Qatlam sharoitidagi neft va gazning tarkibi

Н
2
С
СН
2
Н
2
С
СН
2
СН
2
Н
2
С
СН
2
Н
2
С
СН
2
СН
2
СН
2
Siklopentan
Siklogeksan
Bu uglevodorodlarning tuzilishini tasvirlashni soddalashtirish uchun odatda 
2
CH  guruhi 
yozilmaydi va beshburchak yoki oltiburchak ko‘rinishidan foydalaniladi, masalan: 

---

СН
3
СН
2
Metilsiklopentan
Etilsiklogeksan
СН
3
СН
3
СН
3
Dimetilsiklopentan
Siklogeksan yoki siklopentan strukturasida vodorod atomi boshqa biror uglevodorodli – 
metil 
3
CH
yoki etil 
5
2
H
C
radikallari bilan almashinishi mumkin. 
Naftenli uglevodorodlarda ham uglerodning vodorod bilan hamma bog‘lanishlari 
to‘yingan, shuning uchun naftenli neftlar barqaror xossalarga ega. Naftenlarning ham bir qator 
izomerlari mavjud. Bu izomerlar siklopentan yoki siklogeksanga birikkan radikallarning turli 
xildagi joylashuvi bilan bog‘liq. Shuningdek, 
2
CH
guruhining yetarlicha sonida 
radikallarning o‘zlari ham normal yoki izomer ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Agar naftenli 
uglevodorod yon zanjirga ega bo‘lsa, vodorod va uglerod atomlarining o‘zaro nisbatlari 
n
n
H
C
2
umumiy formula kshrinishidan o‘zgaradi. Yon zanjirda parafinli uglevodorodlar bo‘lganda 
vodorod atomlari soni uglerod atomlari soniga nisbatan 2 martadan salgina ko‘prok bo‘ladi. Neft 
tarkibida ba’zi hollarda ikki yoki undan ortiq siklik guruhdagi murakkab naftenli uglevodorodlar 
bir biri bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘langan holda uchraydi. 
Neft tarkibining ko‘p miqdorini aromatik uglevodorodlar tashkil etadi. Parafin va naften 
uglevodorodlar aromatik uglevodorodlarga nisbatan oz miqdorda (5-20%) uchraydi.
Aromatik uglevodorodlar yoki arenlar (
n
n
H
C
) tarkibida vodorod juda kam. Uning molekulasi 
uglerod bilan to‘yinmagan bog‘lanishli halqa ko‘rinishiga ega. Shuning uchun ular to‘yinmagan 
yoki cheklanmagan uglevodorodlar deyiladi. Ular kimyoviy jihatdan beqaror hisoblanadi. 
Aromatik uglevodorodlarning asosiy vakili oltita SN guruhidan iborat bo‘lgan benzol 
6
6
H
C
hisoblanadi. Benzol xalqasidagi uglerod atomlari bir biri bilan o‘zaro qo‘shbog‘ va oddiy bog‘lar 
hosil qiladi. Agar biror SN guruhdagi vodorodni metil guruxi -
3
CH
bilan almashtirilsa toluol 
8
7
H
C
hosil bo‘ladi. Har qaysi SN guruhidagi vodorodni metil yoki boshqa radikallar bilan 
almashtirilsa turli hildagi bir qator uglevodorodlar hosil bo‘ladi: