Skipulagt íþróttastarf, áfengisneysla og reykingar meðal unglinga

Helstu  hugtök  rannsóknarinnar    
Ótal  margar  skilgreiningar  eru  til  um  þau  hugtök  sem  notuð  eru  í  þessari  rannsókn.  
Víða  er  deilt  um  hina  einu  réttu  skilgreiningu  og  fræðimenn  eru  ekki  allir  á  sama  máli.  
Af  þeim  sökum  er  mikilvægt  að  skilgreina  ítarlega  öll  helstu  hugtök  sem  notuð  eru  í  
rannsókninni   og   þar   með   afmarka   viðfangsefnið.   Hér   á   eftir   verður   fjallað   um   þau  
hugtök   sem   nota   á   við   gerð   rannsóknarinnar,   þau   skilgreind   og   túlkuð   ásamt  
lýsingum  á  því  hvernig  þau  munu  verða  notuð  í  rannsókninni.    
Íþróttaiðkun  
Skilgreiningar  á  því  hvað  fellur  undir  íþróttaiðkun  eru  margar  og  erfitt  hefur  þótt  að  
finna  eina  algilda  skilgreiningu  þar  sem  í  raun  hefur  ekki  náðst  almenn  samstaða  um  
það  hvað  nákvæmlega  íþróttaiðkun  sé  og  sérstaklega  þá  hvaða  athæfi  skuli  skilgreind  
sem  íþrótt.    
Það   er   þó   skýrt   að   íþróttir   eru   og   hafa   í   áraraðir   gegnt   mikilvægu   hlutverki   í  
samfélaginu  og  eru  mjög  stór  hluti  af  menningu  hvers  samfélags  fyrir  sig.  Mikilvægt  
er  þó  að  átta  sig  á  því  að  menningin  er  breytileg  eftir  tíma  og  rúmi.  Skilgreiningar  á  
íþróttum   geta   því   verið   mjög   breytilegar   eftir   stað   og   stund   og   eru   ólíkar   frá   einu  
samfélagi  til  annars  (Coakley  og  Pike,  2009).  
Íþróttir  eru  mjög  stór  hluti  af  íslenskri  menningu  og  lengst  af  var  hugtakið  íþróttir  
notað  í  víðri  merkingu  og  sem  dæmi  má  nefna  að  í  gegnum  tíðina  hefur  verið  rætt  
um   þá   miklu   íþrótt   að   sigla   beitivind   eða   yrkja   kvæði   (Þórólfur   Þórlindsson,o.fl.  
2015).    
Íslensk   orðabók   skilgreinir   íþróttir   á   eftirfarandi   hátt:   ,,Leikni,   fimi,   snilld,   list,          
kerfisbundnar   æfingar   til   að   þjálfa   líkamann   (Íslensk   orðabók,   2002).   Skilgreining  
Alþjóða  íþróttabandalagsins  á  íþrótt  er  að  í  íþrótt  skuli  felast  einhverskonar  keppni  
sem   byggir   ekki   á   heppni   af   neinu   tagi.   Þátttakendum   má   ekki   stafa   ógn   að   heilsu  
sinni  eða  öryggi  vegna  íþróttarinnar  og  hún  má  ekki  valda  mönnum  eða  dýrum  skaða  
(Sportsaccord,   e.d).   Báðar   þessar   skilgreiningar   eru   fremur   víðar   og   af   þeim   mætti  
telja  hin  ýmsu  athæfi  til  íþrótta,  því  ef  íþrótt  er  einungis  kerfisbundnar  æfingar  til  að  
þjálfa   líkamann   þá   getur   öll   hreyfing   talist   til   íþrótta.   Ef   hins   vegar   íþrótt   skal  
eingöngu  fela  í  sér  keppni  þá  má  segja  að  kappát  og  bjórþamb  sé  íþrótt.  Af  þessu  að  

   
 
17  
dæma  má  draga  þá  ályktun  að  betra  sé  að  styðjast  við  annars  konar  skilgreiningar  
sem  aðgreina  íþróttaiðkun  betur  frá  öðrum  þáttum  menningar  eða  afþreyingar.  
Félagsfræðingarnir  Coakley  og  Pike  (2009)  telja  íþróttir  vera  þau  athæfi  þar  sem  
fram  fer  keppni  á  stofnanabundnum  vettvangi,  þar  sem  athæfið  felur  í  sér  líkamlega  
áreynslu   eða   færni.   Þarna   koma   þeir   fram   með   þá   skilgreiningu   að   íþróttir   séu  
eitthvað  stofnanabundið,  þetta  er  eitthvað  skipulagt  og  það  er  ákveðin  umgjörð.    
Skilgreiningar  á  íþróttum  eru  því  ekki  alveg  fastmótaðar  og  mjög  misjafnt  er  eftir  
rannsóknum  hvernig  íþróttir  eru  skilgreindar,  íþróttir  geta  verið  öll  hreyfing,  hreyfing  
með  íþróttafélagi  eða  ekki  með  íþróttafélagi,  í  skólanum  eða  ekki  í  skólanum.    
Aðrir   félagsfræðingar   telja   það   ekki   viðeigandi   að   finna   fasta   skilgreiningu   eða  
flokka   íþróttir   á   einhvern   hátt   heldur   séu   íþróttir   einfaldlega   þau   athæfi   sem  
samfélagið  eða  hópar  innan  þess  skilgreini  sem  íþrótt  (Coakley  og  Pike,  2009).  Hins  
vegar   er   nauðsynlegt   að   notast   við   einhverja   skilgreiningu   í   rannsókninni   þar   sem  
skilgreining  hugtaka  rammar  inn  rannsóknina.    
Nýleg  íslensk  rannsókn  skilgreinir  íþróttaiðkun  sem  iðkun  þeirra  íþróttagreina  sem  
falla  formlega  undir  Íþrótta-­‐  og  Ólympíusamband  Íslands.  Í  nútímasamfélagi  eru  hins  
vegar   fjölbreytt   tækifæri   til   íþróttaiðkunar   og   margar   nýjar   íþróttagreinar   sprottið  
fram   á   sjónarsviðið   eins   og   til   dæmis   ýmsar   bardagaíþróttir   og   Krossfit.   Þær  
íþróttagreinar   eru   ekki   aðilar   að   Íþrótta-­‐   og   Ólympíusambandinu   og   samkvæmt  
þessari   skilgreiningu   falla   þessar   greinar   því   ekki   undir   íþróttaiðkun   (Þórólfur  
Þórlindsson   o.fl.   2015).   Þetta   gerir   það   að   verkum   að   enn   erfiðara   verður   að  
skilgreina  íþróttaiðkun.    
Í  þessari  rannsókn  er  íþróttaiðkun  skilgreind  sem  sú  íþróttaiðkun  sem  á  sér  stað  
með   íþróttafélagi   utan   skólatíma.   Ástæðan   fyrir   því   er   tvíþætt,   í   fyrsta   lagi   fellur  
íþróttaiðkun   með   íþróttafélagi   undir   skipulagða   íþróttastarfsemi.   Skipulögð  
íþróttastarfsemi  hefur  reynst  hafa  marga  kosti  fram  yfir  íþróttaiðkun  unglinga  á  eigin  
forsendum   en   nánar   verður   fjallað   um   það   síðar.   Önnur   ástæðan   er   sú   að   sá  
félagsauður  og  það  félagslega  taumhald  sem  talið  er  myndast  innan  íþróttafélaga  er  
ekki  til  staðar  í  eins  miklu  magni  meðal  þeirra  sem  stunda  hreyfingu  á  eigin  vegum,  til  
dæmis  í  líkamsræktarstöð.  Hafa  ber  í  huga  að  unglingarnir  svara  því  sjálfir  hvort  þeir  
æfi   íþróttir   með   íþróttafélagi   eða   ekki.   Þeirra   túlkun   á   íþróttum   með   íþróttafélagi  
hefur   því   sitthvað   að   segja.   Því   er   líklegt   að   þeir   unglingar   sem   æfa   til   dæmis    

   
 
18  
bardagaíþróttir  með  Mjölni  merki  við  að  þeir  æfi  íþróttir  með  íþróttafélagi  þrátt  fyrir  
að   slíkar   bardagaíþróttir   séu   ekki   skilgreindar   sem   íþrótt   innan   Íþrótta-­‐   og  
Ólympíusambandsins.   Þess   vegna   er   ekki   hægt   að   segja   að   skilgreiningin   á  
íþróttaiðkun   séu   bara   þær   íþróttir   sem   eru   innan   Íþrótta-­‐   og   Ólympíusambandsins  
heldur  eru  íþróttir  allar  þær  íþróttir  sem  stundaðar  eru  með  einhverju  viðurkenndu  
íþróttafélagi.    
Áfengisneysla  
Á  Íslandi  er  ekki  er  löglegt  að  selja,  veita  eða  afhenda  unglingum  undir  20  ára  aldri  
áfengi   (Áfengislög   nr.   75/1998).   Á   heimsvísu   er   aftur   á   móti   algengast   að  
áfengiskaupa  aldur  sé  18  ára  en  einnig  eru  dæmi  um  lönd  eins  og  Bandaríkin  þar  sem  
áfengiskaupa   aldurinn   er   21   árs   (International   Center   for   Alcohol   policies,   1998).  
Þrátt   fyrir   að   slík   aldurstakmörk   séu   á   áfengisneyslu   er   áfengi   mest   notaðasta  
vímuefnið  í  heiminum  meðal  unglinga  (Hibell,  o.fl.  2009).    
Þó   svo   að   áfengisneysla   unglinga   sé   algeng   þá   er   hún   samt   sem   áður  
áhættuhegðun  sem  getur  haft  ótal  slæmar  afleiðingar  í  för  með  sér.    Unglingar  sem  
neyta   áfengis   í   miklu   magni   eru   líklegri   til   þess   að   leiðast   út   í   annars   konar  
áhættuhegðun   eins   og   neyslu   annarra   vímuefna,   ofbeldishegðun,   óábyrga  
kynhegðun   og   þau   eru   einnig   líklegri   til   að   slasa   sig   eða   veita   sér   sjálf   skaða.  
Áfengisneysla   getur   einnig   haft   slæmar   heilsufarslegar   afleiðingar   í   för   með   sér   og  
getur  dregið  úr  virkni  ýmissa  líffæra  ásamt  því  að  auka  líkurnar  á  kvíða  og  þunglyndi.  
Fjöldi   dauðsfalla   eru   árlega   rakin   til   áfengisneyslu   bæði   vegna   ofneyslu  
einstaklinganna   eða   vegna   umferðaslysa   eða   sjálfsmorða   svo   dæmi   séu   tekin      (US  
department  of  health  and  health  services,  2007).    
Áfengisneyslu   þykir   ekki   eins   erfitt   að   skilgreina   eins   og   íþróttaiðkun   og   ekki   er  
eins   mikið   um   álitamál   hvað   sé   raunverulega   áfengisneysla   þrátt   fyrir   að   hún   geti  
verið  mæld  á  mjög  ólíkan  hátt.  Áfengisneysla  unglinga  í  íslenskum  grunnskólum  hefur  
snarminnkað   með   hverju   árinu   sem   líður.   Hér   á   landi   hefur   dregið   meira   úr  
áfengisneyslu   heldur   en   annars   staðar   í   Evrópu   og   er   Ísland   með   lægstu   tíðni  
Evrópulanda  hvað  varðar  áfengisneyslu  og  reykingar  unglinga  (Þóroddur  Bjarnason,  
2009).  Gríðarlegur  munur  er  á  tölum  um  áfengisneyslu  frá  því  rétt  fyrir  aldamót  og  til  

   
 
19  
dagsins   í   dag   og   má   sem   dæmi   nefna   að   63%   unglinga   í   10.bekk   árið   1997   höfðu  
orðið  drukkin  en  aðeins  13%  árið  2015  (Hrefna  Pálsdóttir  o.fl.  2015).    
Ýmsar  leiðir  eru  til  að  skilgreina  áfengisneyslu  meðal  unglinga.  Það  er  til  dæmis  
hægt   að   kanna   hversu   oft   unglingarnir   hafa   neytt   áfengra   drykkja   um   ævina   eða  
hversu  oft  á  síðustu  30  dögum.  Einnig  er  hægt  að  kanna  hversu  oft  unglingarnir  hafa  
orðnir  drukknir  um  ævina  eða  hversu  oft  á  síðustu  30  dögum.    
Í  þessari  rannsókn  verður  áfengisneysla  skilgreind  á  þann  hátt  hvort  unglingurinn  
hafi  drukkið  það  mikið  magn  áfengis  að  hann  hafi  orðið  drukkinn.  Þeir  unglingar  sem  
hafa   orðið   drukknir   eru   þeir   sem   virkilega   eru   að   neyta   áfengis   í   einhverju   ráði.  
Áfengisneysla  er  því  aðeins  sú  neysla  sem  leiðir  til  ölvunar  og  því  fellur  til  dæmis  það  
að  hafa  smakkað  áfengi  einu  sinni  ekki  undir  áfengisneyslu.    
Reykingar  
Reykingar  eru  mikið  heilsufarslegt  vandamál  bæði  meðal  unglinga  og  fullorðinna  en  
reykingar  hafa  mikil  áhrif  á  heilsu  fólks.  Reykingar  draga  smám  saman  úr  úthaldi  og  
þoli   og   flýtir   öldrunarferli   líkamans.   Reykingar   og   önnur   tóbaksneysla   getur   einnig  
valdið   lífshættulegum   sjúkdómum   eins   og   krabbameini,   langvinnum  
lungnasjúkdómum   og   hjarta-­‐   og   æðasjúkdómum   en   talið   er   að   ár   hvert   séu   fjöldi  
íslendinga   sem   láti   lífið   af   völdum   reykinga   (Krabbameinsfélag   Reykjavíkur   og  
Tóbaksvarnarnefnd,  1998).    
Ekki  má  selja  né  afhenda  unglingum  undir  18  ára  tóbak  af  neinu  tagi  og  er  því  ekki  
löglegt   fyrir   unglinga   undir   18   ára   að   reykja   sígarettur   eða   neyta   annars   konar  
tóbaks.   Reykingar   eru   einnig   bannaðar   samkvæmt   lögum   í   húsakynnum   stofnana,  
fyrirtækja  og  félagasamtaka,  í  skólum  og  hvers  konar  húsakynnum  sem  ætluð  eru  til  
félags-­‐   íþrótta-­‐   eða   tómstundastarfs   barna   og   unglinga   og   á   veitinga-­‐   og  
skemmtistöðum  (Lög  um  tóbaksvarnir  nr.  6/2002).    
Reykingar  eru  því  álitnar  frávikshegðun  í  samfélaginu  og  er  því  mikið  ánægjuefni  
hversu   gríðarlega   hefur   dregið   úr   reykingum   á   undanförnum   árum.      Dregið   hefur  
verulega   úr   reykingum   í   samfélaginu   öllu   en   þó   sérstaklega   meðal   unglinga   í   efstu  
bekkjum  grunnskóla.  Reykingar  hafa  farið  stigminnkandi  frá  aldamótum  og  til  dagsins  
í   dag.   Árið   1997   höfðu   61%   unglinga   í   10.bekk   prófað   að   reykja   sígarettur   en   árið  
2013  höfðu  aðeins  15%  prófað.  Einnig  reyktu  21%  unglinga  í  10.bekk    daglega  árið  

   
 
20  
1997  en  aðeins  3%  árið  2013.  Svipuð  hlutfallsleg  lækkun  átti  sér  stað  meðal  nemenda  
í  8.  og  9.  bekk  (Hrefna  Pálsdóttir  o.fl.  2015).    
Tiltölulega   einfalt   er   að   skilgreina   reykingar   unglinga   en   þó   er   það   ekki   alveg  
augljóst.   Sem   dæmi   má   nefna   er   hægt   að   kanna   hvort   unglingarnir   hafi   prófað   að  
reykja  sígarettur  og  þá  hversu  oft  þeir  hafa  gert  það.  Einnig  er  hægt  að  kanna  hvort  
þeir  reyki  sígarettur  daglega.    
Í   þessari   rannsókn   verða   reykingar   skilgreindar   á   þá   leið   hvort   unglingar   hafi  
prófað  að  reykja  sígarettur  eða  ekki.  Reykingar  eru  því  allar  reykingar,  sama  hversu  
sjaldan  unglingarnir  hafa  reykt.    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   
 
21  
Kenningarleg  nálgun  
Þróun  íþróttaiðkunar  barna  og  unglinga  á  Íslandi  
Þátttaka   í   íþróttum   á   Íslandi   hefur   vaxið   mjög   ört   á   síðustu   áratugum   og   oft   hafa  
fræðimenn  talað  um  íþróttavæðingu  samfélagsins  í  því  samhengi  (Viðar  Halldórsson,  
2014).  Íþróttir  og  aðrar  tómstundir  er  nú  í  dag  mjög  stór  hluti  af  íslenskri  menningu  
og   mjög   stór   hluti   íslendinga   stundar   íþróttir   í   frístundum   sínum   hvort   sem   það   er  
með  íþróttafélagi  eða  ekki  (Þórólfur  Þórlindsson,  Kjartan  Ólafsson,  Viðar  Halldórsson  
og  Inga  Dóra  Sigfúsdóttir,  2000).  Aukning  í  íþróttaiðkun  hefur  verið  hvað  mest  meðal  
þeirra  sem  minna  stunduðu  íþróttir  áður,  eins  og  til  dæmis  hjá  stelpum  og  konum,  
börnum,  fötluðum  og  öldruðum  (Coakley  og  Pike,  2009).    
Þessi  mikla  aukning  í  íþróttum  á  einnig  sérstaklega  við  um  íþróttaiðkun  barna  og  
unglinga  en  sá  hópur  er  langstærsti  hluti  þeirra  sem  stunda  skipulagt  íþróttastarf.  Ein  
af   ástæðum   þess   að   íþróttaiðkun   hefur   aukist   er   sú   að   jákvæðar   hugmyndir   um  
íþróttir  eru  áberandi  í  samfélaginu  og  bæði  almenningi  og  ráðamönnum  hefur  orðið  
ljóst   að   íþróttastarf   er   öflug   leið   til   þess   að   kenna   börnum   og   unglingum   að   verða  
betri  þegnar  samfélagsins  (Þórólfur  Þórlindsson,  o.fl.  1994;  Viðar  Halldórsson,  2014).    
Mennta-­‐   og   menningarmálaráðuneytið   leggur   mikla   áherslu   á   íþróttir,   hreyfingu  
og  heilsu  í  skólastarfi.  Árið  2011  sendi  ráðuneytið  frá  sér  stefnu  í  íþróttamálum  þar  
sem   fram   kemur   að   fjölga   eigi   tímum   í   grunnskólum   sem   tengjast   hreyfingu   og  
íþróttum,  skólalóðir  séu  hannaðar  með  hreyfingu  barnanna  í  huga  og  aukin  áhersla  
verði  sett  á  hreyfingu  og  heilbrigðan  lífsstíl.  Í  stefnunni  kemur  einnig  fram  mikilvægi  
íþrótta  utan  skólatímans  en  tryggja  verður  að  öll  börn  og  unglingar  eigi  kost  á  því  að  
geta  stundað  íþróttir  eða  frjálsa  hreyfingu  utan  skólatíma.  Lögð  er  áhersla  á  að  auka  
samvinnu  íþróttafélaga  og  sveitarfélaga  og  tryggja  að  börnum  og  unglingum  standi  til  
boða   sem   ólíkar   íþróttagreinar   og   fjölbreytt   tækifæri   til   hreyfingar   (Mennta-­‐   og  
menningarmálaráðuneytið,  2011).    
Fjöldi  íslenskra  rannsókna  hafa  verið  gerðar  á  íþróttum  og  hafa  allar  sýnt  fram  á  
þessa   miklu   aukningu   í   íþróttaiðkun   (Rúnar   Vilhjálmsson   og   Þórólfur   Þórlindsson,  
1998;   Álfgeir   Logi   Kristjánsson,   Jón   Sigfússon,   Inga   Dóra   Sigfúsdóttir   og   Hrefna  
Pálsdóttir,  2012).  Sem  dæmi  má  nefna  að  frá  árinu  1992  hefur  íþróttaiðkun  drengja  
tvöfaldast  og  íþróttaiðkun  stúlkna  þrefaldast.  Íþróttaiðkun  hefur  ekki  aðeins  aukist  á  

   
 
22  
þann  hátt  að  fleiri  stundi  íþróttir  heldur  eru  sífellt  fleiri  börn  og  unglingar  sem  stunda  
íþróttir  oftar  í  viku  en  tíðkaðist  áður.  Þessu  til  stuðnings  voru  aðeins  17%  unglinga  
sem   æfðu   fjórum   sinnum   í   viku   eða   oftar   árið   1992   en   43%   unglinga   æfðu   fjórum  
sinnum  í  viku  árið  2014    (Viðar  Halldórsson,  2014).    
Íþrótta-­‐  og  Ólympíusamband  Íslands  er  stærsta  fjöldahreyfing  sem  starfrækt  er  á  
Íslandi  en  helmingur  landsmanna  er  skráður  í  félag  innan  íþróttahreyfingarinnar  en  
þó  eru  aðeins  28%  af  þeim  virkir  iðkendur.  ÍSÍ  hefur  í  60  ár  safnað  upplýsingum  um  
skráningar   í   íþróttahreyfingunni   og   flokkað   þær   eftir   kyni,   aldri,   landshlutum,  
íþróttagreinum  og  íþróttafélögum.  ÍSÍ  heldur  utan  um  tölur  yfir  skráða  iðkendur  í  í  
öllum  íþróttagreinum  á  Íslandi.  Sökum  þess  hve  umfangsmikil  starfsemi  ÍSÍ  er  og  hve  
margra   hún   nær   til,   er   mikilvægt   að   geta   fylgst   með   þróun   og   vexti  
íþróttahreyfingarinnar  (Kristín  Lilja  Friðriksdóttir,  2015).  
Þegar  tölur  frá  ÍSÍ  um  þróun  íþróttaiðkunar  eru  skoðaðar  kemur  bersýnilega  í  ljós  
umrædd   aukning   sem   hefur   orðið   á   íþróttaiðkun   síðustu   árin.   Á   mynd   eitt   má   sjá  
línurit  sem  unnið  er  úr  tölfræðiriti  ÍSÍ  (Kristín  Lilja  Friðriksdóttir,  2015)  og  sýnir  það  
þróun  íþróttaiðkunar  á  Íslandi  frá  árinu  1994  og  til  ársins  2013.  Myndin  sýnir  hlutfall  
íþróttaiðkunar  allra  Íslendinga  og  aukninguna  frá  1994  til  2013.    Árið  1994  stunduðu  
20%  allra  Íslendinga  íþróttir  en  hlutfallið  hefur  hækkað  jafnt  og  þétt  í  gegnum  árin  og  
árið  2013  var  hlutfallið  komið  í  27,6%.  Einnig  má  sjá  að  karlar  hafa  verið  og  eru  enn  
töluvert  virkari  heldur  en  konur  í  íþróttum.  

   
 
23  
 
Mynd   1   –   Þróun   íþróttaiðkunar   frá   árinu   1994   til   ársins   2013   (Kristín   Lilja  
Friðriksdóttir,  2015).  
 
Eins  og  áður  hefur  komið  fram  hefur  orðið  sérstaklega  mikil  aukning  í  íþróttaiðkun  
barna  og  unglinga.  Ef  eingöngu  er  skoðuð  íþróttaiðkun  barna  og  unglinga  þá  kemur  í  
ljós  að  fleiri  börn  og  unglingar  stunduðu  íþróttir  árið  2013  heldur  en  2009.  Árið  2009  
voru  48,5%  barna  15  ára  eða  yngri  sem  æfðu  íþróttir  en  árið  2013  voru  52,8%    barna  
15   ára   eða   yngri   sem   æfðu   íþróttir   (Kristín   Lilja   Friðriksdóttir,   2015;   Rúna   H.  
Hilmarsdóttir,   2011),   en   tölur   frá   ÍSÍ   um   íþróttaiðkun   barna   og   unglinga   ná   ekki  
lengra  aftur  í  tímann.    
Þróun  íþróttaiðkunar  barna  og  unglinga  eftir  aldri  frá  2009  til  2013  má  sjá  á  mynd  
tvö   sem   unnin   er   úr   tölfræðiriti   ÍSÍ   (Kristín   Lilja   Friðriksdóttir,   2015;   Rúna   H.  
Hilmarsdóttir,  2011).  Aukning  íþróttaiðkunar  er  mest  meðal  yngstu  barnanna  en  hjá  
unglingum  er  tiltölulega  lítil  aukning  þó  hún  sé  vissulega  einhver.  Það  sem  er  einna  
áhugaverðast  er  þetta  mikla  hrap  sem  verður  í  íþróttaiðkun  eftir  að  börnin  komast  á  
unglingsaldurinn.   Þetta   mikla   brottfall   hefst   um   13   ára   aldur   og   með   hverju  
aldursárinu  fækkar  unglingum  í  íþróttum  verulega.  Þessar  tölur  frá  ÍSÍ  eru  í  samræmi  
við  fyrri  rannsóknir  sem  byggja  á  öðrum  gögnum  (Álfgeir  Logi  Kristjánsson  o.fl.  2012).    
0%  
5%  
10%  
15%  
20%  
25%  
30%  
35%  
Þróun  íþróaaiðkunar  frá  1994-­‐2013  
Karlar  
Konur  
Allir  

   
 
24  
Mynd  2  –  Samanburður  á  íþróttaiðkun  barna  og  unglinga  á  aldringum  6-­‐18  ára  árin  
2009  og  2013  (Rúna  H.  Hilmarsdóttir,  2011;  Kristín  Lilja  Friðriksdóttir,  2015).    
 
Þó   svo   að   mikill   meirihluti   barna   æfi   íþróttir   á   einhverjum   tímapunkti   þá   hafa  
rannsóknir   sýnt   að   margir   hætta   slíku   þegar   líður   á   unglingsárin.   Samkvæmt   mynd  
tvö   þá   hefst   brottfall   unglinga   úr   íþróttum   við   13   ára   aldur,   eða   þegar   komið   er   í  
unglingadeild  grunnskóla  og  hækkar  jafnt  og  þétt  með  árunum  og  nær  hámarki  í  10.  
bekk  og  það  ár  sem  unglinga  hefja  nám  í  framhaldsskóla.    
Íslenskar  rannsóknir  á  íþróttaiðkun  sýna  að  þrátt  fyrir  að  gjarnan  verði  brottfall  úr  
íþróttum  þegar  kemur  á  unglingsárin  þá  er  íþróttaiðkun  að  aukast  hjá  unglingum  og  
fleiri   kjósa   að   halda   áfram   að   iðka   íþróttir   í   efstu   bekkjum   grunnskóla   og   í  
framhaldsskóla.  Árið  2006  voru  56%  unglinga  í  8.  til  10.  bekk  sem  stunduðu  íþróttir  
með  íþróttafélagi  en  árið  2014  er  hlutfall  þeirra  unglinga  í  8.  til  10.  bekk  sem  stunda  
íþróttir   með   íþróttafélagi   orðið   66%.   Íþróttaiðkun   unglinga   í   efstu   bekkjum  
grunnskóla  hefur  því  aukist  um  10  prósentustig  á  síðustu  8  árum  (Hrefna  Pálsdóttir,  
Jón  Sigfússon,  o.fl.  2014).    
Af  því  sem  hér  hefur  komið  fram  um  þátttöku  barna  og  unglinga  í  íþróttum  má  sjá  
að   íþróttir   skipta   mjög   miklu   máli   í   lífi   barna   og   unglinga   og   meirihluti   þeirra   ver  
30%  
40%  
50%  
60%  
70%  
80%  
90%  
6  ára   7  ára   8  ára   9  ára   10  ára   11  ára   12  ára     13  ára   14  ára   15  ára   16  ára   17  ára   18  ára  
Samanburður  á  íþróaaiðkun  barna  og  unglinga  
2013  
2009  

   
 
25  
miklum   tíma   sínum   í   íþróttastarfið.   Þetta   þýðir   að   það   er   óhjákvæmilegt   að   taka  
íþróttastarfið  alvarlega  þegar  talað  er  mótun  barna  og  unglinga.    
Hlutverk  og  gildi  íþrótta    
Í  kaflanum  hér  að  framan  hefur  verið  sýnt  fram  á  hversu  stórt  hlutverk  íþróttir  skipa  í  
lífi   barna   og   unglinga.   Almennt   er   litið   svo   á   að   þátttaka   barna   og   unglinga   í  
skipulögðu  íþróttastarfi  sé  bæði  þeim  og  samfélaginu  til  mikils  góða.  Íþróttafélög  eru  
talin   vera   hluti   af   uppeldisstofnunum   samfélagsins   og   henti   þar   með   vel   fyrir  
félagsmótun   barna   og   unglinga   (Viðar   Halldórsson,   2014).   Félagsmótun   er   þegar  
samfélagið   og   umhverfi   einstaklingsins   hefur   áhrif   á   viðhorf   og   hegðun   hans.   Í  
gegnum   félagsmótun   læra   börn   og   unglingar   hvað   er   rétt   og   rangt   og   hvernig   er  
viðeigandi  að  hegða  sér.  Félagsmótun  á  sér  ekki  eingöngu  stað  hjá  ungum  börnum  
heldur  erum  við  sem  einstaklingar  alltaf  að  mótast  af  því  umhverfi  sem  við  erum  í  
hverju   sinni   (Clausen,   1968).   Oft   er   rætt   um   að   ákveðin   gildi   séu   ríkjandi   innan  
íþróttahreyfingarinnar  og    sú  félagsmótun  sem  á  sér  stað  innan  íþróttafélaganna  ýtir  
því  undir  þau  viðmið  og  gildi  sem  teljast  æskileg  í  okkar  samfélagi  (Coakley  og  Pike,  
2009).    
Íþróttaiðkun  hefur  margvíslegan  ávinning  fyrir  þann  einstakling  sem  hana  stundar  
og  á  síðustu  áratugum  hefur  umræðan  um  mikilvægi  íþrótta  fyrir  betri  heilsu  farið  
vaxandi   (Þórólfur   Þórlindsson,   o.fl.   2015).      Íþróttaiðkun   bætir   heilsu   barna   og  
unglinga,   bæði   líkamlega   og   andlega   (Þórólfur   Þórlindsson,   Rúnar   Vilhjálmsson   og  
Gunnar   Valgeirsson,   1990).   Með   því   að   æfa   íþróttir   eykst   þrek,   þol,   styrkur   og  
almenn  hreyfifærni  barna  og  unglinga  og  þau  þróa  með  sér  færni  í  íþróttinni  (Devine  
og  Telfer,  2013).  Slíkt  leiðir  af  sér  betri  líkamlega  heilsu,  ýtir  undir  heilbrigðan  lífsstíl  
og  skynsamlega  lifnaðarhætti  (Þórólfur  Þórlindsson,  o.fl.  1994)  ásamt  því  að  börn  og  
unglingar   í   íþróttum   eru   heilbrigðari   og   hraustari   en   önnur   börn   (Coakley   og   Pike,  
2009).   Betri   líkamleg   heilsa   dregur   úr   líkum   á   sjúkdómum   eins   og   hjarta   og  
æðasjúkdómum,  sykursýki,  gigt  og  öðrum  kvillum  eins  og  beinþynningu  og  offitu  (
US  
Department  of  Health  and  Human  Service,  1996).  Íþróttaiðkun  hefur  ekki  síður  áhrif  
á   andlega   heilsu   og   eykur   vellíðan   og   hamingju   þeirra   sem   stunda   íþróttir   og  
hreyfingu   (Þórólfur   Þórlindsson,   o.fl.   1990).   Íþróttaiðkun   getur   einnig   dregið   úr  
þunglyndi   og   kvíða   og   stuðlað   að   betri   sjálfsmynd   og   sjálfstrausti  

   
 
26  
(Menntamálaráðuneytið,   2011;   Steptoe   og   Butler,   1996;   Rúnar   Vilhjálmsson   og  
Þórólfur  Þórlindsson,  1992).    
Íþróttaiðkun  getur  einnig  haft  áhrif  á  persónueinkenni  barna  og  unglinga  og  ýtir  
undir  gildi  sem  teljast  æskileg  í  okkar  samfélagi  (Coakley  og  Pike,  2009;  Bredemeier  
og  Shields,  1995).  Meðal  þeirra  viðmiða  og  gilda  sem  íþróttaiðkun  ýtir  undir  og  í  raun  
hvetur   til   eru   jafnrétti,   heiðarleiki,   samvinna,   agi,   sanngirni,   sjálfstæði   og  
drengskapur  (Rúnar  Vilhjálmsson  og  Þórólfur  Þórlindsson,  1998;  Martin  og  Cockman,  
2013)   ásamt   keppnisanda   og   vilja   til   að   ná   árangri   (Pate,   Tros,   Levin   og   Dowda,  
2000).  Í  íþróttum  er  einnig  lögð  áhersla  á  að  bera  virðingu  fyrir  andstæðingnum  og  
fylgja   leikreglum   því   það   tryggir   að   íþróttirnar   fari   fram   á   jafnréttisgrundvelli  
(Þórólfur  Þórlindsson,  o.fl.  1994).  
Þau   góðu   persónulegu   og   samfélagslegu   gildi   sem   talið   er   að   börn   og   unglingar  
læri  í  gegnum  íþróttir  ýta  undir  æskilega  þætti  eins  og  hollustuhegðun,  góð  lífsgildi  
(Coakley   og   Pike,   2009;   Bredemeier   og   Shields,   1995)   og      betri   námsárangur  
(Menntamálaráðuneytið,   2011)   og   draga   jafnframt   úr   frávikshegðun   á   borð   við  
afbrot,   ofbeldi   og   áfengis-­‐   og   vímuefnaneyslu   (Rúnar   Vilhjálmsson,   2006;   Rúnar  
Vilhjálmsson  og  Þórólfur  Þórlindsson,  1998).    
Ekki   eru   þó   alveg   allir   sammála   um   að   íþróttaiðkun   leiði   af   sér   góð  
persónueinkenni   og   töluverðar   deilur   hafa   verið   um   þetta   málefni.   Nokkrar  
bandarískar  rannsóknir  hafa  sýnt  að  íþróttamenn  skori  lægra  á  ýmsum  prófum  sem  
mæla  góð  persónueinkenni  (Doty,  2006).    
Ensk  rannsókn  á  gildum  unglinga  í  fótbolta  og  tennis  á  aldrinum  12-­‐16  ára  sýndi  
að  þau  lærðu  ákveðin  gildi  innan  íþróttanna.  Dæmi  um  það  sem  unglingunum  fannst  
þeir   læra   að   tileinka   sér   voru   sanngirni,   heiðarleiki,   samkennd,   að   vilja   ná   árangri,  
eiga   áhugamál,   vera   með   vinum,   standast   væntingar   annarra,   leggja   sig   fram   fyrir  
liðið,  njóta  leiksins  og  hlýðni  við  þjálfarann  (Martin  og  Cockman,  2013).    
Íþróttaiðkun  er  einnig  þess  eðlis  að  þar  eiga  börn  og  unglingar  mikil  samskipti  við  
aðra  og  mynda  þar  með  sterk  tengsl  og  félagsleg  sambönd  myndast  og  styrkjast.  Það  
að  eiga  vini  í  íþróttum  getur  haft  úrslitaáhrif  á  það  hvort  unglingar  haldist  í  íþróttum  
(Rúnar  Vilhjálmsson  og  Þórólfur  Þórlindsson,  1998).    
Íþróttaiðkun  hefur  ekki  eingöngu  persónulegan  ávinning  fyrir  þá  einstaklinga  sem  
hana   iðka   heldur   hefur   íþróttaiðkun   einnig   mikilvægt   gildi   fyrir   samfélagið   í   heild  

   
 
27  
sinni   (Coakley   og   Pike,   2009).   Fyrst   og   fremst   þá   er   það   samfélaginu   til   góða   að  
einstaklingarnir   innan   þess   séu   við   góða   líkamlega   og   andlega   heilsu,   séu   í   góðum  
félagslegum   tengslum   og   viðhaldi   góðum   gildum.   Íþróttaiðkun   ýtir   þar   með   undir  
æskileg   gildi   og   góð   persónueinkenni   og   þau   gildi   sem   börn   og   unglingar   læra   að  
tileinka  sér  í  gegnum  íþróttirnar  taka  þau  með  sér  út  í  samfélagið  og  slíkt  skilar  sér  í  
betra  samfélagi  (Coakley  og  Pike,  2009).      
Íþróttir   tengjast   mörgum   ólíkum   flötum   samfélagsins   og   sem   dæmi   má   nefni  
tengjast   íþróttir   menntun,   lýðheilsu,   menningu,   afþreyingu   og   ferðamennsku  
(Menntamálaráðuneytið,  2011;  Þórólfur  Þórlindsson,  o.fl.  2015).  
Mörg  störf  skapast  einnig  vegna  íþrótta,  bæði  launuð  störf  ásamt  því  að  mikið  er  
um   sjálfboðaliðastarf   í   kringum   íþróttir   (Þórólfur   Þórlindsson,   o.fl.   2015).      Aukin  
íþróttaiðkun   leiðir   einnig   af   sér   bætta   lýðheilsu   sem   hefur   í   för   með   sér   lægri  
heilbrigðiskostnað   (Menntamálaráðuneytið,   2011).   Íþróttir   hafa   einnig   mikið  
efnahagslegt   gildi   og   er   það   ekki   eingöngu   vegna   þeirra   starfa   sem   skapast   vegna  
þeirra.   Framleiðsla   á   íþróttavörum   er   mjög   stór   iðnaður   (Þórólfur   Þórlindsson,   o.fl.  
2015)  og  fjölmiðlaumfjöllun  og  áhorf  á  íþróttaviðburði  hefur  aukist  mikið  á  síðustu  
árum  (Coakley  og  Pike,  2009).