Муќаддима

2
, NO
5
, N
2
O
3
, N
2
O
4
). Atmosfera havosiga asosan 
azot dioksidi NO
2
chiqariladi. Bu rangsiz va hidsiz zaharli gaz bo’lib, nafas olish 
yo’llariga kuchli ta’sir yetadi. Uning havodagi RECHKsi 0,04 mg/m
3
ni tashkil yetadi. 
SHaharlardagi havo tarkibidaga azot oksidi nihoyat xavfli hisoblanadi, chunki u 
chiqindi gazlar bilan reaksiyaga kirishib, fotokimyoviy tuman, ya’ni smogni vujudga 
keltiradi. Odatda turli zararli gazlar va changlardan tarkib topgan quyuk tumanlar smog 
deyiladi. Azot oksidlarining inson organizmiga ko’rsatadigan ta’siri engil yo’talning 
paydo bo’lishi bilan boshlanadi. Azot oksidlarining yuqori konsentrasiyalari ta’sirida 
kuchli yo’tal, bosh og’rishi va qo’sish paydo bo’ladi. Azot oksidlari namlik yuzaning 
shilliq pardalari bilan to’qnashib, azot kislotalari (HNO
3
va HNO
2
)ni paydo bo’lishiga 
sabab bo’ladi. Ular o’pkaga kuchli ta’sir yetadi. Bundan tashqari, ozon qobig’ining 
yemirilishi ham asosan azot oksidlari ta’sirida ro’y bermoqda: 
NO+Oz— NO
2
+O
2 
4. Uglevodorodlar (benzin bug’lari, pentan, geksan va boshqalar). Ular inson 
organizmiga kuchli ta’sir yetadi. Ularning nihoyatda kichik konsentrasiyalari bosh 
og’rigi, bosh aylanishi kabi kasalliklarni keltirib chiqaradi. Agar havoda benzin 
bug’larining konsentrasiyasi 600 mg/m
3
ni tashkil etsa va inson 8 soat vaqt davomida 
ushbu havodan nafas olsa, unda yo’tal paydo bo’lib, bosh og’rig’iga duchor bo’ladi 
5. Vodorodli sulfid H
2
S. Uning havodagi RECHKsi 0,008 mg/m
3
ni tashkil 
yetadi. Ammo uning atmosfera havosi tarkibida ortib borishi bosh aylanishiga, qo’sish, 
darmonsizlanish va hidni sezish qobiliyatining pasayishiga olib keladi. 
6. Ftor birikmalari (ftorli vodorod va boshqalar). Ularning havo tarkibidagi 
RECHKsi 0,02 mg/m
2
ni tashkil yetadi. Bu birikmalarning ta’sirida burundan qon 
keladi, tishlar va umuman, suyak yemirilishi mumkin, buqoq kasalligi paydo bo’ladi, 
oshqozon-ichak kasalliklari ko’payadi. 
7. Qo’rg’oshin birikmalari. Ularning havo tarkibidagi RECHKsi 0,0003 mg/m
3
ni 
tashkil 
yetadi. 
Atmosfera 
havosi 
tarkibidagi 
qo’rg’oshin birikmalari 
konsentrasiyasining ortishi asab kasalliklari, peshob haydash yo’llari, nafas olish 
yo’llariga katta salbiy ta’sir ko’rsatadi. Organizmda gemoglobin miqdorini kamaytiradi. 
Qo’rg’oshin birikmalari nafas olish yo’llari orqali organizmga kirib borib, unda qariyb 
50% 
uning 
birikmalari 
to’planadi. Sanoati rivojlangan shaharlarda uning 
konsentrasiyasi 5-38 mg/m
3
ni tashkil yetadi. Xususan maktab yoshidagi bolalar uchun 
ular nihoyatda xavflidir. 
8. Atmosfera changlari. Atmosfera havosida turli kimyoviy tarkib va xossalarga 
ega .bo’lgan changlar mavjud. YOqilg’ilarning to’liq yonmaganligi tufayli qorakuya 
paydo bo’ladi: uning 90-95% ni uglerod zarrachalari tashkil yetadi. Anorganik 
changlarning atmoefera havosi tarkibidagi RECHKsi 0,05 kg/m
3
ni tashkil yetadi. Lekin 
qorakuya og’ir uglevodorodlarda va benz(a)pirenda adsorbsiya bo’lish qobiltyatiga ega. 
Bu esa inson uchun nihoyatda xavflidir. Zaharli changlarning o’lchamlari 0,5-10 mkm 
atrofida bo’ladi. SHuning uchun ular nafas olish yo’llari orqali tez organizm tarkibiga 
singib, turli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Ulug’ bobokalonimiz Abu Ali Ibn Sino 
ming yillar bundan oldin ―chang va g’ubor bo’lmaganda, inson ming yil yashar edi!‖ 
deb bejiz aytmagan. 
Atmosfera havosining ifloslanishi o’simliklar va qishloq xo’jalik ekinlarini 
rivojlanishiga va mahsulot sifatiga katta salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Alyuminiy ishlab 

---

50 
chiqarish zavodlaridan atmosfera havosiga me’yoridan ortiq chiqarilayotgan zaharli ftor 
birikmalari qishloq xo’jaligi mahsulotlariga va ularning sifatiga salbiy ta’sir qilayapti. 
Sanoati rivojlangan shaharlarda o’simliklarning rivojlanishi susayib, ba’zi daraxtlarning 
yashash muddati keskin kamayib bormoqda. Ma’lumotlarga qaraganda, qayrag’och 
daraxti tabiiy sharoitda 350-400 yil umr ko’rsa, shahar hiyobonlarida 120-220 yil, 
serqatnov avtomagistral yo’llar atrofida esa, 40-50 yil umr ko’rar ekan. 
Atmosfera havosining ifloslanishi hayvonot olamiga ham salbiy ta’sir etib, 
ularning tez-tez zaharlanishiga, ba’zan umuman nobud bo’lishiga eabab bo’lmoqda. 
Atmosfera havosining turli zaharli gaz va changlar bilan ifloslanishi oqibatida 
asalarining qirilib ketish xavfi tug’ilmoqda. Ekolog olimlarning orasida ―qaysi 
mintaqaning ob-havosi toza bo’lsa, laylaklar va asalari o’sha erda bo’ladi!‖ degan 
g’oyalar mavjud. Yirtqich qushlar zaharlangan o’ljalar bilan ovkatlanib, bepushtlik 
dardiga mubtalo bo’lganlari olimlar tomonidan kuzatilgan.