.
RUHUN TABİATI VE KÖKÜ ÜZERİNE 85 onların fikirleri o zaman yalnızca daire fikrine dahil oldukları için değil, aynı zamanda bu daire parçası (segment) çiftlerinin varlığını kuşatmaları bakımından vardırlar; böylece onlar çiftlerin başka fikirlerinden ayrılır lar. Önerme IX Tanrı fiil (alct) halinde var olan tekil bir şeyin fikrinin nedenidir, an cak bu sonsuz olması bakımından değil, fiilde var olan başka tekil bir şeyin başka bir fikriyle duygulanmış gibi göz önüne alınması bakımın dandır. Nitekim o da bir üçüncüyle duygulanmış olması bakımından ne dendir ve bu sonsuzca böyle gider. Kanıtlama Fiilde var olan tekil bir şeyin fikri düşüncenin tekil tavrıdır ve başka tavırlardan farklıdır (önerme sonucu ve scolie; önerme 8); nitekim (öner me 6) mutlak olarak düşünen bir şey değil, aynı zamanda başka bir düşün me tavrı ile duygulanmış gibi görülmesi (önerme 8, bölüm I) o da başka bir tavırla duygulanmış gibi göz önüne alınması bakımından Tanrı onun nedenidir. Ve bu sonsuzca böyle gider. Halbuki (önerme 7) fikirlerin düzen ve bağlantısı nedenlerin düzen ve bağlantısının aynıdır: öyle ise başka bir fikir veya Tanrı tekil bir şeyin fikrinin nedenidir. (Başka bir fikirle duygulanmış gibi göz önüne alınmak üzere) ve bundan da bir başka sıyla duygulanmış gibi göz önüne alınmak üzere sonsuzca bu böyle gider. Önerme sonucu Herhangi bir fikrin tekil objesinde meydana gelen her şey, sırf bu objenin fikrine sahip olması bakımından Tanrının bilgisine girer. Kanıtlama Herhangi bir fikrin objesinde meydana gelen her şeyin fikri yalnız sonsuz olması bakımından değil, fakat (önceki önerme) tekil bir şeyin başka bir fikirle duygulanmış gibi alınması bakımından da Tanrıda vardır (önerme 3); fakat (önerme 7) fikirlerin düzen ve bağlantısı şeylerin dü zen ve bağlantısının aynıdır: Öyle ise herhangi bir tekil objede olan her şeyin bilgisi, sırf bu objenin fikrine sahip olması bakımından Tanrıda vardır. 86 ETİKA Önerme X Cevherin varlığı insanın özüne ait değildir, başka deyişle insanın şeklini meydana getiren bir cevher değildir. Kanıtlama Gerçekten, cevherin varlığı, zorunla varlığı kuşatır (önerme 7, bölüm I), o halde eğer cevherin varlığı insanın özüne ait olsaydı, cevherin verilmiş olduğu varsayılınca, bundan dolayı insan da zorunlu olarak verilmiş ola caktı (tanım 2) ve bunun sonucu olarak insan zorunlu olarak var olacak tı ki bu da saçmadır (aksiyom I); o halde cevherin varlığı, vb. Scolie Bu önerme de beşinci önerme, bölüm I ile kanıtlanmıştır ki, orada aynı tabiatta iki cevherin var olamayacakları gösterilmişti. Madem ki birçok insanlar var olabiliyor, öyle ise insanın şeklini meydana getiren cevherin varlığı değildir. Bu önerme de kendi apaçıklığını cevherin başka özeliklerinden çıkarır. Çünkü cevher tabiatı bakımından, sonsuz, değişmez ve bölünmez vb.’dir. Önerme sonucu Buradan şu sonuç çıkar ki, insanın özü Tanrının sıfatlarının bazı tavırlaşmaları üzerine kurulmuştur. Zira cevherin varlığı insanın özüne ait değildir (önceki önerme). Öyle ise (önerme 15, bölüm I) cevher Tan rıda var olan ve Tanrı olmadan var olmayan ve tasarlanmayan bir şeydir, başka deyişle (önerme sonucu, önerme 25, bölüm I) belirli ve gerektirilmiş bir tarzda Tanrının tabiatını ifade eden bir duygulanış (affection) veya bir tavırdır. Scolie Herkes kabul etmelidir ki, hiçbir şey Tanrısız var olamaz ve tasarla namaz. Zira herkes kabul eder ki, Tanrı gerek özleri gerek varlığı bakımın dan her şeyin biricik nedenidir. Yani Tanrı, yalnız dendiği gibi, oluşuna göre (fieri) şeylerin nedeni değildir, aynı zamanda varlığına göre de (esse) şeylerin nedenidir. Ancak bununla birlikte birçokları derler ki bir şeyin var olmasını ve tasarlanmasını gerektiren nesne, o şeyin özüne aittir ve bunun sonucu olarak da zannederler ki ya Tanrının tabiatı yaratılmış RUHUN TABİATI VE KÖKÜ ÜZERİNE 87 şeylerin özüne aittir, ya da yaratılmış şeyler Tanrısız var olabilirler, ya da tasarlanabilirler; fakat daha kesin olan cihet onların kendi kendileriyle uyuşmamalarıdır ve ben öyle tasavvur ederim ki bütün bu yanlışlıkların nedeni akıl yürütme tarzlarına pek az düzen vermiş olmalarından ileri geliyor. Tanrının tabiatı hem bilgi hem tabiat bakımından önce geldiği için, her şeyden evvel yapmaları gerektiği gibi, Tanrının bu tabiatını göz önüne alacak yerde, bilgi düzeninde onun en sonra geldiğini ve duyu objeleri adı verilen şeylerin hepsinden önce geldiğini zannettiler. Bura dan, onların tabiî şeyleri göz önüne aldıkları sırada, Tanrısal tabiattan hiçbir şeyi düşünmemiş oldukları sonucuna varılır ve sonradan, tanrısal tabiatı göz önüne almaya kalktıkları zaman, tabiî şeylere ait bilgiyi temel lendirmek için kullanmış oldukları ilk varsayımlarından (fiction) fazla bir şey düşünemediler ve bu onların tanrısal tabiatı bilmelerine asla yardım edemiyordu. Öyle ise, kendi kendileriyle bu kadar çelişik olmalarında şa şılacak bir nokta yoktur. Fakat bunu bir yana bırakalım. Biricik dileğim burada, kendisi olmadan ne var olacak ne tasarlanabilecek nesnenin, bir şeyin özüne aittir dememekliğimin sebebini meydana koymaktır, bu se bep de şudur: Tekil şeyler Tanrısız ne var olabilirler, ne tasarlanabilirler ve bununla birlikte Tanrı bu şeylerin özüne ait değildir. Fakat ben şunun zorunlu sonucu olarak, varlığını kurmaksızın koyamayacağınız, o varlığı yok etmeksizin kaldıramayacağınız, ya da kendisi olmadan şeyin var ola mayacağı ve tasarlanamayacağı ve tersine, şey olmadan kendisi var olama yan ve tasarlanamayan bir şeyin özünü meydana getirdiğini söyledim. Önerme XI İnsan ruhunun önce fiilî (aktüel) varlığını teşkil eden şey, fiil (actu) halinde var olan tekil bir şeyin fikrinden başka bir şey değildir. Kanıtlama İnsanın özü (önceki önermenin sonucu) Tanrının sıfatlarının bazı ta vırlarıyla yani (aksiyom 2) düşünme tavırlarıyla (aksiyom 3) kurulmuştur. Bütün bu tavırlardan (aksiyom III) fikir tabiatça ilkidir; bu fikir bilinin ce, tabiatça fikrin ilk olduğu başka tavırların da bu fertte bulunmaları gerekir (aksiyom IV); o halde İnsan Ruhunun varlığını ilk meydana geti ren şey bir fikirdir, bununla birlikte o var olmayan bir şeyin fikri değildir. Zira aksi halde (önerme sonucu, önerme VIII) bu fikrin var olduğu söy 88 ETİKA lenemez. Bu, o zaman, fiil halinde (actu) var olan bir şeyin fikri olacaktır, yoksa sonsuz bir şeyin fikri olmayacaktır. Gerçekten, sonsuz bir şey (öner me 21 ve 22, bölüm 1) her zaman zorunlu olarak var olmalıdır. Halbuki (aksiyom I) bu saçmadır; o halde ilk önce insan Ruhunun fiilî varlığını kuran şey, fiil halinde var olan tekil bir şeyin fikridir. Önerme sonucu Buradan şu sonuç çıkar ki, insan Ruhu Tanrının sonsuz zihninin bir parçasıdır: ve bundan dolayı insan Ruhu filân veya falan şeyi kavrıyor (algılıyor) dediğimiz zaman, Tanrının sonsuz olması bakımından değil, fakat insan Ruhunun tabiatıyla ifade edilmiş olması veya insan Ruhunun özünü kurması bakımından, Tanrının filân veya falan fikri olmasından başka şeyi anlamıyoruz ve yalnız insan Ruhunun tabiatını meydana getir mesi bakımından değil, insan Ruhuyla birlikte başka bir şeyin fikrine de sahip olması bakımından, Tanrının filân veya falan fikri olduğunu söyle diğimiz zaman, insan Ruhunun bir şeyi parça halinde ve upuygun olma yarak (inadéquate) kavradığını söylemiş oluruz. Scolie Okuyucular şüphesiz burada sıkıntıya düşmüş bulunacaklar ve onları durduracak birçok şeyler akıllarına gelecektir; bunun içindir ki ben onlar dan benimle birlikte ağır adımlarla yürümelerini ve bütün eseri okumadık ça hiçbir hüküm vermemelerini dilerim. Önerme XII İnsan Ruhunu meydana getiren fikrin objesinde olacak olan her şey bu Ruh tarafından kavranmalıdır (algılanmalıdır) ; başka deyişle bir fikir zorunlu olarak orada vardır; yani, insan Ruhunu meydana getiren fikrin objesi bir beden (cisim) ise, bu bedende Ruh tarafından kavranmayan hiçbir şey olmayacaktır. Kanıtlama Gerçekten, herhangi bir fikrin objesinde meydana gelen şeyler hakkın da, bu objenin fikri ile duygulanmış sayılması (önerme IX), yani herhangi bir şeyin ruhunu teşkil etmesi bakımından Tanrının zorunlu bilgisi vardır. O halde Tanrı insan ruhunun tabiatını teşkil etmesi bakımından, insan RUHUN TABİATI VE KÖKÜ ÜZERİNE 89 Ruhunu meydana getiren fikrin objesinde vuku bulan her şeyin bilgisine zorunlu olarak sahiptir, yani (önerme sonucu, önerme 11) bu şeyin bilgi si zorunlu olarak Ruhta olacaktır. Yahut, aynı anlama gelmek üzere, Ruh bu şeyi kavrar. Scolie Bu önerme, görülebileceği gibi, VII’nci önermenin scolie’si yardımıy la daha besbelli kılınmıştır ve daha açık anlaşılmaktadır. Önerme XIII İnsan Ruhunu teşkil eden fikrin objesi, cisimdir (bedendir), yani fiil halinde (actu) var olan uzamın bir tavrından başka bir şey değildir. Kanıtlama Eğer beden gerçekten insan Ruhunun objesi olmasaydı, bedenin duygulanışlarının (affection) fikirleri, ruhumuzu teşkil etmesi bakımın dan Tanrıda var olmayacaklardır (Önerme sonucu, önerme 9). (Fakat başka bir şeyin ruhunu teşkil etmek üzere Tanrıda var olacaklardı), yani (önerme sonucu, önerme 11) bedenin duygulanışlarının (affection) fikir leri Ruhumuzda var olmayacaktı. Halbuki (aksiyom 4) bizde bedenin duygulanışlarının fikirleri vardır, o halde insan Ruhunu teşkil eden fikrin objesi beden veya fiil halinde var olan cisimdir (actu). Zaten eğer Ruhun bedenden başka bir objesi olmuş olsaydı, peşinden bir eser doğurmayan hiçbir şey bulunmadığı için (önerme 34, bölüm I), onun (önerme 11) ruhumuzda bu eserin bir fikrine zorunlu olarak sahip olması gerekirdi. Halbuki (aksiyom 5) buna ait hiçbir fikir yoktur; o halde ruhumuzun objesi var olan bedenden ibarettir ve başka bir şey değildir. Önerme sonucu Buradan şu sonuç çıkar ki insan, can (tin) 3 ve tenden ibarettir ve insanın teni onun hakkındaki duygumuza uygun olarak vardır. 3) Ruh ve Beden. - Can ve Ten kelimelerini eski tasavvuf edebiyatı da kullanıyor. Tin, Kâşgarlı Mahmud’a göre “ruh” demekse de bugünkü Türkçede yoktur. Belki Geist karşılığı kullanılabilir. Spinoza’da “can” kelimesini kullanınca hayatla karışmakta ve onun anladığını tam karşılamamaktadır. Bunun için eskisi gibi ruh ve beden kelimelerini devamlı olarak kul landık. 90 ETİKA Scolie Söylemiş olduklarımızdan, yalnız insan Ruhunun bedenle (tenle) bir leşik olduğu değil, aynı zamanda canla tenin birliğinden ne kastedildiği de anlaşılır. Halbuki eğer önce tenimizin tabiatına dair upuygun bir bil gisi yoksa, hiç kimse bu birleşmeyi upuygun ve seçik bir surette bilemez: Zira şimdiye kadar gösterdiklerimiz bütün tenler için ortaktır ve yalnız insanlara mahsus değildir ve türlü derecelerde de olsa, başka bütün canlı fertlere de aittir. Gerçekten Tanrının insan teni hakkında nasıl fikri var sa, nedeni olduğu herhangi bir şey hakkında da zorunlu olarak fikri var dır. Bundan dolayı, insan teninin fikri üzerine bütün söylediğimiz, ister istemez, herhangi bir şeyin fikri için anlaşılmış olmalıdır. Bununla birlik te objelerin birbirlerinden ayrıldıkları gibi fikirlerin de birbirlerinden fark etmelerini ve bu fikrin objesinin başka bir fikrin objesinden daha yetkin olması ve daha çok gerçeği kavramasına göre, bir fikrin başka bir fikir den daha yetkin olması ve daha çok gerçeği kavramasını inkâr edemeyiz. Böylece insan ruhuyla başka ruhlar arasındaki farkı ve başkalarıyla ken di arasındaki yetkinlik derecesini belirtmek için, söylemiş olduğumuz gibi, objesinin yani insan teninin tabiatını bilmek zorunludur. Fakat onu bu rada açıklayamam ve zaten bu açıklama, kanıtlamak istediğim şey için de zorunlu değildir. Bununla birlikte diyeceğim ki, genel olarak bir tende başka tenlerden ziyade birçok tenlere aynı zamanda tesir etme ve onları duyma yetisi varsa onun ruhunun başka ruhlardan ziyade birçok şeyleri aynı zamanda algı ile kavramaya yetisi var demektir; yine söyleyeceğim ki, bir tenin etkileri (aksiyonları) ne derece yalnız kendisine bağlı ise ve başka tenler etki alanında ona ne derece az yardım ederlerse, onun ruhu da o kadar yetkin olarak kavramaya elverişlidir. Buradan, bir ruhun başka ruhlara üstünlüğünü bilebiliriz, sonradan tenimiz hakkında neden dolayı çok bulanık (müphem) bir bilgimiz olduğunu görebiliriz; yine buradan, ileride çıkaracağım başka birçok sonuçlar da görülebilir. Bu sebepledir ki, bu noktayı daha çok inceleyerek açıklamak ve kanıtlamak gerektiği kanısına vardım. Ve bunun için de, genel olarak tenin tabiatı üzerine bir şeyler söyleyerek işe başlamam zorunludur. Aksiyom I Bütün cisimler hareket veya sükûn halindedir. RUHUN TABİATI VE KÖKÜ ÜZERİNE 91 Aksiyom II Her cisim ya daha hızlı ya daha ağır hareket eder. Lemma I Cisimler birbirinden hareket veya sükûn, hızlılık veya ağırlık sebebiyle ayrılırlar, yoksa cevherleriyle ayrılmazlar. Kanıtlama Bu önermenin ilk kısmını kendi başına apaçık görüyorum. Cisimlerin (tenlerin) cevhere nispetle birbirlerinden ayrılmamalarına gelince, bu da gerek VlII’inci önerme, gerekse V’inci önermenin I’inci bölümü ile apaçık görülüyor. Nitekim XV’inci önermenin scolie’sinde söylenmiş olan şeyler daha açık olarak kanıtlanmıştır. Lemma II Bütün cisimler bazı şeylerde uygundurlar (convenir). Kanıtlama Gerçekten bütün cisimler (tenler) aynı ve tek sıfatın kavramını kap samaları bakımından birbirleriyle ilgilidirler (tanım 1); bundan sonra da bazen daha hızlı, bazen daha ağır hareket edebilmeleri bakımından ve mutlak olarak söylenirse hareket veya sükûna elverişli olmaları bakımın dan birbirlerine uygundurlar. Lemma III Hareket veya sükûn halinde bulunan bir cisim, kendisi de hareket veya sükûn halinde bulunan bir başka cisim tarafından, o da başka bir cisim tarafından ve böyle sonsuzca hareket veya sükûnla gerektirilmiş olmalıdır. Kanıtlama Cisimler (tanım 1), birbirlerinden hareket veya sükûnları dolayısıyla ayrılmış olan tekil (lemma I) şeylerdir. Halbuki (önerme 24, bölüm I) her cisim başka tekil bir şey, yani (önerme 6) kendisi de hareket veya sükûn halinde bulunan (aksiyom I) başka bir cisim tarafından zorunlu olarak hareket veya sükûnla gerektirilmiş olmalıdır; öyle ise aynı sebeple 92 ETİKA bu cisim başka bir cisim tarafından, o cisim de bir başkası tarafından sonsuzca gerektirilmiş değilse, hareket veya sükûn halinde bulunamaz. Önerme sonucu Buradan şu sonuç çıkar ki, hareket halindeki bir cisim başka bir cisim tarafından sükûnda gerektirilinceye kadar hareket eder ve sükûn halin deki bir cisim başka bir cisim tarafından hareketi gerektirilinceye kadar sükûn halinde kalır; bu da kendiliğinden anlaşılır; zira diyelim ki hareket halinde başka cisimlerden ayırarak A cisminin sükûn halinde olduğunu varsaydığım zaman, A cisminin sükûnda olduğunu söylemekten başka bir şey yapamam. Sonradan A cismi harekete geçecek olursa, bu şüphesiz sükûn halinde bulunandan ileri gelemez; zira sükûn halinde bulunmasın dan başka buradan hiçbir şey çıkarılamaz. Eğer tersine olarak, A cismi hareket halinde varsayılırsa, A cismini ne zaman düşünecek olsak, onun için hareket halinde olduğunu söylemekten başka bir şey yapamayız. Son radan A cismi sükûn halinde bulunsa, bu sükûn önceden sahip olduğu hareketten ileri gelemez; zira bu hareketten, A cisminin hareket halinde olmasından başka bir şey çıkarılamaz. Bu da A cismine girmiş olmayan bir şeyden, yani onun sükûnunu gerektirmiş olan bir dış nedenden ileri gelir. Aksiyom I Bir cismin başka bir cisimle duygulanmış olduğu bütün tarzlar, hem duygulanmış cismin tabiatından, hem de onu duygulayan cismin tabiatın dan çıkarlar; o suretle ki bir ve aynı cisim, onu hareket ettiren cisimlerin farklılığına göre türlü tarzlarda hareket etmiştir ve buna karşı, türlü cisim ler tek ve aynı cisim tarafından ayrı ayrı tarzlarda hareket ettirilmiştir. Aksiyom II Hareket eden bir cisim hareket haline koyamadığı sükûn halindeki bir cisme çarptığı zaman, hareketine devam edebilecek tarzda yansılanmış tır ve kendisine rastlanan sükûn halindeki cismin yüzeyiyle teşkil ettiği yansıma hareketinin çizgisiyle olan açı, aynı yüzeyle teşkil ettiği gelme hareketinin meydana getirdiği açıya eşittir. Söylemiş olduğumuz şey, birbirlerinden hızları ve ağırlıklarıyla, hare ket ve sükûnlarıyla ayrılan en basit cisimler için anlaşılır. Şimdi bileşik cisimlere geçelim. RUHUN TABİATI VE KÖKÜ ÜZERİNE 93 Tanım Eğer aynı büyüklükte veya farklı büyüklükte bazı cisimler başka cisim lerle o derece sıkışmış olsalar ki karşılıklı olarak birbirlerine dayanmış ve tutunmuş bulunsalar, ya da (belirli bir ilgiye göre) hareketlerini birbirle rine nakledecek derecede aynı veya farklı hızda hareket etmiş olsalar, bu cisimlerin birbirleriyle birleşmiş olduklarını ve hepsinin birden tek ve aynı cisim, yani cisimlerin birleşmesiyle ötekilerden ayrı, tek ve aynı ferdi teşkil ettiklerini söyleriz. Aksiyom III Bir ferdin veya bileşik bir cismin kısımlarını birbirine dayandıran yü zeyler ne kadar büyük veya ne kadar küçükse onlar o kadar güç veya o kadar kolay durumlarını değiştirebilirler. Ve bunun sonucu olarak bir ferdin başka bir şekil alması o kadar güç veya o kadar kolay olabilir. Bundan dolayı, parçaları büyük yüzeyler üzerinde karşılıklı olarak birbirle rini tutan ve birbirlerine dayanan cisimlere sert diyeceğim; parçaları küçük yüzeylere dayanan cisimlere yumuşak diyeceğim. Parçaları birbirleri ara sında hareket eden cisimlere de sıvı diyeceğim. Lemma IV Eğer birçok cisimden bileşik olan bir cisimden veya fertten bazı cisimler ayrılacak ve onların yerini aynı sayıda ve aynı tabiatta başkaları alacak olursa bu fert, şeklinde hiçbir değişiklik olmaksızın, kendi tabiatını önceki gibi saklayacaktır. Kanıtlama Cisimler gerçekten (lemma I) cevherleri bakımından birbirlerinden ayrılmazlar ve (önceki tanım) ferdin şeklini meydana getiren şey, cisimle rin birleşmesidir. Halbuki varsayıma 4 göre bu şekil, cisimde sürekli bir değişme olsa bile daima aynı kalır. O halde fert gerek cevheri dolayısıyla gerekse tavırları dolayısıyla önceki gibi tabiatını koruyacaktır. Lemma V Eğer bir ferdi meydana getiren kısımlar, aralarında önce var olan aynı hareket veya sükûn oranını saklamak üzere, ya daha büyük ya da daha 4) Hipotez. 94 ETİKA küçük olurlarsa, bu fert şeklinde hiçbir değişiklik olmaksızın, sahip ol duğu tabiatı saklayacaktır. Kanıtlama Bu lemma’nın kanıtlanması önceki lemma’nın kanıtlanmasının aynı dır. Lemma VI Bir ferdi meydana getiren bazı cisimler bir yana doğru çevrilmiş olan hareketlerini bu harekette devam edecek ve eskisi gibi birbirleriyle ortak lık edecek tarzda hareketlerini çevirmek zorunda kalırlarsa bu fert, şek linde hiçbir değişiklik olmaksızın tabiatını koruyacaktır. Kanıtlama Bu lemma kendiliğinden anlaşılıyor, zira tanıma göre, bu ferdin şeklini her zaman sakladığı varsayılmıştır. Lemma VII Bundan başka, bu tarzda bileşik bir fert, gerek bütünlüğüyle hareket etsin, gerek sükûn halinde bulunsun, gerek şu yana gerek bu yana doğru hareket etsin, her parçanın kendi hareketini saklaması ve önce olduğu gibi bu hareketi ötekilerine taşıması şartıyla, tabiatını korur. Kanıtlama Bu lemma ferdin tanımıyla apaçık anlaşılır; IV’üncü lemma’dan önceye bakınız. Scolie O halde buradan, bileşik bir ferdin yine kendi tabiatını her zaman korumak üzere hangi şartlarla nasıl olup da türlü tarzlarda duygulanabi leceğim görüyoruz. Şimdiye kadar en basit cisimlerden bileşik olup bir birlerinden hareket ve sükûn, hızlılık ve ağırlık bakımından ayrılan bir ferdi tasarladık. Şimdi farklı tabiatta birçok fertten, bileşik bir başkasını tasarlarsak, onun kendi tabiatını korumak üzere, başka birçok tarzlarla duygulanabildiğim göreceğiz: Zira parçalarından her biri birçok cisimden bileşik olduğu için, her parça (önceki lemma) tabiatında hiçbir değişiklik RUHUN TABİATI VE KÖKÜ ÜZERİNE 95 olmaksızın, bazen daha ağır bazen daha hızlı hareket edebilecek ve bunun sonucu olarak hareketlerini bazen daha hızla, bazen daha ağırlıkla başka parçalara iletebilecektir. Bu ikinci fertlerden bileşik üçüncü bir fert türünü tasarlasak, bu üçün cü ferdin şeklinde hiçbir değişiklik olmaksızın başka birçok tarzlarda duy gulanabileceğim göreceğiz. Ve böyle sonsuzca düşünecek olursak, bütün Tabiat parçalarının, yani bütün cisimlerin, bu bütünsel ferdin tavrında hiçbir değişiklik olmaksızın, sonsuz bir tarzda değişikliğe uğrayan tek ve aynı fert olduğunu kolaylıkla tasarlarız. Eğer maksadım burada açıktan açığa (ex professo) cisimlerden bahsetmek olsaydı, bunu uzun uzadıya izah eder ve kanıtlardım; fakat önce söyledim ki, başka bir amacım var ve bundan bahsetmenin biricik sebebi, kanıtlamasına karar verdiğim şeyi burada sonuçlamanın benim için kolay olmasıdır. Postulat I İnsanın teni (bedeni), her biri çok bileşik olan türlü tabiatta birçok fertten birleşiktir. Postulat II İnsan tenini terkip eden fertler arasında, sıvı olanları, yumuşak olanları ve sert olanları vardır. Postulat III İnsan tenini terkip eden fertler ve bunun sonucu olarak asıl insan bedeni, dış cisimlerden birçok tarzlarda duygulanmıştır. Postulat IV İnsan teninin, korunmak için, kendisini sürekli olarak yenileştiren ve büyüten birçok başka cisimlere ihtiyacı vardır. Postulat V İnsan teninin sıvı olan bir kısmı, bir dış cisim tarafından çok kere yumuşak bir cisme çarpacak surette, gerektirildiği zaman, bu kısım yüze yini değiştirir ve böylece onun üzerinde kendisini iten dış cismin bazı izlerini bırakır. 96 ETİKA Postulat VI İnsan teni dış cisimleri pek çok biçimlerde hareket ettirebilir ve on lara pek çok tarzlar (biçimler) verebilir. Önerme XIV İnsan ruhu çok şeyi algı ile kavramaya elverişlidir ve bedeninden faz la birçok biçimler verebilmeye elverişlidir. Kanıtlama Gerçekten insan teni (postulat 3 ve 6) dış cisimlerle birçok tarzlarda duygulanmıştır (ve o dış cisimleri birçok tarzlarda duygulandırmaya elve rişlidir). Halbuki (önerme 12) insan Ruhu insan teninde meydana gelen her şeyi algıyla kavramalıdır; o halde insan Ruhu algıyla kavramaya elve rişlidir vb... Önerme XV İnsan Ruhunun şekilli varlığını kuran fikir basit bir fikir değildir, fakat birçok fikirlerden bileşik olan bir fikirdir. Kanıtlama İnsan Ruhunun şekilli varlığını meydana getiren fikir (önerme 13) pek çok sayıda fertten bileşik olan (postulat 1) ten fikridir. Öyle ise (önerme sonucu, önerme VlII’in önerme sonucu) teni terkip eden her ferdin fikri zorunlu olarak Tanrıdadır; o halde (önerme 7) insan teni nin fikri onu terkip eden pek çok sayıda kısımların fikirlerinden bileşik tir. Önerme XVI İnsan teninin dış cisimlerle herhangi bir tarzda duygulanmış olduğu fikir, insan teninin tabiatı ile dış cismin tabiatını kucaklamalıdır. Kanıtlama Gerçekten, bir cismin bütün duygulanış tarzları, duygulanan cismin tabiatından ve onu duygulandıran cismin tabiatından çıkar (aksiyom I. önerme sonucundan sonra lemma 3). Böylece bu tavırların fikri (ak siyom IV. Bölüm I) bu iki cismin fikrini kavrayacaktır; o halde insan RUHUN TABİATI VE KÖKÜ ÜZERİNE 97 teninin (bedeninin) bir dış cisimle herhangi tarzda duygulandığı zamanki duygulanış fikri insan teninin ve bir dış cismin tabiatını kapsar. Önerme sonucu I Buradan şu sonuç çıkar ki, 1°) insan Ruhu kendi bedeninin tabiatı ile birlikte birçok cisimlerin tabiatını da tasarlar. Önerme sonucu II Buradan yine şu sonuç çıkar ki, 2°) dış cisimler hakkında edindiğimiz fikirler dış cisimlerin tabiatından ziyade tenimizin halini gösterirler: bu benim ilk kısmın Ek’inde birçok örnekle açıklamış olduğum şeydir. Önerme sonucu XVII Eğer insan teni (bedeni) bir dış cismin tabiatını kuşatacak bir tarzda duygulanmış ise, insan Ruhu bu dış cismi fiil halinde var veya kendisine hazır gibi görecektir: Ta ki beden bu dış cismin var olmasına, hazır bulun masına engel olan başka bir duygulanışla duygulanmış olsun. Kanıtlama Önerme apaçık görülüyor. Zira insan bedeni bu tarzda duygulanmış oldukça, insan Ruhu (önerme 12), bedenin bu duygulanışını daima göz önüne alacaktır, yani (önceki önerme) dış cismin tabiatını kavrayan fiil de verilmiş oluş tarzının fikrine sahip olacaktır; başka deyişle ona engel olmak şöyle dursun, tersine, dış cismin tabiatının varlığını ya da hazır bulunmasını gösteren bir fikre sahip olacaktır. Ve böylece (önerme so nucu, önceki önerme) insan Ruhu dış cismi fiilde var gibi veya fikrinde hazır gibi görecektir. Önerme sonucu Eğer insan bedeni dış cisimlerle duygulanmış ise bu cisimler var ol masa ve hazır bulunmasa bile, ruh onları hazırmış gibi görecektir. Kanıtlama Dış cisimler insan bedeninin sıvı kısımlarının yumuşak kısımlarına çarpmalarını gerektirdiği zaman, bu yumuşak kısımların yüzeyleri değişir; bu suretle sıvı kısımları alışık olduklarından başka tarzda yansırlar ve 98 ETİKA daha sonra da kendiliğinden hareketleriyle, yeni yüzeylere itildikleri za mankinin aynı yansırlar; bunun sonucu olarak bu suretle yansımaya devam ettikleri zamanda insan bedenini tıpkı önceki gibi duygulandıracaklar ve bu duygulanıştan Ruh yeniden düşünceyi teşkil edecektir, yani Ruh dış cismi yeniden hazır gibi görecektir ve insan bedeninde sıvı kısımlar ne zaman kendiliğinden hareketleriyle aynı yüzeylerle karşılaşsa bu meyda na gelir. Bunun içindir ki, insan bedeninin bir defa duygulanmış olduğu dış cisimler artık var olmadığı zaman dahi, bedenin bu etkisi tekrar edil dikçe Ruh onları hazırmış gibi görecektir. Scolie Öyle ise biz, çoğu kere olduğu gibi, artık var olmayan şeyleri nasıl olup da hazırmış gibi karşılayabileceğimizi görüyoruz. Nitekim bu başka nedenlerden de ileri gelebilir. Fakat (asıl nedeniyle ispat etmişim gibi) söylemek istediğimi kanıtlamaya yarayabilecek birisini göstermem bana yeter. Bununla birlikte, hakiki sebepten (raison) çok uzaklaşmış olaca ğımı zannetmiyorum, çünkü çıkardığım bütün postulatlarda hemen de neyle kanıtlanmış olmayan hiçbir şey bulunmuyor, duygularımızın bize söylediği tarzda insan teninin var olduğunu gösterdikten sonra artık bu deneyin varlığından şüphe etmeye hakkımız yoktur (önerme sonucu, önerme 13). Bundan başka, diyelim ki, asıl Pierre’in ruhunun özünü mey dana getiren Pierre fikri ile başka bir insanın, diyelim ki Paul’ün kafasın daki Pierre fikri arasında ne fark olduğunu açıkça biliyoruz (önceki önerme sonucu ve II. önerme sonucu, önerme 16). Gerçekten bu iki fikirden birincisi doğrudan doğruya Pierre’in varlığının özünü ifade eder ve Pierre var oldukça onun varlığını kuşatır, ikincisi tersine olarak, Pierre’in ta biatından ziyade Paul’un teninin halini gösterir. Ve böylece Paul’ün te ninin hali sürüp gittikçe, Paul’un ruhu, Pierre var olmasa bile onu var gibi tasarlayacaktır. Fakat kullanılan terimleri kullanmamız için, bize on ların şekillerini tasvir etmeseler bile, dış cisimleri bize hazır gibi tasvir eden insan teninin duygulanışlarına şeylerin imajları (hayalleri) diyece ğiz; ve ruh, şeyleri bu tarzda temaşa ettiği zaman, onu hayal ettiğini söy leriz. Burada yanlışın ne olduğunu göstermeye başlamak için, kendi başına göz önüne alınan Ruhun güçlerinde yanlışların bulunmadığını ya da ruhun hayal ederken aldanmadığını, yalnız bu şeyleri varlığından soyutlayan fikri eksik ve onlardan meydana gelen hayalleri (imajları) hazır gibi göz RUHUN TABİATI VE KÖKÜ ÜZERİNE 99 önüne almaları bakımından aldandığını fark etmenizi dilerim. Zira eğer ruh var olmayan şeyleri var gibi hayal ederek aynı zamanda bu şeylerin gerçekten var olmadıklarını bilmiş olsaydı, bu hayal etme gücüne kendi tabiatının bir eksikliği değil, bir özeliği (hassası) gözüyle bakacaktı; hele bu hayal etme (imaginer) gücü yalnız onun tabiatına bağlı olsa, yani (tanım 7, bölüm I) ruhun bu hayal etme gücü hür olsaydı! Önerme XVIII Eğer insan bedeni iki veya daha çok cisimden aynı zamanda duygulan mış bulunsa, ruh bu cisimlerden birini her ne zaman hayal edecek olsa, başkalarını da aynı zamanda tekrar hatırlayacaktır. Kanıtlama Ruh (önerme sonucu) bir cismi şu sebeple hayal eder ki, insan teni, kısımlarından bazıları bir dış cisimle itilmiş olduğu zaman, bedenin duygu lanış tarzında bu dış cismin izlerinden duygulanmış ve ona hazırlanmıştır. Fakat (varsayıma göre) cisimde o zaman, ruhun iki cismi aynı zamanda hayal edebilme yatkınlığı vardır; böylece ruh bundan dolayı iki cismi aynı zamanda hayal edecektir ve onlardan birini hayal ettiği zaman he men ötekini de hatırlayacaktır. Scolie Buradan biz kolaylıkla belleme gücünün (hafızanın) ne olduğunu tasar larız. Gerçekten o, insan teninin dışında olan objelerin tabiatını kavrayan bir fikirler zincirlenmesinden başka bir şey değildir ve bu zincirlenme insan teninin duygulanışlarının düzenine göre ruhta meydana gelir. İlk olarak diyorum ki, insan bedeni dışındaki şeylerin tabiatını kuşatan yalnız bu fikirler zincirlenmesidir, yoksa bu şeylerin tabiatını izah eden fikirler değildir. Zira bunlar, gerçekte, (önerme 16) hem kendi tabiatını, hem dış cisimlerin tabiatını kuşatan insan bedeninin duygulanışına ait fikirlerdir. İkinci olarak diyorum ki, bu zincirlenme ruhun objeleri ilk nedenle riyle kavramalarına yarayan zihin düzenine göre (gerçekleşen fikirlerin zincirlenmesinden onları ayırmak maksadıyla, insan bedeninin duygulanış larının sırası ve düzenlenmesine göre) meydana gelir, öyle bir zincirlenme ki, ruhun şeyleri ilk nedenleriyle algılamasını sağlar ve bütün insanlarda 100 ETİKA aynıdır. Yine bu yüzden ruhun niçin bu suretle bir şeyin düşüncesinden hemen birincisiyle hiçbir benzeyişi olmayan başka bir düşünceye geçtiği ni, açıkça biliyoruz. Diyelim ki, bir Romalı pomum kelimesinin düşünce sinden bu heceli sesle hiç benzeyişi olmayan bir yemişin düşüncesine geçer. Romalının bedeninin, çoğu kere, ikisinden de duygulanmış ol masından başka, onlar arasında ortak hiçbir şey yoktur. Yani aynı kimse yemişi görmüş olduğu gibi, çoğu kere pomum kelimesini işitmiştir. Böyle ce alışkanlık her birinin bedeninde şeylerin hayallerini düzenlediğine göre, onlardan her biri bir düşünceden başka bir düşünceye geçer. Örneğin, kumda bir atın izlerini gören bir asker at düşüncesinden hemen bir atlı düşüncesine ve buradan da savaş düşüncesine geçecektir. Bir köylü ise, tersine, bir at düşüncesinden bir saban, bir tarla vb. düşüncelerine geçe cektir; böylece her biri şeylerin hayallerini şu ya da bu tarzda birleştirmeye alışmış olduğuna göre, aynı düşünceden şu ya da bu düşünceye geçecek tir. Önerme XIX İnsan ruhu asıl insan bedenini bilmez ve onun var olduğunu ancak bedenin duygulandığı duygulanışların fikirleri ile bilir. Kanıtlama İnsan ruhu, gerçi, her tekil şeyin başka bir fikrinden duygulanmış sayılması bakımından, Tanrıdan olan (önerme 9) insan bedeninin fikri veya bilgisidir (önerme 13), yahut (önerme 4) insan bedeni sürekli ola rak büyüyüp gelişen çok büyük sayıda cisimlere muhtaç olduğu için ve fikirlerin düzen ve bağlantısı şeylerin düzen ve bağlantısının aynı olduğu için (önerme 7), çok büyük sayıda tikel şeylerin fikirlerinden duygulanmış sayılmaları bakımından bu fikir Tanrıda olacaktır. O halde Tanrı, insan ruhunun tabiatını teşkil ettiği için değil, çok büyük sayıda başka fikirler den duygulanması bakımından insan bedeninin fikrine sahiptir veya in san bedenini bilir. Yani (11’inci önermenin önerme sonucu) insan ruhu, insan bedenini bilmez, fakat bedenin duygulanış fikirleri, insan ruhunun tabiatını meydana getirmesi bakımından Tanrıdadır, başka deyişle, Ruh bu duygulanışları algılar (önerme 12) ve bunun sonucu olarak asıl insan bedenini algılar (önerme 6) ve onu fiil halinde varmış gibi algılar (öner me 17); yalnız bu bakımdan insan ruhu asıl insan bedenini algılar. RUHUN TABİATI VE KÖKÜ ÜZERİNE 1 01 Önerme XX İnsan Ruhu hakkında Tanrının bir fikri veya bilgisi vardır ki; bu fikir veya bilgi, insan Bedeninin fikri veya bilgisiyle aynı tarzda Tanrıya bağlı dır ve ona nispet edilir. Kanıtlama Düşünce Tanrının bir sıfatıdır (önerme I) ve böylece (önerme 3) ge rek kendi başına, gerek bütün duygulanışlarıyla ve insan Ruhundan do layı da (önerme 11) bir fikir Tanrıda verilmiş olmalıdır. İkincisi, bu fikrin varoluşu veya Ruhun bilgisi, sonsuz olması bakımından değil, fakat tekil bir şeyin başka bir fikriyle duygulanmış olması bakımından, Tanrıdan çıkmalıdır (önerme 9). Fakat fikirlerin düzen ve bağlantısı şeylerin dü zen ve bağlantısının aynıdır (önerme 7), o halde insan Ruhu hakkındaki bu fikir veya bilgi, Beden hakkındaki fikir veya bilgi ile aynı tarzda Tan rıya bağlıdır ve Tanrıya nispet edilmiştir. Önerme XXI Asıl Ruh bedenle nasıl birleşmişse, bu Ruh fikri de ruhla aynı suretle birleşmiştir. Kanıtlama Şu sonucu çıkardık ki (önerme 12 ve 13) Ruh Bedenle, (can tenle) birleşmiştir, çünkü beden ruhun objesidir ve bundan dolayı aynı sebep ten, Ruh fikri, kendi objesiyle birleşmelidir, tıpkı Ruhun Bedenle birleşmiş olduğu gibi asıl Ruhla birleşmiş olmalıdır. Scolie Önerme 7’nin scolie’sinde söylediğim şey vasıtasıyla bu önerme çok daha açık anlaşılır; gerçekten biz orada göstermiştik ki, Beden fikri ve asıl Beden, yani (önerme 13) can ve ten, bazen düşünce sıfatıyla tasarla nan, bazen uzam sıfatıyla görülen yalnız ve aynı ferttir. Nitekim Ruh ve Ruh fikri tek ve aynı sıfat içinde, yani Düşünce sıfatı içinde tasarlanan tek ve aynı şeyden ibarettir. Diyorum ki, Ruh fikrinin varlığı ve asıl Ruhun varlığı aynı düşünme gücünün aynı zorunluluğu ile Tanrıdadırlar. Zira, gerçekten Ruh fikri, yani fikrin fikri, obje ile hiçbir münasebeti olmayan düşünmenin bir tavrı gibi görülmesi bakımından fikrin şeklinden başka 102 ETİKA bir şey değildir; nitekim bir şeyi bilen bir kimse bundan dolayı onu bildi ğini biliyor ve aynı zamanda bildiğini bildiğini biliyor ve bu sonsuzca böy le gider; fakat bundan daha ileride bahsedeceğiz. Önerme XXII İnsan Ruhu yalnız Bedenin duygulanışlarını değil, aynı zamanda bu duygulanışların fikirlerini de algılar. Kanıtlama Duygulanışların fikirlerinin fikirleri, duygulanışların fikirleriyle aynı tarzda Tanrıdan çıkarlar ve Tanrıya nispet edilirler, bu da yukarıdaki 20’nci önerme gibi kanıtlanır. Halbuki beden duygulanışlarının fikirleri insan Ruhundadır (önerme 12) yani (önerme sonucu, önerme 11) İnsan Ruhunun özünü meydana getirmeleri bakımından Tanrıdadır. Öyle ise bu fikirlerin fikirleri, insan Ruhunun bilgisine veya fikrine sahip olmak bakımından Tanrıda vardır, yani (önerme 21) bu sebeple yalnız Bedenin duygulanışlarından değil, bu duygulanışların fikirlerini de kavrayan in san Ruhunda var olacaklardır. Önerme XXIII Ruh, kendi kendisini ancak Bedenin duygulanışlarının fikirlerini ka vraması bakımından bilir. Kanıtlama Ruhun fikri veya bilgisi (önerme 20) Beden fikri veya bilgisiyle aynı tarzda Tanrıdan çıkar ve Tanrıya nispet edilmiştir. Madem ki, şimdi (öner me 19) insan Ruhu yalnız asıl insan Bedenini biliyor; yani (önerme 11’in önerme sonucu) madem ki insan Bedeninin bilgisi (Tanrının insan Ruhu nun tabiatını teşkil etmesi bakımından) Tanrıya nispet edilmiyor; o halde Ruh bilgisi, insan Ruhunun özünü meydana getirmesi bakımından Tanrıya nispet edilmez ve böylece (önerme sonucu, önerme 11) insan Ruhu bu anlamda kendi kendisini bilmez. Bundan başka, Bedenin duygulanmış olduğu duygulanışların fikirleri asıl insan Bedeninin tabiatını kuşatırlar, (önerme sonucu, önerme 16) yani (önerme 13) Ruhun tabiatıyla uyuşur lar; o halde bu fikirlerin bilgisi zorunlu olarak Ruh bilgisini kuşatır. Fakat RUHUN TABİATI VE KÖKÜ ÜZERİNE 1 03 (önceki önerme) bu fikirlerin bilgisi insan ruhundadır; öyle ise Ruh kendi kendisini ancak bu yolda bilir. Önerme XXIV İnsan Ruhu insan Bedenini terkip eden parçalara ait upuygun (adéquat) bilgiyi kuşatmaz. Kanıtlama İnsan Bedenini terkip eden parçalar, insan Bedeni ile hiçbir ilgisi olma yan fertler gibi, göz önüne alınabilmeleri bakımından değil, hareketlerini ancak gerektirilmiş bir tarzda birbirlerine ulaştırmaları bakımından Be denin özüne aittirler (lemma 3’ten sonra gelen tanım). Gerçekten, insan Bedeninin kısımları (postulat I), öyle birtakım birleşik fertlerdir ki, bu fertlerin parçaları tabiatı ve şeklini bozmaksızın insan Bedeninden ayrı labilir, (aksiyom 1, lemma 3’ten sonra), bundan dolayı (önerme 3) her parçanın fikri veya bilgisi, bu parça tabiat bakımından önce gelen tekil bir şeyin başka bir fikriyle duygulanmış olarak görülmesi (önerme 9) bakımından Tanrıda var olacaktır (önerme 7). İnsan Bedenini terkip eden her kısım için de aynı şeyi söylemek gerekir. Böylece insan Bedeni ni terkip eden her kısmın bilgisi yalnız insan Bedeni hakkında fikri ol ması, yani (önerme 13) insan Ruhunun tabiatını kurması bakımından değil, tikel şeylerin birçok fikirleriyle duygulanmış olması bakımından Tanrıda bulunmaktadır. Öyle ise (önerme sonucu, önerme 11) insan Ruhu insan Bedenini terkip eden kısımların upuygun bilgisini kuşatmaz. Önerme XXV İnsan Bedenine ait herhangi bir duygulanışın fikri dış cisme ait upuy gun bilgiyi kuşatmaz. Kanıtlama Gösterdik ki insan Bedenine ait bir duygulanışın fikri, dış cismin in san Bedenini herhangi bir tarzda gerektirmesi bakımından bu dış cismin tabiatını kuşatır (önerme 16). Halbuki dış cismin insan Bedenine bağlı olmayan bir fert olması bakımından bu dış cismin bilgisi, ya da fikri Tan rıdadır. Tanrı, başka bir şeyin fikrinden duygulanmış gibi görülmesi bakımından bu fikir tabiatça dış cisimden öncedir (önerme 7). O halde 104 ETİKA dış cisme ait upuygun bilgi, insan Bedeninin duygulanışlarının fikrine sahip olması bakımından Tanrıda değildir; aynı anlama gelmek üzere, insan Bedenine ait duygulanışın fikri dış cisim hakkındaki uygun bilgiyi kuşatmaz. Önerme XXVI Ruh, fiil halinde var olması bakımından bir dış cismi, ancak kendi Bedenini duygulanışlarına ait fikirlerle kavrar. Kanıtlama Eğer insan Bedeni bir dış cisimle hiçbir tarzda duygulanmış değilse, o halde (önerme 7) insan Bedeninin fikri (önerme 12) yani insan Ruhu bu cismin varlığı fikriyle hiçbir surette duygulanmamıştır, ya da insan Ruhu hiçbir suretle bu dış cismin varlığını kavramaz. O halde (önerme 16 ve önerme sonucu), insan Bedeninin herhangi bir tarzda bir dış cisimle duy gulanmış olması bakımından, insan Ruhu dış cismi kavrar. Önerme sonucu insan Ruhu, dış cismi hayal etmesi bakımından, bu cisme dair upuy gun bir bilgiye sahip değildir. Kanıtlama İnsan Ruhu dış cisimleri kendi Bedeninin duygulanışlarının fikirle riyle göz önüne aldığı zaman, biz, o hayal ediyor, diyoruz (scolie, önerme 17). Halbuki insan Ruhu dış cisimleri ancak kendi Bedeninin duygula nışlarının fikirleri yardımıyla, fiilde var gibi hayal edebilir (önceki öner me) ; o halde (önerme 25) insan Ruhunun bu cisimleri hayal etmesi ba kımından dış cisimlere ait upuygun bilgisi yoktur. Önerme XXVII İnsan Bedenine ait herhangi bir duygulanışın fikri, insan Bedeni hak kında upuygun bilgiyi kavramaz. Kanıtlama İnsan Bedeninin herhangi duygulanışına ait her fikir, bu Bedeninin belirli bir tarzda duygulanmış gibi görünmesi bakımından, insan Bedeni RUHUN TABİATI VE KÖKÜ ÜZERİNE 1 05 nin tabiatını kuşatır, fakat insan Bedeninin başka birçok tarzlarda duygu lanmış olabilen bir fert olması bakımından, onun fikri vb... (25’inci öner menin kanıtlanmasına bkz.). Önerme XXVIII İnsan Bedeninin duygulanışlarının fikirleri, yalnız insan Ruhuna nis pet edilirse, açık ve seçik değil, fakat karışıktırlar (bulanıktırlar). Kanıtlama İnsan Bedeninin duygulanışlarının fikirleri, gerek dış cisimlerin tabiatı nı gerekse asıl insan Bedeninin tabiatını gerçekten kuşatır (önerme 16) ve yalnız insan Bedeninin tabiatını değil, kısımlarının tabiatını da kuşat ması gerekir: Zira (postulat 3) duygulanışlar insan Bedenine ait kısım ların ve bunun sonucu olarak bütün Bedenin duygulanmış olduğu oluş tarzlarıdır. Fakat (önerme 24 ve 25) dış cisimlere ait upuygun bilgi, nite kim insan Bedeninin kısımlarına ait upuygun bilgi, insan Ruhundan duy gulanmış gibi görüldüğü için değil, başka fikirlerden duygulanmış diye alındığı için Tanrıdadır: o halde ancak insan Ruhuna nispet edilen duy gulanışların fikirleri öncüllerden çıkan sonuçlar gibidir, yani açıkça görül düğü gibi, karışık fikirlerdir. Scolie Yalnız başına göz önüne alındığı zaman insan Ruhunun tabiatını kuran fikrin açık ve seçik olmadığı kanıtlanmıştır; nitekim insan Ruhunun fikri ve Bedeninin duygulanışlarının fikirlerinin fikirleri, yalnız Ruha nispet edilmeleri bakımından açık ve seçik olmadıkları da, kolayca görüleceği üzere, kanıtlanmıştır. Önerme XXIX İnsan Bedenine ait herhangi bir duygulanışın fikrinin fikri insan Ruhu na ait upuygun bilgiyi kuşatmaz. Kanıtlama Gerçekten insan Bedeninin duygulanışının fikri (önerme 27) insan Bedeninin upuygun bilgisini kuşatmaz, ya da onun tabiatını upuygun tarz da ifade etmez, yani (önerme 13) Ruhun tabiatıyla upuygun bir bilgisi 1 0 6 ETİKA yoktur; bunun sonucu olarak (aksiyom 6, bölüm I), bu fikrin fikri Ruhun tabiatını upuygun bir tarzda ifade etmez veya Ruhun upuygun bilgisini kuşatmaz. Önerme sonucu Buradan şu sonuç çıkar ki, insan Ruhu tabiatın ortak düzenine göre şeyleri her kavrayışında ne kendisi, ne Bedeni, ne de dış cisimler hakkın da upuygun bir bilgiye sahiptir. Fakat onun ancak bulanık ve eksik bir bilgisi vardır. Gerçekten, insan Ruhu kendi kendisini ancak Bedenin duygulanışlarının fikirlerini kavraması bakımından bilir (önerme 23). Hal buki (önerme 19) insan Ruhu kendi Bedenini ancak duygulanışların fikir leri ile kavrar, ya da yalnız onlarla (önerme 26) dış cisimleri (de) kavrar; öyleyse insan Ruhu fikirlerine sahip olması bakımından ne kendisi için (önerme 29) ne kendi Bedeni için (önerme 27), ne de dış cisimler için (önerme 25) asla upuygun bir bilgiye sahip değildir. Fakat yalnız bulanık ve eksik bir bilgisi vardır (önerme 28). Scolie Açıkça söylüyorum ki, tabiatın ortak düzeninde objeleri kavradıkça, yani birçok şeyin aynı zamanda temaşa edilmesi suretiyle onların araların daki farkları, ilgileri ve karşıtlıkları anlamak için gerektiği zamanlar değil de, şeylerin rastgele (tesadüfi) karşılaşmasıyla şu veya bu objenin temaşası için dışarıdan gerektirildiği zamanlar; insan Ruhunun hem kendisi hem Beden, hem de dış cisimler için ancak bulanık ve eksik bir bilgisi vardır. Gerçekten Ruh ya bu ya başka bir tarzda içinden yatkın bulunduğu zaman lar, şeyleri -birazdan göstereceğim gibi - açık ve seçik bir tarzda temaşa eder. Önerme XXX Bedenimizin süresine dair ancak çok upuygun olmayan (inadéquate) bir bilgimiz olabilir. Kanıtlama Bedenimizin süresi kendi özüne (aksiyom I) ya da Tanrının mutlak tabiatına (önerme 21, bölüm I) bağlı değildir, fakat (önerme 28, bölüm I) öyle birtakım nedenlerle var olmaları ve etki yapmaları gerektirilmiştir RUHUN TABİATI VE KÖKÜ ÜZERİNE 1 0 7 ki, bunların da var olmaları ve etki yapmaları kesin ve gerektirilmiş bir biçimde başka nedenlerle gerektirilmiştir ve bu sonsuzca böyle gider. O halde Bedenimizin süresi tabiatın ortak düzenine ve şeylerin yapılışına bağlıdır. Şeylerin kuruluş tarzlarına gelince, Tanrının yalnız insan Bede ni için bir fikre sahip olması bakımından değil, fakat her şeyi için fikirleri olması bakımından, bu hususta upuygun bilgisi vardır. O halde, Bedenimi zin süresi hakkındaki bilgi, eğer yalnızca Ruhun tabiatını kurması bakımın dan göz önüne alınırsa, çok upuygun olmayan bir tarzda Tanrıdadır, yani (önerme sonucu, önerme 2) bu bilgi son derece upuygun olmayan bir tarzda Ruhumuzda bulunmaktadır. Önerme XXXI Dışımızda bulunan tekil şeylerin süresine dair ancak son derece upuy gun olmayan bir bilgiye sahip olabiliriz. Kanıtlama Gerçekten, tekil şey insan Bedeni gibi belirli ve gerektirilmiş bir biçim de var olmak ve etki yapmak için başka bir tekil şey tarafından, o da bir başkası tarafından, bu suretle sonsuzca giderek gerektirilmiş olmalıdır (önerme 28, bölüm I). Halbuki (önceki önermede) tekil şeylerde ortak olan özelik (hassa) yardımıyla kanıtladığımız gibi, kendi Bedenimiz üze rine ancak son derece upuygun olmayan bir bilgiye sahip olduğumuz için, öyle ise tekil şeylerin süresi içinden aynı şeyi, yani bu hususta son derece upuygun olmayan bir bilgiye sahip olabileceğimiz sonucunu çıkarmamız gerekir. Önerme sonucu Buradan şu sonuç çıkar ki, bütün tikel şeyler zorunsuzdur (contingent) ve bozulmaya elverişlidir, zira onların sürelerine dair hiçbir upuygun bil giye sahip olamayız (önceki önerme) ve bizim şeylerin zorunsuzluğu, olum sallığı (contingence) ve bozulma imkânı deyince anlamamız gereken şey budur, (scolie 1, önerme 33, bölüm I) zira (önerme 29, bölüm I) bundan başka zorunsuz hiçbir şey yoktur. Önerme XXXII Bütün fikirler Tanrıya nispet edilmeleri bakımından doğrudurlar. 1 0 8 ETİKA Kanıtlama Gerçekten Tanrıda bulunan bütün fikirler objelerine tam uygundur lar (önerme sonucu; önerme 7). O halde (aksiyom 6, bölüm I) bütün fikirler Tanrıya nispet edilmeleri bakımından doğrudurlar. Önerme XXXIII Fikirlere, yanlış dedirtebilecek onlarda pozitif hiçbir taraf yoktur. Kanıtlama Bu önermeyi inkâr ederseniz, eğer kabilse hatanın, yani yanlışlığın şeklini meydana getiren düşünmenin pozitif bir tavrını tasarlayınız. Bu düşünme tavrı Tanrıda olamaz, (önceki önerme) ve Tanrının dışında ise hiçbir şey ne var olabilir ne tasarlanabilir (önerme 15, bölüm I), o halde fikirlere yanlış dememize sebep olacak pozitif hiçbir cihet yoktur. Önerme XXXIV Bizde mutlak olan, yani upuygun ve yetkin olan her fikir doğrudur. Kanıtlama Bizde upuygun ve yetkin bir fikrin bulunduğunu söylediğimiz zaman, Ruhumuzun özünü meydana getirmesi bakımından Tanrının upuygun ve yetkin bir fikre sahip olmasından başka bir şey söylemiş olmayız (önerme sonucu, önerme 11) ve bunun sonucu olarak (önerme 32) böyle bir fikrin doğru olduğundan başka bir şey söylemiş olmayız. Önerme XXXV Yanlışlık ve hata, upuygun olmayan ya da eksik ve bulanık fikirleri olan bilgi yokluğundan ya da eksikliğinden ibarettir. Kanıtlama Fikirlerde yanlışlık şeklini meydana getiren pozitif hiçbir cihet yoktur (önerme 33). O yanlışlık mutlak bilgi yoksunluğundan ibaret değildir; zira aldanabilen ve aldatılabilen Bedenler değil, Ruhlardır; o hele mutlak bil gisizlikten de ibaret değildir; zira bilmemek ve yanılmak farklı şeylerdir. Öyle ise o, şeylerin upuygun olmayan bilgisinden, yani upuygun olmayan ve karışık fikirleri içine alan bir bilgi yoksunluğundan ibarettir. RUHUN TABİATI VE KÖKÜ ÜZERİNE 1 0 9 Scolie Bu kısmın (önerme 17) scolie’sinde, yanılmanın nasıl bilgi yoksunlu ğundan ibaret olduğunu açıkladım; fakat bunu daha iyi açıklamak için aşağıdaki şu örneği vereceğim. İnsanlar hür olduklarını zannederek aldanıyorlar: Bu sanı yalnız ha reketlerinin (aksiyonlarının) şuuruna sahip olmaları ve onları gerektiren (belirleten) nedenleri bilmemelerinden ileri geliyor. O halde hürlükleri nin fikri ancak aksiyonlarının hiçbir nedenini bilmemeleri üzerine da yanmaktadır. Zira insani etkilerin (aksiyonların) iradeye bağlı olduğunu söyledikleri zaman, bu sözleri, karşılığında hiçbir fikir bulunmayan keli melerden ibarettir. Çünkü onlar iradenin ne olduğunu ve Bedeni nasıl harekete getirdiğini bilmiyorlar; daha çok iddiası olanlar ve Ruha dura cak ve oturacak bir yer kuranlar kendileriyle alay ettiriyorlar ve nefrete sebep oluyorlar. Nitekim güneşe baktığımız zaman, onun bizden 200 ayak uzaklıkta olduğunu hayal ederiz ve bu yanılma yalnız bu hayal gücü ile kaim değildir. Fakat aynı zamanda onu böyle hayal ettiğimiz sırada hakikî uzaklığını ve bu hayal gücünün nedenini bilmememizden ileri gelmekte dir. Gerçi sonradan onun dünyadan 600 arz veya diyametreden daha fazla uzaklıkta olduğunu kabul ediyorsak da bununla birlikte onu her zaman daha yakın diye hayal ediyorduk. Zira güneşin gerçek uzaklığını bilmediğimiz için değil, Bedenimizin onunla duygulanmış olması bakımın dan güneşin özü Bedenimizin duygulanışını kavradığı için güneşi bu ka dar yakın diye hayal ediyorduk. Önerme XXXVI Upuygun olmayan, bulanık olan fikirler de zorunlu olarak upuygun (veya) açık ve seçik fikirler kadar objelerinin tabiatına bağlıdırlar (on lardan çıkarlar). Kanıtlama Bütün fikirler Tanrıdadır (önerme 15, bölüm I) ve Tanrıya nispet edilmeleri bakımından (önerme 32) doğru ve upuygundurlar, (önerme sonucu, önerme 7); bundan dolayı ancak herhangi bir şeyin tekil ruhuna nispet edilmeleri bakımından upuygun olmayan ve bulanık olan fikirler vardır (önerme 24 ve 28). Öyle ise upuygun olmayan ve bulanık olan fikirler de (önerme sonucu, önerme 6) upuygun, açık ve seçik fikirler 1 1 O ETİKA kadar ve aynı zorunlulukla kendi objelerinin tabiatına bağlıdırlar (veya onlardan çıkarlar). Önerme XXXVII Bütün şeylerde ortak olan (lemma II) ve bütünde olduğu kadar parça da da bulunan şey, hiçbir tekil şeyin özünü meydana getirmez. Kanıtlama Eğer bu önermeyi inkâr ederseniz, mümkünse bütünde ortak olanın tekil bir şeyin özünü, diyelim B’nin özünü kurup kurmadığını tasarlayınız. O halde (tanım II) bu, B olmadan ne var olabilir, ne tasarlanabilir. Hal buki bu varsayıma aykırıdır; öyle ise o B’nin özüne ait olmadığı gibi hiç bir tekil şeyin de özünü meydana getirmez. Önerme XXXVIII Her şeyde ortak olan ve bütün olduğu kadar parçada da bulunan şey ancak upuygun bir tarzda tasarlanabilir. Kanıtlama A bütün cisimlerde ortak olan ve bütünde olduğu kadar her cismin parçalarında da bulunan bir şey olsun. A’nın upuygun bir tarzda tasarla nabileceğim söylüyorum. Gerçekten A fikri (önerme sonucu, önerme 7) zorunlu olarak Tanrıda yalnız insan Bedeninin fikrine sahip olduğu için değil, aynı zamanda Beden duygulanışlarının fikirlerine de sahip olması bakımından upuygun olacaktır ki bu fikirler (önerme 16, 25 ve 27) insan Bedeninin olduğu kadar dış cisimlerin de tabiatını bir parça kavrayacak tır. Yani (önerme 12 ve 13) bu fikir zorunlu olarak, insan Ruhunu kur ması bakımından Tanrıda upuygun olacaktır. O halde Ruh (önerme so nucu, önerme 11) zorunlu olarak A’yı upuygun bir tarzda kavrar ve onu yalnız kendi kendisini kavraması bakımından değil, aynı zamanda kendi Bedenini ve başka bütün dış cisimleri kavraması bakımından da kavrar; o halde A başka bir tarzda tasarlanamaz. Önerme sonucu Buradan, bütün insanlarda ortak bazı fikirler ve kavramların var ol duğu sonucu çıkar; zira (lemma 2) bütün cisimler bütün insanlar tarafın RUHUN TABİATI VE KÖKÜ ÜZERİNE 1 1 1 dan upuygun yani açık ve seçik olarak kavranması 5 gereken (önceki öner me) bazı şeylere elverişlidir (convenir). Önerme XXXIX Eğer insan Bedeninin ve insan Bedenini daima duygulandırmakta olan bazı dış cisimlerin ortak özeliği varsa ve o, dış cisimlerin herhangi birinin parçasında olduğu kadar bütününde de bulunuyorsa, bu özelikten dolayı fikir Ruhta upuygun olarak bulunacaktır. Kanıtlama A insan Bedeniyle ve bazı dış cisimlerle ortak ve onlara vergi 6 olan bir şey olsun ve aynı suretle dış cisimlerde olduğu kadar insan Ruhunda da bulunsun. Tanrı, yalnız insan Bedeninin fikrine sahip olması bakımın dan değil, aynı zamanda dış cisimlerin fikrine sahip olması bakımından da A için (önerme sonucu, önerme 7) uygun bir bilgiye sahip olacaktır. Şimdi, varsayalım ki insan Bedeni ortak bir yönü olduğu için bir dış ci simle duygulanmış bulunsun, bu duygulanışın fikri A özelliğini çağıracak tır (önerme 16) ve bundan dolayı (önerme sonucu, önerme 7) A özelliği ni kavraması noktasından bu duygulanışın fikri, insan Bedeninin fikri ile duygulanmış olması bakımından, yani (önerme 13) Tanrının insan Ruhu nun tabiatını meydana getirmesi bakımından Tanrıda upuygun olacaktır; o halde (önerme sonucu, önerme 11) bu fikir dahi insan ruhunda upuygun olacaktır. Önerme sonucu Bundan şu sonuç çıkar ki, Bedenin başka cisimlerle ortak ne kadar özeliği varsa, Ruh da birçok şeyleri o kadar upuygun olarak kavramaya yetkilidir. Önerme XL Ruhta, upuygun olan fikirlerden çıkan bütün fikirler de upuygundur lar. 5) Burada kavrama kelimesi algılamanın Yüklə 1,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|