MEXANİZMLƏRİ VƏ ONUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ.
3.1. Qeyri-neft sahələrinin rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılması və ixracyönümlü
milli iqtisadiyyatın formalaşdırılmasının normativ hüquqi və qanunvericilik
bazasının təkmilləşdirilməsi istiqamətləri.
Azərbaycan iqtisadiyyatının hazırkı mərhələsində tezliklə çatılması nəzərdə tutulan
iqtisadi və sosial hədəflərə nail olmaq üçün beynəlxalq miqyasda rəqabətə dözən və
səmərəli fəaliyyət göstərən iqtisadi sistemin yaradılması əsas şərt hesab edilir.
Keçmiş və modern təcrübəyə əsasən söyləmək olar ki, bu cür sistem sadəcə olaraq
sahibkar fəallığına əsaslanan və azad rəqabət şərtləri ilə inkişaf edən bazar
proseslərini özündə əks etdirən iqtisadi mexanizmin mövcudluğu şəraitində mümkün
ola bilər. Bununla yanaşı, sosial və iqtisadi sferalarda dayanıqlı artım tempinin təmin
edilməsi hazırkı şərtlərə əsasən tənzimləmə formalarının müasir tələblərə uyğun
şəkildə yenidən formalaşdırılmasını və qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsini,
habelə əsas qloballaşma istiqamətlərinin və meyllərinin nəzərə alınmasını tələb edir.
Respublikamızda bazar prinsiplərinə əsaslanan iqtisadi münasibətlərin yaranması
vəziyyətində idarəetmə və tənzimlənmənin əsas funksiyaları makroiqtisadi qeyri-
sabitliyə yol verilməməsi, Azərbaycanda işgüzar biznes mühitinin daha da
yaxşılaşdırılması və azad rəqabətin təmini, xarici və yerli investisiyalar üçün münbit
şəraitin formalaşdırılması, iqtisadiyyatın restrukturizasiya edilməsi istiqamətində
tənzimləmə işlərinin reallaşdırılması, investisiya yatırımları və böyük ölçülü
infrastruktur layihələrəinin həyata keçirilməsi, eləcə də ölkə əhalisinin sosial
müdafiəsinin faydalı təşkili məsələləri hesab edilir.
Rəqabətqabiliyyətli milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması üçün makroiqtisadi
siyasətin effektivliyi artırılmalı, maliyyə sabitliyinə nail olmaq istiqamətində optimal
və səmərəli makro-fiskal əhatə yaradılmalı və uyğun monetar siyasət aparılmalıdır.
Qeyd edilən siyasətin birinci mərhələsində inflyasiya templərinə nəzarət, başqa
makroiqtisadi məqsədlərə nail olunması və onlara adekvat şəkildə tənzimlənmə
61
alətlərindən istifadə, ikinci mərhələsində isə maliyyə sahəsində stabilliyin əldə
olunması, həmçinin bu sektorda risklərə və fəallığa nəzarət edə bilən mexanizmin
yaradılması işləri həyata keçirilməlidir. Bununla bərabər, monetar siyasətin
institusional-hüquqi əsası təkmilləşdirilməli və əhalinin pula olan tələbatıyla
iqtisadiyyatdakı pul təklifi arasındakı tarazlığın qorunması məsələsinə xüsusi diqqət
edilməlidir. Ümumilikdə, rəqabətqabiliyyətliyin formalaşdırılması və artırılması üçün
bu sahədə modern qanunvericilik bazasının yaradılması, rəqabət siyasətində
islahatların həyata keçirilməsi, yerli və xarici investorların hüquqi müdafiəsi
sisteminin daha da yaxşılaşdırılması və onlara yaradılan şəraitin cəlbediciliyinin
çoxaldılması atılması vacib olan ilk addımlardır.
Qeyd etmək lazımdır ki, rəqabətqabiliyyətliyin artırılması istiqamətləri və
imkanları haqqında danışarkən ölkə iqtisadiyyatında olan idxal-ixrac prosesləri
zamanı yaranan subyektiv problemlərin yox edilməsi, xarici ticarət əməliyyatlarının
təkmilləşdirilməsi və daha da sadələşdirilməsi kimi reallaşdırılması əhəmiyyətli olan
işlərin aktuallığını nəzərə çatdırmaq lazımdır. Ölkə sahibkarlarının istehsal etdiyi
məhsulların dünya bazarına çıxarıla bilməsi və onların rəqabətqabiliyyətliyinin
çoxaldılması istiqamətində dövlət tərəfindən göstərilən qayğı artırılması, həmin
sahibkarların ixrac potensialını yüksəltmək naminə təşviqedici layihə və tədbirlər
reallaşdırılmalı, KOS subyektlərinin ölkə tərəfindən imtiyazlı kreditlərlə etibarlılıq və
təminat dərəcəsi yüksəldilməli, eləcə də ölkə bazarında olan haqsız rəqabətin
qarşısını almaq üçün dünya təcrübəsinə əsasən məqbul hesab edilən antidempinq
siyasəti yürüdülməli və başqa mühafizəkar tənzimlənmə prosesləri həyata
keçirilməlidir. Sadaladığımız tədbirlərin ardı olaraq və həmin tədbirlərə uyğun
şəkildə rəqabətqabiliyyətliyin çoxaldılması istiqamətlərindən daha biri kimi
miqrasiya və gömrük proseslərinin təkmilləşdirilməsi, eləcə də sərmayədarları daxili
bazarlara girməkdən çəkindirən vasitələrin minimuma endirilməsi istiqamətində
müvafiq orqanlar tərəfindən zəruri layihələrin yaradılması və tətbiq edilməsi,
ölkəmizin ÜTT-yə üzv olaraq qəbul olunması naminə bu təşkilatın ticarət
prinsiplərinə və beynəlxalq ticarət qaydalarına müvafiq islahatların həyata
62
keçirilməsi, həmçinin qüvvəyə minən qanunların modern ticarət tələblərinə
uyğunlaşdırılması və s.-ni qeyd etmək olar. Ardıcıl və sistemli şəkildə görüləcək
tədbirlər nəticə etibarıyla ölkə müəssisələrinin və ümumilikdə Azərbaycan
iqtisadiyyatının dayanıqlı tərəqqisində yeni səhifə açmış olar.
Bütün bunlarla bərabər, sığorta ödəmələrinin və vergilərin strukturunun, habelə
gömrük rüsumlarının və dərəcələrinin optimallaşdırılması üçün reallaşdırılacaq işlər
sahibkarlığın inkişafına əlverişli şəraitin formalaşdırılmasına xidmət göstərməlidir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, rəqabətqabiliyyətliliyin artırılması və təkmil rəqabət
şəraitinin yaradılması üçün Azərbaycan iqtisadiyyatında inhisarlaşma dərəcəsi
azaldılmalı, ələlxüsus istehlak bazarında bununla bağlı müvafiq işlər həyata
keçirilməli, antiinhisar haqqında olan qanunvericilik təkmil formaya salınmalı,
istehlakçı hüquqlarının mühafizəsi işi artırılmalı, məhsul və xidmətlərin keyfiyyətinə
faydalı nəzarət sistemləri formalaşdırılmalı, o cümlədən sertifikatlaşdırma
mexanizmi, həmçinin milli standartlar yenilənməli və daha da təkmilləşdirilməlidir.
Qeyd edək ki, müasir şəraitdə Azərbaycanda iqtisadiyyatın qeyri-neft sektoru üzrə
rəqabətqabiliyyətliyin artırılması istiqamətlərinə yuxarıda sadaladıqlarımızla yanaşı
bunlar da aid edilə bilər:
- Poçt-əmanət, bank və elektron ödəniş sistemlərinin müasir tələblərə
uyğunlaşdırılması, bu sahələr üzrə istehlakçı hüquqlarının mühafizəsinin
artılırması, qiymətli kağızlar və fond bazarlarının institusional inkişaf
dərəcəsinin çoxaldılması;
- Alternativ enerji mənbələrinin dövriyyəyə cəld edilməsi üçün həvəsləndirici
işlərin reallaşdırılması, elmi-texniki və kadr potensialının yaxşılaşdırılması,
qeyri-neft sahələrinin davamlı tərəqqisinə şərait yaradan istehsal və sosial,
eləcə də bazar infrastrukturunun formalaşdırılması;
- Respublika regionlarında və ölkənin ayrı-ayrı bölgələrində keyfiyyətcə modern
tələblərə cavab verən müəssisələrin yaradılması və yeni yaradılan
müəssisələrdə innovasion texnologiyalardan, eləcə də ETT-nin ən son
63
nailiyyətlərindən istifadə edilməsi üçün dövlətin həvəsləndirici tədbirlər
reallaşdırması;
- Azərbaycanın iqtisadi rayonlarında ənənvi istehsal bölmələrinin ixrac
potensialının artırılması, kadr hazırlanması prosesində yapon modelindən
istifadə, turizm sektorunun beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması, aqrar
sahədə intensiv inkişaf üsuluna keçidin tam olaraq təmin olunması;
- İnnovativ inkişaf modeli və “Bilik iqtisadiyyatı”nın formalaşdırılması üçün
elmi tədqiqat işlərinə çəkilən xərclərin çoxaldılması, innovasiya aktivliyinin
artırılması, innovativ və modern sahibkarlıq növlərinin inkişafına əlverişli
şəraitin yaradılması, bir sıra elmi mərkəzlərin, tədqiqat müəssisələrinin, sənaye
və innovasiya şəhərciklərinin formalaşdırılması və digərləri.
Hər bir dövlətin iqtisadi siyasətində ilkin məqsədlərə və hədəflərə, eləcə də iqtisadi
prioritetlərə nail olmaq üçün həmin dövlətin qanunvericilik bazası işlək, dayanıqlı və
etibarlı olmalıdır. İqtisadi sistemlər, normativ hüquqi aktlar, ümumi qanunvericilik
bazası, ayrı-ayrı sahələr üzrə qəbul olunan qanunlar, habelə prinsip və qaydalar
olmadan iqtisadi siyasətin prioritet növlərinin inkişaf etdirilməsi, hər hansı bölmənin
problemlərinin araşdırılması və onların öyrənilməsi mümkün deyil. Hələ, ötən əsrin
90-cı illərində Azərbaycanda neft strategiyasının həyata keçirildiyi ilk dövrlərdən
başlayaraq tədricən qeyri-neft sektorunun prioritet sahələri üzrə hüquqi normativ
aktlar hazırlanaraq nəzərdən keçirilmiş və daha sonralar onların qəbul olunması işləri
sürətləndirilmişdir. Əlbəttə ki, ən çox diqqət yetirilən məqam rəqabətqabiliyyətli və
ixracyönümlü milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması, eləcə də qeyri-neft sahələrinin
ixrac qabiliyyətinin və potensialının yüksəldilməsi istiqamətində qanunvericilik
bazasının
yaradılması,
habelə
zəruri
hallarda
onun
tənzimlənməsinin
təkmilləşdirilməsi idi. Qloballaşma tendensiyalarının müşahidə olunduğu şəraitdə
müvafiq sahədə qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi işləri aşağıdakı prinsiplər
əsasında həyata keçirilməlidir:
64
- Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsinə və xarici ölkələrlə
münasibətlərin genişləndirilməsinə səbəb olmalı;
- Yerli ticarətçi və biznesmenlərin dünya bazarına çıxış imkanlarına mane olan
baryerlərin minimuma endirilməsi və subyektiv müdaxilələrə uyğun
mexanizmlərin yaradılmasını təmin etməli;
- İxracın
stimullaşdırılması və həvəsləndirilməsi, ixrac proseslərinin
sadələşdirilməsi, eləcə də qeyri-neft sahələrinin inkişafına şərait yaradan dövlət
qayğısı
sistemlərinin
formalaşdırılması
istiqamətində
tənzimlənmə
mexanizmini daha da təkmilləşdirməli;
- Xarici və yerli sərmayədarların hüquqi müdafiəsini təmin edərək onların
fəaliyyətinə nəzarət funksiyasını özündə əks etdirməli, ayrı-ayrı nəzarətedici
təşkilatların və dövlət nümayəndələrinin ixracda payı olan sahibkarların
fəaliyyətinə əsassız və qanunsuz şəkildə müdaxilələr etməsinə şərait
yaratmamalı;
- Azərbaycan iqtisadiyyatına yatırılan kapitalın və ölkəyə gətirilən ETT-nin ən
son nailiyyətlərinin beynəlxalq hüquq prinsipləri əsasında qorunması və
investisiyaların toxunulmazlığı qaydalarına riayət edilməsi məsələlərini nəzərə
almalı;
- İxracı inkişaf etdirməli, eləcə də qeyri-neft sektorunun ixrac imkanlarının
çoxaldılması naminə dövlət qayğısı sistemlərinin, maliyyə dəstəklərinin, daxili
kapital yatırımlarının, həmçinin dotasiya, subsidiya, subvensiya və s. maliyyə-
kredit, büdcə alətlərinin tətbiq olunması istiqamətində qanunvericilik bazasını
daha da yaxşılaşdırmalıdır və s[2 səh 73-74].
Bildiyimiz kimi Azərbaycanda ümumən iqtisadiyyatın və onun tərkibində qeyri-
neft sektorunun inkişafı, eləcə də iqtisadiyyata xeyli miqdarda kapital cəlb edilməsi
məqsədilə hələ müstəqilliyin ilk illərində iki mühüm qanun, yəni “Xarici
investisiyaların qorunması haqqında” və “İnvestisiya fəaliyyəti haqqında”
Azərbaycan Respublikasının qanunları qəbul edilmişdir. Təxminən 20 illik müddət
ərzində bu qanunlarda hər hansı bir dəyişiklik edilməməsinə baxmayaraq, onlarda hər
65
hansı bir çatışmazlıq hiss edilmirdi və ölkə iqtisadiyyatının inkişafında bu qanunların
özünəməxsus rolu var idi. Lakin qloballaşma meyllərinin müşahidə olunduğu
vəziyyətdə, transmilli korporasiyaların milli iqtisadiyyatlara nüfuz etməsi hallarının
geniş vüsət alması şəraitində, eləcə də xarici investisiyaların iqtisadi inkişafda
rolunun artması səbəbiylə “Xarici investisiyaların qorunması haqqında” qanuna bir
sıra əlavə və dəyişikliklər edərək onun təkmilləşdirilməsi prosesi həyata
keçirilmişdir. Belə ki, kapital yatırmış sərmayədarların hüquqi mühafizəsi, kapitalın
cəld edildiyi bölmələrdə yerli subyektlərlə xarici investorlar arasında bağlanmış
müqavilə şərtlərinə riayət edilməsinə dair dövlət nəzarət sistemi və tənzimlənmə
mexanizmləri müəyyən edilmişdir.
Xarici investisiyaların ölkə iqtisadiyyatına cəlb olunması, sərmayədarların
fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
“İnvestisiya fəaliyyətinin təşviqi üzrə əlavə tədbirlər haqqında” sərəncam
imzalamışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, ixracyönümlü milli iqtisadiyyatın
formalaşdırılması istiqamətində qanunvericilik bazasının yaxşılaşdırılması və
tənzimlənmə mexanizminin təkmilləşdirilməsi ilk növbədə Azərbaycanın xammal və
mineral sərvətlərindən daha faydalı istifadə edilməsinə, modern rəqabətqabiliyyətli
ixracyönümlü məhsul növlərinin çoxaldılmasına, ixracın həvəsləndirilməsinə və
genişləndirilməsinə, ümumilikdə ölkə iqtisadiyyatında investisiya fəallığının
artırılmasına, qeyri-neft sahələrinin tərəqqisinin sürətləndirilməsinə, eləcə də onların
ixrac qabiliyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldilməsinə imkan yaratmaqla bərabər,
bu prosedurların hüquqi normativ əsaslarının işləkliyi və etibarlılığına olduqca
müsbət təsir göstərir. 1997-ci il 24 iyun tarixində xarici ticarətin daha azad formada
həyata keçirilməsi məqsədilə imzalanan Fərmanın təkmil variantı olaraq Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti “Azərbaycan Respublikasına idxal-ixrac əməliyyatlarının
tənzimlənməsi haqqında” sərəncam imzalamışdır. Bununla əvvəlki qanunvericiliyə
bir sıra düzəliş və əlavələr edilmiş, ixrac prosesləri xeyli sadələşərək onun effektliyi
çoxalmış və tədiyyə balansında müsbət irəliləyişlərə nail olunmuşdur. Hal-hazırkı
şəraitdə Azərbaycanın iqtisadi siyasəti aşkarcasına qeyri-neft sahələri üzrə ixracın
66
həvəsləndirilməsinə dövlət qayğısının artdığını, nəzərdə tutulan tədbirlərin kompleks
şəkildə həyata keçirildiyini özündə əks etdirir. Bunun əsas səbəbi “2011-2013-cü illər
üzrə qeyri-neft məhsullarının ixracının stimullaşdırılmasına dair tədbirlər planı”nda
nəzərdə tutulan işlərin sistemli şəkildə reallaşdırılması və hal-hazırda da bu işlərin
davam etdirilməsi hesab olunur ki, onlara aşağıdakılar aiddir:
- İdxal-ixrac fəaliyyəti bölməsi üzrə daha münbit şəraitin formalaşdırılması,
həmin sahədə tənzimlənmə mexanizminin təkmilləşdirilməsi və müasir hüquqi
normativ layihələrin yaradılması;
- Hüquqi sənədlərə düzəliş və əlavələrin edilməsi, ixrac proseslərinin
sadələşdirilməsi, eləcə də gömrük sahəsi üzrə qanunvericilik bazasının
təkmilləşdirilməsi;
- İxrac prosesi zamanı xidmət və məhsulların sığortalanması sisteminin
yaxşılaşdırılması, onların kreditləşdirilməsi istiqamətində mexanizmlərin
formalaşdırılması;
- Bəzi yarımfabrikat və xammalların ixracının həvəsləndirilməsi və onların tam
məhsul
istehsalınadək
stimullaşdırılması,
həmçinin
AZPROMO-
(Azərbaycanda İnvestisiyaların və İxracın Təşviqi Fondu)nun fəaliyyətinin
müasir dünya təcrübəsinə uyğunlaşdırılması;
- Azad ticarət zonalarının və sənaye klasterlərinin yaradılması, idxal-ixrac
əməliyyatlarını kompleks şəkildə özündə birləşdirlən informasiya sisteminin,
eləcə də Azərbaycana aid ticarət evlərinin bəzi xarici ölkələrdə
formalaşdırılması və s.
Bu qanunverici sənədə aid olan bir çox əhəmiyyətli tədbirlərin reallaşması baş
tutmasına baxmayaraq, bəzi mühüm strateji tapşırıqlar vaxtında yerinə
yetirilməmişdir. Azad ticarət zonalarının və sənaye klasterlərinin formalaşdırılmasını
nümunə gətirmək olar. Məsələ ondan ibarətdir ki, yaradılan sənaye texnoparkları
mahiyyət etibari ilə azad zona statusu daşısalar da, mütləq anlamda onun xarakterik
xüsusiyyətlərinə malik deyillər.
67
Postneft dövrünün ilk illərində Azərbaycanda qeyri-neft sektorunun sənaye
sahələri üzrə ixrac qabiliyyətinin artırılmasıyla əlaqədar qanunverici baza və
tənzimlənmə mexanizmi təkmilləşdirilmiş, bu istiqamətdə AR Prezidenti bir neçə
Sərəncam və Fərmanlar imzalamışdır ki, bunun da nəticəsində kimya, metallurgiya,
maşınqayırma, elektroenergetika və digər sənaye sahələrinin inkişafı sürətlənmiş və
onların ixrac imkanları çoxalmışdır. Nəzərə çatdırmaq lazımdır ki, ixracyönümlü
milli iqtisadi inkişaf modelinin yaradılması istiqamətində qanunverici bazanın
təkmilləşdirilmiş və dövlət əhəmiyyətli sənədləri sırasına üçüncü regional dövlət
proqramını da aid etmək olar. Bu proqramda aqrar sferanın inkişafıyla bərabər, qeyri-
neft sahələrinin dayanıqlı tərəqqisi, sahibkarlığın inkişafı üçün daha əlverişli şəraitin
yaradılması, kapital yatırımlarının çoxaldılması, qeyri-neft sektorunun və ümumilikdə
iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi siyasətinin ardıcıl və sistemli şəkildə həyata
keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Eləcə də bu əhəmiyyətli sənədin mühüm
elementlərindən birini ixrac məqsədilə müasir texnologiyalara əsaslanan sənaye
sahələrinin formalaşdırılması prioritetinin qanunverici əsaslarının təkmilləşdirilməsi
məsələsi təşkil edir. Qeyri-neft sahələrinin ixrac qabiliyyətinin tənzimlənməsinin
təkmilləşdirilməsi işləri təxminən son 10-11 il ərzində aqrar sferada da xeyli dərəcədə
çoxalmışdır. “2012-2020-ci illəri əhatə edən Azərbaycanda üzümçülüyün inkişafına
aid Dövlət Proqramı” və başqa bu kimi qanunverici sənədlərin qəbul edilməsində,
sözsüz ki, əsas məqsəd aqrar sahə üzrə ixrac imkanlarının çoxaldılması idi. Bununla
yanaşı, aqrar bölmədə qanunvericilik bazasının və idarəetmə mexanizminin
təkmilləşdirilməsi məqsədilə AR Prezidenti səlahiyyətli orqanlara müvafiq sahə üzrə
bir çox qanun layihələrinin yaradılması tapşırığını vermişdir.
Sadaladığımız əhəmiyyətli Sərəncam və Fərmanların, Proqramların, Qərarlar və
digər hüquqi normativ sənədlərin həyata keçirilməsi bir sıra mühüm məsələlərlə
bərabər, qeyri-neft sahələrinin ixrac qabiliyyətinin qanunvericilik əsaslarının
təkmilləşdirilməsi, prioritet sahələrin inkişaf etməsi, eləcə də obyektiv reallıqları
özündə ehtiva edən mexanizmlərin yaradılmasına əlavə təkan verəcəyini gözləmək
olar. Hal-hazırkı dövrdə qeyri-neft sahələrinin rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılması
68
və ixracyönümlü milli iqtisadiyyatın formalaşdırılmasının normativ hüquqi
qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi işləri sürətləndirilmişdir ki, qanunverici
sənədlərdə bütün bunlar öz əksini tapır. Sonda onu qeyd etmək lazımdır ki, bu işlər
ardıcıl və nizamlı şəkildə davam etdirilməli, eləcə də müasir şərait, qloballaşma
meylləri, dünyada baş verən iqtisadi və siyasi proseslər və digər mühüm amillər
nəzərə alınmalıdır.
Dostları ilə paylaş: |