Türkçesi: Hilmi Ziya Ülken
Yüklə 1,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Cause efficiente
(fail-illet). 144 ETİKA halde benzeyişi meydana getiren şey, bu duygulanışların etker nedeni olmasa dahi, bu objeyi ya severiz ya da ondan nefret ederiz. Önerme XVII Eğer bir objede her zaman Ruhumuzda Sevinç doğuran bir başka obje ye benzer bir şey olduğunu hayal edersek, her zaman bize Keder vermekte olan bu objeyi aynı zamanda hem severiz, hem ondan nefret ederiz. Kanıtlama Bu obje, gerçekten, varsayıma göre, kendiliğinden kederin nedenidir ve bu duygulanışla onu hayal ettikçe ondan nefret ederiz (scolie, önerme 13). Bundan başka bizde, daima aynı derecede büyük bir sevinç duygulanışı duyuran bir başkasına benzer bir yanı bulunması bakımından, onu aynı sevinç atılışı ile seveceğiz (önceki önerme); öyle ise ona karşı nefretimiz olduğu gibi aynı zamanda sevgimiz de olacaktır. Scolie İki karşıt duygulanıştan doğan bu Ruh haline ben Ruh kararsızlığı adını veriyorum ki, hayal gücüne göre şüphe ne ise duygulanışa göre de o aynı şeydir (önerme 44, bölüm II). Ruhun kararsızlığı ile şüphe arasında ancak çoklukla azlık farkı vardır. Yalnız şu ciheti belirtmek gerekir ki, önce gelen önermede Ruh duygulanışları arasında bu iki duygulanıştan birinin asıl kendisinin, ötekinin ise iğreti olarak meydana geldiği sonu cunu çıkardı isem, bunun sebebi önceki önermelerin bu suretle sonuçla mayı daha kolaylaştırmaları idi. Fakat ruhun kararsızlığının çok kere ya bir ya öteki duygulanışın etker nedeni olan bir obje olduğunu inkâr et mem. Vakaa insan bedeni farklı tabiatta pek çok sayıda fertten ibarettir (postulat 1, bölüm II) ve bundan dolayı (önerme 13, lemma III’ten sonra gelen aksiyom 1, bölüm IIye bkz.) birçok ve çeşitli tarzlarda tek ve aynı Bedende duygulanabilir; öte yandan tek ve aynı şey birçok tarzlarda duy gulanabildiği gibi, o da Bedenin tek ve aynı bölümünden birçok ve çeşitli tarzlarda duygulanabilir. Böylece, kolay tasarlanabilir ki, tek geçmiş ve gelecek bir şeyin hayaliyle de sevinç ve keder duyabilir. Önerme XVIII İnsan hazır bir şeyin hayaliyle olduğu kadar geçmiş ve gelecek bir şeyin hayaliyle de Sevinç ya da Keder duyabilir. DUYGULANIŞLARIN KÖKÜ VE TABİATI ÜZERİNE 145 Kanıtlama İnsan bir objenin hayaliyle duygulanmış oldukça onu var olmasa bile, hazır gibi görür (önerme 17, bölüm II ve onun önerme sonucu) ve onun hayali ya geçmiş ya gelecek bir zamanın hayaline bağlı olduğu zaman da onu geçmiş veya gelecek gibi tasarlar (scolie, önerme 44, bölüm II). Bu nun için kendi başına göz önüne alınan objenin hayali ister gelecek, ister geçmiş zamana, ister hale atfedilsin, her zaman aynıdır, yani (önerme sonucu, önerme 16, bölüm III) ister hayal geçmiş bir objeden gelsin, isterse geleceğe veya hale ait objeden gelsin, Beden yapısı veya duygulanış aynıdır. Bundan dolayı, ya geçmiş ya gelecek, ya da hazır bir şeyin hali Ruhu muzda aynı sevinç veya keder duygulanışını doğurur. Scolie I Kendisiyle duygulanmış olduğumuz veya olacağımız bir şey hakkında geçmiş ya da gelecektir diyorum: Diyelim ki gördüğümüze veya göreceği mize göre o bize haz vermiştir ya da verecektir, o bize acı vermiştir ya da verecektir vb. Gerçekten onu böyle tasarladığımıza göre varlığını tasdik ediyoruz: Yani Beden şeyin varlığına aykırı hiçbir duygulanış duymaz (önerme 17, bölüm II). Bundan dolayı Beden, bu şey hazır olduğu zaman nasıl duygulanmış ise, onun hayaliyle de aynı suretle duygulanmış olur. Yine de, bununla birlikte, daha önce bir yığın deney yapmış olanlar, bir şeyi gelecek veya geçmiş gibi gördükleri zaman kararsızlıkta kalırlar ve çok defa bir sonuca varmayı şüpheli görürler (scolie, önerme 44, bölüm II). Bundan şu sonuç çıkar ki, böyle hallerden doğan duygulanışlar da sabit (kararlı) değildirler ve genel olarak çeşitli şeylerin hayalleriyle bulan dırılmıştırlar. Ve bu hal o şeyin sonucu hakkında bir kesinlik kazanıncaya kadar sürer gider. Scolie II Bütün bu söylemiş olduklarımdan, umut, korku, güven, umutsuzluk, sevinç ve vicdan azabının ne olduğu anlaşılır. Umut, gerçekten, olması bize kesin değil diye görünen gelecek veya geçmiş bir şeyin hayalinden meydana gelmiş kararsız bir sevinçten başka bir şey değildir. Korku, ter sine olarak, yine kesin olmayan bir şeyin hayali ile meydana gelen karar sız bir kederdir. Şimdi bu iki duygulanıştan şüpheyi kaldırırsanız, umut güvene, korku umutsuzluk haline düşer; korktuğumuz veya umduğumuz 146 ETİKA bir şeyin hayaliyle meydana gelen sevinç ya da kederi yapan budur. Ondan sonra haz da, olması bize kesin görünmeyen geçmiş bir şeyin hayaliyle meydana gelmiş sevinçten başka bir şey değildir. En sonra, şuur daralması, şüphesiz, hazzın karşıtı olan kederdir. Önerme XIX Sevdiğinin yok olduğunu hayal eden kederlenecektir. Tersine, onun var olarak kaldığını hayal eden sevinecektir. Kanıtlama Ruh, elinden geldiği kadar, Bedenin etki gücünü artıran ya da onu tamamlayan şeyi hayal etmeye çalışır (önerme 12), yani (scolie, önerme 13) Bedenin sevdiği şeyi hayal etmeye çalışır. Halbuki hayal gücü şeyin varoluşuna sebep olanla tamamlanır ve tersine, şeyi yok edenle azalır (önerme 17, bölüm II); o halde sevilen şeyin varlığına sebep olan şeylerin hayalleri, bu objeyi hayal etmesini sağlayan Ruhun çabasını tamamlarlar. Yani (scolie, önerme 11) Ruha sevinç verirler ve tersine, sevilen şeyin varlığını yok edenler Ruhun bu çabasına aykırıdırlar. Yani (aynı scolie) onu kederli yaparlar; bundan dolayı, sevilen bir objenin yok olduğunu hayal eden kimse kederlenecektir, vb. Önerme XX Kin beslediği şeyin yok olduğunu hayal eden kimse, sevinecektir. Kanıtlama Ruh (önerme 13), Bedenin etki (tesir) gücünü azaltan veya bağlayan objelerin varlığını yok edeni hayal etmeye çalışır, yani (scolie, aynı öner me) kin beslediği objelerin varlığını yok eden şeyi hayal etmeye çalışır; bundan dolayı Ruhta kinin objesinin varlığını yok eden bir objenin ha yali ruhun çabasını tamamlar, yani (scolie, önerme 11) ona sevinç verir; öyle ise Kin beslediği objenin yok olduğunu hayal eden kimse, sevine cektir. Önerme XXI Sevdiğinin Sevinç veya Kederle duygulanmış olduğunu hayal eden kimse de, ya sevinç ya kederle duygulanacaktır ve bu iki duygulanıştan DUYGULANIŞLARIN KÖKÜ VE TABİATI ÜZERİNE 147 ya biri ya ötekinin, sevilen şeyde bulunacakları hale göre sevende de ya daha çok ya daha az olacaktır. Kanıtlama Sevilen şeyin varoluşuna sebep olan şeylerin hayalleri (19’uncu öner mede göstermiş olduğum gibi) bu şeyi hayal etmesini sağlayan ruhun çabasına yardım eder (ya da tamamlar). Fakat sevinç, sevinçli şeyin varolu şuna sebep olur ve sevinç duygulanışı ne kadar büyükse bu da o kadar büyüktür. Zira o (11’inci önermenin scolie’si) daha büyük bir yetkinliğe geçiştir; öyle ise sevilen şeyden dolayı sevincin hayali sevende Ruhun çabasına yardım eder, yani (scolie, önerme 11) seveni sevinçle duygu landırır ve bu duygulanış sevilen şeyde ne kadar büyükse o kadar büyük olacaktır, birinci nokta bu idi. Bundan başka, bir şey kederle duygulan dığı zaman, bir dereceye kadar yıkılmıştır ve o ne kadar büyük bir keder le duygulanmış ise bu yıkılış da o kadar büyüktür (scolie, önerme 11). Böylece (önerme 19) sevdiğinin kederle duygulanmış olduğunu hayal eden kimse, ondan aynı suretle duygulanır ve bu duygulanış sevilen kim sede ne kadar büyükse, o kadar çok olur. Önerme XXII Birinin sevdiğimiz bir objeye sevinç verdiğini hayal edersek, ona karşı sevgi duymuş olacağımız gibi, tersine olarak, aynı objeye keder verdiğini hayal edersek, ondan nefret ederiz. Kanıtlama Sevdiğimiz şeyi ya bir sevinç ya kederle duygulandıran, bizi de ya se vinç ya kederle duygulandırır, çünkü sevdiğimiz şeyi bu sevinç veya ke derle duygulanmış diye hayal ederiz (önceki önerme): halbuki bu sevinç veya kederin bizde bir dış neden fikri ile birlikte olduğu varsayılmıştır. Öyle ise (scolie, önerme 13) sevilen bir şeyin ya sevinç ya kederin nedeni olduğuna inandığımız kimseyi severiz veya ondan nefret ederiz. Scolie 21 ’inci önerme başkasının uğradığı zarar yüzünden duyulan keder diye tanımlanabilen şefkatin ne olduğunu bize gösteriyor. Fakat başkasının mut luluğunun meydana getirdiği sevince verilmesi gereken adı bilmiyorum. 148 ETİKA Başkasına iyilik yapana karşı duyulan sevgiye iyi görme (faveur) 4 ve kötülük yapanın bizde doğurduğu nefrete tiksinme diyeceğim. En sonra işaret etmek gerekir ki yalnız (21’inci önermede göstermiş olduğum gibi) sevmiş olduğumuz bir şeye karşı acımamız yoktur, aynı zamanda bize benzediğine hükmettiğimiz kimseye karşı da daha aşağıda göstereceğim gibi, Ruhumuzda hiçbir duygulanış doğurmadığı zaman bile, acıma du yarız. Bundan dolayı benzerimize iyilik yapan kimseye karşı da iyi gö rüş duyar ve tersine olarak ona zarar veren kimseden de tiksinmiş olu ruz. Önerme XXIII Nefret ettiği kimsenin Kederle duygulandığını hayal eden kimse sevi necek ve tersine, onun Sevinç duyduğunu hayal eden kimse kederlene cektir. Ve bu iki duygulanış, nefret edilen şeyde karşıt duygulanışın ya daha çok ya daha az olduğuna göre ya az ya çok kuvvetli olacaktır. Kanıtlama Nefret edilen bir kimse keder duyduğu zaman, o kimse bir dereceye kadar yok olmuştur ve bu keder ne kadar büyükse onun yok oluşu da o kadar büyüktür (önerme 11’in scolie’si) öyle ise her kim nefret ettiği şeyin keder duyduğunu hayal ederse, bundan dolayı onun karşıtı olan duygula nışı duyacaktır ki bu da sevinçtir; ve bu nefret edilen şeyin keder duydu ğunu ne kadar çok hayal ederse bu sevinç de o kadar büyük olacaktır. Birinci nokta bu idi. Şimdi sevinç, burada sevinç veren şeyin varoluşunu gerektirir (scolie, önerme 11) ve bu ne kadar çok tasarlanırsa bu sevinç de o kadar büyüktür. Eğer bir kimse nefret ettiği kimsenin sevinç duydu ğunu hayal ederse, bu hayal ediş (önerme 13) onun çabasını azaltacak yani (scolie, önerme 11), o keder duyacaktır, vb. Scolie Bu sevinç sağlam olarak ve iç savaşı olmadan elde edilemez, zira (bunu 27’nci önermede göstereceğim) kendine benzer birinin bir kederle duygu lanışa uğradığı hayal edildikçe bir dereceye kadar kederlenilmesi gerekir; 4) Bu kelimeyi tam çevirmek güçtür: Spinoza’nın kastettiği bir insanın iyi hareketini beğen mek ve iyi karşılamayı ifade ediyor. “İyi görme” müphem olarak bu anlamı veriyor. DUYGULANIŞLARIN KÖKÜ VE TABİATI ÜZERİNE 149 tersine olarak, sevinç duyduğu hayal edildiği zaman sevinilmesi gerekir. Fakat burada yalnız kin veya nefreti göz önüne alıyoruz. Önerme XXIV Kin duyduğumuz şeyden dolayı Sevinç duyan birisini hayal edersek onun hakkında Kin (ya da nefret) duygusu besleriz, eğer tersine, keder duyduğunu hayal edersek, onun hakkında Sevgi duyarız. Kanıtlama Bu önerme de 22’nci önerme gibi kanıtlanmıştır. Scolie Bu Kin duygulanışları ve buna benzeyenler, bir insanı ya başkasının kötülüğünden memnun veya başkasının mutluluğundan kederli olması bakı mından göz önüne alınan, Kinden başka bir şey olmayan, hasede bağlanırlar. Önerme XXV Kendimizde veya sevilen şeyde ya onu ya bizi Sevinçle duygulandırdığı nı hayal ettiğimiz her şeyi kabul etmeye çabalarız ve tersine ya onu ya da bizi kederle duygulandırdığını hayal ettiğimiz her şeyi de inkâr etmeye çabalarız vb. Kanıtlama Sevilen kimseye ya sevinç ya keder duygusu verdiğini hayal ettiğimiz şey bize de ya sevinç ya keder duygusu verir (önerme 21). Fakat Ruh (önerme 12) yapabildiği kadar, bize sevinç duygusu veren şeyi hayal et meye çabalar, yani (önerme 17, bölüm II ve onun önerme sonucu) onu şimdi hazırmış gibi görmeye çalışır ve tersine (önerme 13) bize keder duygusu veren şeyin varlığını uzaklaştırmaya çalışır; öyle ise, ya bizde ya sevilen şeyde sevinç duygusu doğurduğunu hayal ettiğimiz her şeyi kabul etmeye çabalarız. Ve tersine, ya bizde ya sevilen şeyde keder duygusu doğurduğunu hayal ettiğimiz her şeyi reddetmeye çabalarız. Önerme XXVI Nefret ettiğimiz birinin keder duyduğunu hayal ettiğimiz her şeyi ka bule çalışırız ve tersine, ona sevinç veren her şeyi inkâra çalışırız. 1 5 0 ETİKA Kanıtlama Bundan önceki 21’inci önermeden çıktığı gibi, bu önerme de 23’üncü önermeden çıkar. Scolie Böylece görürüz ki, insan kendisi ve sevilen şey hakkında kolaylıkla adil olmadan çok, taraf tutuyor ve tersine, nefret ettiği şey hakkında da adil olmadan az taraf tutuyor; insanın kendisi söz konusu olunca adil olmaktan ziyade taraf tuttuğu zamanki bu hayal gücüne gurur (öğünme) denir ve bu, bir çeşit hezeyandır, çünkü insan yalnız kendi hayal gücü ile her şeyi kavrayabildiğinin gözleri açık rüyasını görür, bu sebepten onu gerçek sayar ve ona hayran olur, halbuki varlığına engel olan ve kendi etki gücünü sınırlayan şeyi hayal edemez. Öyle ise gurur (öğünme) insanın kendi hakkında adil olmaktan ziyade taraf tutmasından doğan bir se vinçtir. Ve bunun sonucu olarak insanın bir başkası hakkında adil olmak tan ziyade taraf tutmasından doğan sevince artık değerlendirme (sures time) ya da fazla övme denir ve en sonra bir başkası hakkında adil olmak tan az taraflı davranmasından doğan duyguya da hor görme (mésestime) denir. Önerme XXVII Bize benzeyen ve hakkında hiçbir tarzda bir duyguya sahip olmadığımız birinin bir duygusu olduğunu hayal edersek sırf bundan dolayı ona ben zer duyguyu duyarız. Kanıtlama Şeylerin hayalleri insan Bedeninin duygulanışlarıdır ki, onların fikir leri bizim gibi hazır olan dış cisimlerin fikirlerini bizde temsil ederler; (Scolie, önerme 17, bölüm II) yani (önerme 11, bölüm II) onların fikirle ri Bedenimizin tabiatını ve aynı zamanda bir dış cismin şimdi hazır olan tabiatını kuşatır. Öyle ise eğer bir dış cismin tabiatı Bedenimizin tabiatı na benzerse hayal ettiğimiz dış cismin fikri de, bu dış cismin duygulanışına benzeyen Bedenimizin bir duygulanışını kuşatacaktır ve bunun sonucu olarak bize benzer birinin bu duygulanışla duygulandığını hayal edersek, bu hayal ediş Bedenimizin benzer bir duygulanışını kuşatacaktır. Öyle ise yine bize benzer bir şeyin bir duyguya sahip olduğunu hayal etme DUYGULANIŞLARIN KÖKÜ VE TABİATI ÜZERİNE 151 mizden dolayı onunkine benzer bir duyguya sahip oluruz. Tersine olarak, bize benzer birisi hakkında nefretimiz olsaydı, nefretimiz nispetinde (öner me 23) ona karşıt ve onunkine benzemeyen bir duygu duyacaktık. Scolie Duygulanışların bu taklidi, bir keder söz konusu olunca, acıma (com Yüklə 1,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|