Муќаддима

Atmosfera havosi ifloslanishining insonga, o’simlik va hayvonot 
olamiga ta’siri 
Atrof-muhitga qo’shiladigan kimyoviy modlalar va fizikaviy omillar orasida 
kanserogen moddalar eng xavfli hisoblanadi. Kanserogen moddalar tirik organizmda 
juda xavfli moddalarning rivojlanshiga katta ta’sir yetadi. Organizmda paydo bo’lgan 
kanserogen moddalar (nafas olish yo’llari orqali, oziq-ovkaqlar bilan va hokazo) undan 
chiqa olmaydi. 
Konserogen moddalar guruhiga polisiklik aromatik uglevodorodlar (masalan, 
benz(a)piren S
29
N
12
), epoksidlar, to’rt xlorli uglevodorod (SSN
4
), xloroform, metall 
birikmalari (masalan, borilliy oksidi, xrom oksidi, nikel sulfidi, qo’rg’oshin birikmalari) 
va boshqa moddalar kiradi. Xususan, benz(a)piren eng kuchli kanserogen modda 
hisoblanadi. U ko’mir, neft mahsulotlari va slaneslarni yondirganda paydo bo’ladi. 
Avtomagistral yo’llari atrofida, issiqlik elektr stansiyalarida, metallurgiya zavodlari va 
sexlarida uning eng yuqori konsentrasiyasi paydo bo’ladi. 
Biologik qobiq elementlari o’zaro uzviy bog’langanligi tufayli ifloslangan 
atmosfera havosi tabiatning boshqa komponentlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Natijada 
suv va tuproqning tabiiy holatida, inson organizmida, o’simlik va hayvonot dunyosida 
salbiy o’zgarishlar paydo bo’ladi. YUrak-qon tomirlari sistemasi shikastlanib, qon 
bosimi oshadi, rak, bronxit va o’pka kasalliklarining ko’payishiga sabab bo’ladi. 
Bir kishi o’rtacha bir sutkada 25 kg havo bilan nafas oladi. Natijada havo 
tarkibidagi zararli changlar, qurum va gazlar organizmda to’planaveradi. Bu esa, sekii-
asta nnson organizmining zaiflashuviga olib keladi va oqibatda organizm turli 
infeksiyalarga etarli darajada qarshilik ko’rsatish qobiliyatini yo’qotadi. Bularning 
barchasini alohida misollarda ko’rib chiqamiz. 
1. Oltingugurt oksidi SO
2
. Rangsiz, o’tkir hidli gaz bo’lib, uning ruxsat etilgan 
chegaraviy konsentrasiya (RECHK o’r.sut.)si 0,05 mg/ m
3
ni tashkil yetadi. Agar uning 
miqdori 0,13, 0,3 va 0,8 mg/ m
2
ni tashkil etsa, aholi o’rtasida surunkali astma kasalligi 
mos ravishda 13, 18 va 26% ga oshib ketishi mumkin. Agar atmosfera havosi tarkibida 
SO
2
uning RECHK sidan ko’proq to’planib qolsa, bronxit, o’pka yallig’lanishi, jigar-
qon bosimining oshishiga va ko’z kasalliklariga sabab bo’ladi. CHunki havo tarkibidagi 
SO
2
suv bilan reaksiyaga kirishib kuchsiz sulfat kislotasi hosil qiladi va u ko’zlardagi 
shilliq pardalarni qo’ydiradi. Natijada ko’z qizil rangli bo’lib qoladi. 
2. Uglerod oksidi SO. Rangsiz va hidsiz gaz bo’lib, uning RECHKsi 3 mg/ m
3
ni 
tashkil yetadi. Uglerod oksidinint havoda ko’payishi natajasida organizmda gemoglobin 
kamayadi, yurak, qon tomir tizimlari buziladi, skleroz kasalligi ko’payadi, bosh 
aylanadi, yurakning ishlashi tezlashib, uyqu buziladi, kishi tajang bo’lib qoladi. Uglerod 
oksidi bilan zaharlanishning birinchi belgisi bosh og’rig’ining paydo bo’lishidir. Agar 
havo tarkibida SO dan tashqari azot oksidi ham mavjud bo’lsa, unda SO ning zaharliligi 
yanada oshadi. Bunday holatlarda SO konsentrasiyasini 1,5 marotaba kamaytirish kerak. 

---

49 
3. Azot oksidi NO (NO, NO