Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(Rəsul Rza)
Mən sənin torpağından Boy atmışam, vətənim... Dirçəlmişəm, qalxmışam, Dənli – sünbül olmuşam. Eşqini ürəyimdə Yaşatmışam, vətənim... Bir gün sinəmdə əgər Çırpınmasa bu ürək, Torpağın altda belə 23 Sənin böyük eşqinlə Həmişə döyünəcək! (Nigar Rəfibəyli)
Ölüm-həyatın inkarı yox, təsdiqidir, onun sonluğu, tamlığı – tamamlığı, bütövlüyünün yekunudur. Fransızlar: "Axşam gündüzü tamamladığı kimi, ölüm də həyatı tamamlayır", – deyirlər. Bu gün atamla-anamın ölümlə tamamlanmış, bitmiş bitkinləşmiş ömür yolları haqqında düşünərkən mənə elə gəlir ki, 81-ci ilin yazında – yayında, üç ay on gün içində qəfil qara yellər kimi əsib-keçən, qollu-budaqlı ağacları kökündən qoparıb aparan qasırğa kimi anamla-atamı aparan ruzigar – adi həyatın adi hadisəsi deyildi. Nə isə əfsanəvi bir nəfəs vardı bu ruzigarda, mifoloji bir ölçü vardı, dastan gücü, dastan ruhu vardı. Amma məgər ömürlərinin yalnız sonu deyil, bütün başqa illəri də bir dastan deyildimi? İgidlik və Mərdlik dastanı, Məhəbbət və Şəfqət dastanı. Sevinclə, fərəhlə dolu, ölüm- itimlə dolu dastan. Ağır illərin xoşbəxt günləri də vardı bu dastanda, xoşbəxt illərin ağır günləri də. İztirab da vardı, intizar da... Hər çətinliyin, hər gümansızlığın dibindən boy verib qalxan ümid də... Neçə boyu var bu dastanın? Boylar illərə səpələnib...
Moskvadan Leninqrada, Qara Qarayevin "İldırımlı yollarla" baletinin premyerasına getmiş, tamaşa barəsində əski əlifbayla məqalə yazıb bizə göndərmişdi – A.) Nigar oxusun, siz də 24 qulaq asın, təkrar eləmək istəmirəm. Ancaq onu deyim ki, üç gündür onun təsiri altındayam. Hayıf ki, siz özünüz qulaq asa bilmədiniz. Yəqin ki, siz məndən daha yaxşı başa düşər və daha artıq həzz alardınız. Bəlkə də yayda mümkün oldu, gəlib baxdınız. Mən bir 8-10 gün olar ki, işdən ayrılmışam. Bu gün sizə məktub yazıram. Sabahdan başlayacağam "Füzuli"ni davam etdirməyə. Başımda fikirlər arı beçəsi kimi qaynaşır, görək nə olacaq. Bura işləmək üçün daha münasibdir. Sakit, səliqəli. Dünən Moskvada olanda Emin (Emin Sabitoğlu o vaxt Moskva konservatoriyasında təhsil alırdı.–A.) zəng eləmişdi. Deyir ki, kanikul zamanı Leninqrada gedəcəyəm, "İldırımlı yollara" baxmağa. İstəyirsiniz siz gəlin, mən sizi qarşılayıb yola salaram. Bakıda maraqlı nə var? Vaxtınız necə keçir? Plastinkalar necədir? Yazın görüm, daha hansıları almaq lazımdır. Moskvadan alaram. Mən gələndə özümlə ancaq əsər yox, bahar da gətirəcəyəm. Öpürəm sizi bərk-bərk. Təranəni incitməyin. Eşidirsinizmi. Bax sən Anar və sən Fidan mənim balaca qızım Təranəni incitməyin, bax incitməyin ha. Eşitdiniz? Öpürəm. Rəsul".
Məktubunu aldım, çox sağ ol! Oxumağına 7 saat 8 dəqiqə 11 saniyə sərf etdim. Gözəl xəttin var. Ani bala, bu məktubu alan günü, alan günü ha!!! Nigarla bərabər, əlbəttə, Fidanın iştirakı və Təranənin baş konsultantlığı ilə mənim ən yaxşı fotolarımdan (şəkillərimdən) üçünü-dördünü seçib Avia poçta ilə Moskva, qost. Moskva, do vostrebovaniya – adresinə göndərin. Bir də Füzulinin "Bəng və badə" və qəsidələr kitabını (gərək ikinci tom olsun) eyni adresə, yenə də hava poçtası ilə tez göndərin. Sənə uzun məktub yazardım, ancaq Füzuli razı olmur. 25 Öpürəm, salam vəfasız Fidana, vəfalı Təranəyə və əzizim, gözüm Nigara. Rəsul. 22 dekabr. 1957".
Haçan başladı bu? Hardadır başlanğıcı bu itkilər yolunun? 81-ci ilin ilk günlərindəmidir? Martın əvvəlindəmi, ortasındamı? Fevralın axırındamı? Fevralın axırlarında xarici səfərdən Moskvaya qayıtdım. Son illər mənim bütün səfərlərim, xüsusilə də, xaricə səfərlərim – nə qədər maraqlı keçsə də, nigarançılıqla, təlaşla dolu olurdu. Hər dəfə Bakıdan bir həftə, on gün uzaq düşəndə, evlə əlaqə saxlaya bilməyəndə beynimə min cür qara-qura dolurdu, məni qorxu, vahimə basırdı. Elə bilirdim ki, bax bu gün, bu gecə, bu saat, ən uzaq əcnəbi ölkədə, səfarətxanamız vasitəsilə məni tapacaqlar, atam haqqında qara xəbər deyəcəklər. Belə bir dəhşətli xəbərin anam barəsində olacağı heç vaxt ağlıma gəlmirdi. Nə üçün? Bu barədə heç düşünmək belə istəmirdimmi? Ya da bəlkə məsələ ondaydı ki, atam çoxdan ağır xəstəydi. Anam da xəstəydi, amma onun xəstəlikləri atamınkılar kimi ardıcıl, davamlı deyildi. Hərçənd ki, 1971-ci ildə anam da ölümlə üz-üzə dayanmışdı. Bəlkə də səbəb ondaydı ki, bir çox məsələlərdə anam daha səbatlı, daha möhkəm, daha dözümlü idi. "Dözüm". Bu sözü tapıb, seçib, kitabının adıyla öz həyat devizi kimi təsdiq edən Rəsul Rzanın ədəbi, ictimai həyatda dözümdən danışmağa tam haqqı vardı. Amma adi həyatda, məişətdə, qayğılara, azarlara sinə gərməkdə Nigar Rəfibəyli daha mətin, daha dözümlü idi. Atam çox vaxt əsəbi, darmacal, hövsələsiz olurdu. Anam həmişə səbrli, həlim, təmkinli idi. 26 Mən təsəvvür edə bilərəm ki, anam atamı itirsəydi (daha doğrusu itirdiyini bilsəydi, çünki itirdi – bilmədi), bu itkinin, bu müsibətin iztirabını mətanətlə çəkə bilərdi, bir müddət dünyada Rəsulsuz yaşamağa bəlkə də gücü, iradəsi, dözümü çatardı. Atam isə Nigarı itirsəydi, bir gün, bir saat da yaşaya bilməzdi. Həyat bunu təsdiq etdi. Daha doğrusu, ölüm bunu təsdiq etdi. Atamın ölümü. Amma kim bilir? İndi bunu kim təyin edə bilər? 1973-cü ildə atam ağır xəstə yatanda həyatı bir tükdən asılıydı, sağalacağına güman çox az idi. Anam möcüzəvi bir iradəylə özünü ələ almışdı, özünü tox tuturdu, ağır xəstəyə qulluq etmənin bütün əzab-əziyyətlərinə mərd-mərdanə dözürdü, bədbinləşmirdi, bizi də bədbinləşməyə, ümidsizləşməyə qoymurdu. Ancaq bir dəfə, yalnız bircə dəfə, xəstənin ən ağır saatlarından, ən ümidsiz dəqiqələrindən birində özünü saxlaya bilmədi, dəhlizə çıxdı, ağladı: "Ondan sonra mənim yaşamağımın nə mənası var?"– dedi. Bu sözləri anamdan birinci və axırıncı dəfə eşitdim. Xaricə
səfərin sonu yaxınlaşanda qayıtmağın hövsələsizliyinə bir səksəkə də qarışırdı. Xəyalımdan bir– birindən əyani, görümlü səhnələr keçirdi. Budur Şeremetyevo uçarlığında məni moskvalı dostlarımdan biri qarşılayır, qəfilcə yox, ehtiyatla, yavaş-yavaş məni bəd xəbər eşitməyə hazırlayır. Mənə elə gəlirdi ki, içəri dünyamın ən xəlvət hücrələrində gizlətdiyim bu hisslərdən heç kəsin xəbəri yoxdur. Ümumiyyətlə, mən ömrümün çoxunu öz içimdə yaşamışam. Mənə, tək bir mənə aid olan duyğuları, qorxuları, həyəcanları başqalarıyla bölüşməyə nə hacət? Həm də indi belə aydınlıqla və dəqiqliklə bəyan etdiyim bu gizli qorxularımı, pünhan nigarançılıqlarımı o vaxt özüm özümə belə etiraf edəmməzdim. Ürəyim gəlməzdi. Əmin idim ki, özümün belə səbəbini tam
27 aşkarlığıyla boynuma almaqdan qorxduğum hisslərim başqalarına heç cür agah ola bilməz. Sən demə...
Fikrət Qocanın "Rekviyem"ində atamın ölümünü, ölümündən sonrakı ilk saatları təsvir edən sətirləri oxuyanda gördüm ki, "illər boyu ürəyimdə gəzdirdiyim qorxumu" gizlədə bilməmişəmmiş. Hər halda şair gözlərindən gizlədə bilməmişəm.
Belə qorxurdumsa, uzaq səyahətlərə niyə çıxırdım? Ağla gələn ilk cavab – bu cavab mənim xeyrimə deyil – belədir ki, qorxu qorxu yerində, amma kefimdən də qalmaq istəmirdim. Bu cavabda bir azca həqiqət varsa da, həqiqətin hamısı, yarısı, heç çərəyi də yoxdur. Özümə bəraət qazandırmaq, olanları bəzəmək, münasib səbəblər uydurmaq istəmirəm. Amma doğrudan, səfərlərə çıxmağımın bir cəhəti də vardı – hansı səfərdənsə imtina etsəydim, getməsəydim, demək, məhz bu müddət içində bəd hadisə gözləmiş olardım. Əlbəttə, atamın halı xarablaşanda səfərlərdən imtina edirdim, amma 81-ci ilin fevralında İtaliyaya gedəndə atamı evdə nisbətən gümrah halda qoyub getmişdim. İndi İtaliyadan Moskvaya qayıdarkən mehmanxanaya çatanacan, Bakıya zəng vuranacan ürəyim çırpınıb yerindən 28 çıxırdı. Mehmanxana otağındayam, Bakının telefon kodunu, sonra atamgilin nömrəsini, sonra öz nömrəmi yığıram. Uzun-uzun sədalar. Cavab çıxmır ki, çıxmır. Bacımgilin nömrəsini yığıram. –Qorxma, heç bir şey yoxdur. Qan təzyiqi bir az yüksək oldu, apardıq xəstəxanaya. Orda palatada telefon var, istəyirsən zəng vur. Xəstəxananın nömrəsini yığıram. Dəstəyi özü götürür. Səsimi eşidən kimi gümrah tonla danışır. –Lap yaxşıyam. Nigar da burda, yanımdadır. O da lap yaxşıdır. Dəstəyi anam alır. Səsində sevinc var, şadlıq var. Əlbəttə, iki min kilometr məsafədə nigarançılığımı sakitləşdirmənin yeganə vasitəsi budur. Kefləri kök, damaqları çağ... Guya ki... Elə bil heç xəstəxanadan danışmırlar. Amma bilirəm axı, bilirəm axı...
Müxtəlif illərin misraları səslənir qulaqlarımda. Beyin fosfor istəyir, şəkər istəyir ürək. həkim deyir: şəkəri az yeyəsən gərək. Beş, on il dözər can Ciddi pəhriz saxlasan. Bu sətirlər 58-ci ilin şerindəndir. Dözümlü canı, möhkəm ürəyi atamı bu şerin yazılma tarixindən sonra iyirmi üç il
29 yaşatdı. Amma bütün bu illər ölümünü də "qəlbində, beynində saxladı". Çinarın ölüm günü ilk pöhrəsindən, ilk yarpağından başlamışdı. Əsr-əsr yaşadı bu ölüm çinarın budağında, gövdəsində, kötüyündə. Ayrılmadı çinardan bir an da, bir gün də. Çinar duymasa da onu, ölüm keçdi pöhrə-pöhrə. yarpaq-yarpaq. Budaq-budaq yolunu. "Kölgə kimi ondan ayrılmayan ölüm" onu bədbinləşdirmirdi, o, "ömür adlanan qəribə yolun sonucu bu" deyərkən ölümü yox, həyatı, insanları, dünyanı düşünürdü. Ancaq ki, bir qaçılmaz qanunu var həyatın– günlərin damlasından dolacaq ömür gölü. Necə uzaqda olsa gələcək bir gün ölüm... ... Bir gün gedəri olsam bəlkə azalacaqdır bu dünyadan bir damla. Ancaq dünya qalacaq; dopdolu bir həyatla, yaşayıb yaratmağa qadir saysız adamla... Hər gün onu "bir xəncər boyu" ölümə yaxınlaşdırırdı. Amma o daima hərəkətdə idi, qolunun giri, ayaqlarının gücü qaldıqca addımlayırdı. Həmişə yoldaydı. 30 Qurtarmaq bilmir qatarın yolu. Gündüzü var, gecəsi var. Hələ gülə-gülə minəcək, kədərlə düşəcək neçəsi var. Nə mən bilirəm harda düşəcəyəm, nə qatardakılar bilir Bəlkə heç qatar dayanmır: düşənə elə gəlir, minənə elə gəlir, bəlkə mənə elə gəlir... ...nə yol qurtarır, nə – arzular. Yenə iskələlər, duracaqlar ötüşür. Kimsə minir. Kimsə düşür... Ömür qatarından yol boyu neçə tanışı, dostu, əzizi düşmüşdü. Axır illər onları daha tez-tez, daha göynəkli anımlarla xatırlayırdı. Müşfiq nisgilini "Qızıl gül olmayaydı" poemasında ifadə etmişdi. Sabit Rəhmana, Nazim Hikmətə, Abdulla Faruka, Mikayıl Rəfiliyə, Cəfər Cəfərova, Əvəz Sadıqa, Tatul Huryana, Lətif Səfərova, Əliağa Kürçaylıya, cavan vəfat etmiş bacısı Turəyə şerlər, poemalar, misralar həsr etmişdi.
1962-ci ilin payızından 64-cü ilin yazına qədər mən Moskvada, Ali ssenari kurslarında oxuyurdum. Atamın və anamın məktublarının bir qismi bu illərdə Moskvaya yazdıqlarıdır. "Anar bala, xoş gördük! 31 Bakıdan nigaran olma, hamı sağ-salamatdır. İttifaqda, ictimai həyatda elə mühüm bir hadisə yoxdur. Yer-yurdunuz müəyyən olandan sonra yaz, səni yerli qəzetlərə abunə yazdırım. "Rənglərə" bir başlıq yazmışam, gör necədir. Ver, Çingiz (Ç.Hüseynov – A.) sətri tərcümə eləsin, o biri şerlərlə birgə versin tərcüməyə. Əgər Vinokurov nəm-nüm eləyirsə, bənd olmayın. Bəlkə başa düşmür, bəlkə ürəyindən deyil, Slutskiyə versə də, Çingiz mənim adımdan verməsin. Çünki o da lovğadır. İstəmirəm mənim adımdan ona təklif olunsun... ...Yaxşı olar ki, Çingiz şerləri bir adama versə, sən də orda olasan, çünki sən daha yaxşı izah edə bilərsən. Hələlik. Sağ ol, oğlum. Öpürəm. Rəsul 23/XI–62 Bakı". "Anarım! Kaş bu məktub Şimalın şaxtalı soyuqları arasında səni bir azca qızdıra idi. Əvvəlcə bu kağızı tutan əllərini, sonra onu oxuyan ağıllı gözlərini və nəhayət, o şair duyğulu incə ürəyini bir azca isidə biləydi. Ayaqlarını demirəm, çünki burdan apardığın naxışlı yun corab və isti çəkmə yəqin ki, ayağını yaxşıca qızdırır. Sən gedəndən sonra mən bir neçə axşam gözümün yaşını sel kimi axıtdım, sonra düşündüm ki, Bakını sel apara bilər, daha ağlamıram; amma çox darıxıram. Bizim həyatımız əvvəlki kimidir. Rəsul gündüzlər evdən gedir Radioya, Azərnəşrə, Yazıçılar İttifaqına, yaxud əksinə. Beşdə gəlir nahar edir, bir yığın qoz, fındıq, nar yeyir, sonra otağına çəkilib poeziyanın şedevrlərini yaradır. Fidan ərəb dili ilə məşğuldur. Təranə dərslərini hazırlayır, sonra ikimiz televizora baxırıq. Rəsul arabir otağından çıxıb bizə deyir: bu zibilin nəyinə baxırsınız. Doğrudan da, bir yaxşı kino göstərmirlər. "Tam-tam" pişik buxarının qabağında uzanıb xor-xor kefə baxır. Niyə baxmasın, oğlu Moskvaya getməyib ha! Ənvər (Ə.Məmmədxanlı – A.) arabir gəlir. "Tam-tam"la oynayır, papiros çəkir və susur. 32 Bəzən də bir aylıq danışmaq normasını iki saatın içində yerinə yetirir. Fikrət (F. Ağazadə, qohumumuz – A.) bu qapıdan girib o qapıdan çıxır. "Niyarə, işin yoxdursa, mən getdim" – deyib əkilir. Sənsiz çox darıxır. Daha sənə nə yazım, səni görmək arzusu ilə yaşayıram. Bu ayda yəqin ki, görüşərik. Sənin və Zemfiranın (yoldaşımın – A.) işləri necədir? Ev tapa bildinizmi? Anar, əgər sən ərəb əlifbasını unutmamısansa, mən sənə o əlifba ilə yazaram, onda uzun və müfəssəl yazmaq olar. Öpürəm səni bərk-bərk. Anan. 1962-ci ilin axırıncı ayının 1-ci günü".
İndicə səninlə danışdıq. İclas... pis keçmədi. Z və Ə özlərini cırdılarsa da yığıncaq onlara səs vermədi. Yerdən etiraz səsləri qalxdı. Ümumi hesab təxminən 10–0 oldu. Hər halda iştirak edənlər belə deyirlər. İş burdadır ki, Ə çıxışında dedi ki, axır iki-üç ildə Rəsulun yaradıcılığında formalizm bir qorxu təşkil edir və sairə. Mən danışmadım, ancaq axırda arayış istəyib... keçən il "Azərbaycan"ın 8-ci nömrəsindən parçalar oxudum. Burada o, indicə dediyinin tam əksini, yəni mənim nə qədər müasir, yaxşı yazdığımı söyləyir. Məqalə sənin yadında olar. Burda o, şeri bir neçə dəfə oxumağı, başa düşmək üçün diqqətlə təkrar oxumağı məsləhət görür. "...Rəsul Rzanın şerlərini mən təkrar oxuyanda görürəm ki, nə qədər dərin" və sairə. ...Suyu süzülə-süzülə getdi. Gələcəkdə də belə olacaq. Salam dostlara. Öpürəm. Bu saat bütün ailə üzvləri oturub söhbət edirik. Rəsul 7/I-3U "Anarım! Biz gələndən sonra sizdə əmələ gələn ruh yüksəkliyini 33 ürəkdən alqışlayıram. Sənin ssenarini belə sürətlə qurtarmağın və Zemfiranın elm dəryasına baş vurması göstərir ki, gələcəyiniz parlaqdır. "Prazdnaə jiznğ ne mojet bıtğ çistoy". A.P.Çexov. "Bekarçılıq insanı çürüdə bilər". Nigar xanım Rəfibəyli. Rus və Azərbaycan klassiklərindən gətirdiyim bu sitatlar ömrünüzün şüarı olsun. Sizin ayrılığınızın acısını mənə yalnız bizim əjdaha evimiz unutdura bilərdi. Gələn kimi ev əjdaha kimi ağzını açıb məni uddu, mən də içəridən onu didməyə başladım. Yaz mövsümünün başlanması ilə əlaqədar olaraq evdə çoxlu işlər görülür. Nə isə Anarım, xan nəvələri istirahətdədirlər. Mülayim dəniz havası, çiçəkləyən ağacların ətri, bir də sakitlik. Yazıçıya və insana bundan artıq nə lazımdır ki... Moskvada keçirdiyim günləri xatırladıqca oxuyuram: ah, necə kef çəkməli əyyam idi. Bu məktub sənə çatanda yəqin yola hazırlaşacaqsınız. Anarım, qatarla gəlin, mən də arxayın olum. Bakıda sağ- salamatlıqdır. Havalar tez-tez dəyişir. Daha sənə nə yazım. Məktubunu aldıq, çox sağ ol. Zemfiraya salam de. Öpürəm səni. Niyal. 12 aprel, 1963".
Onlar xəstəxanada deyil, öz evlərində olanda hər gün atamgilə dəyərdim. Adətən gündüzlər gedərdim. Gündüzlərdə nə isə bir nikbinlik var – gün işığı, telefon zəngləri, küçənin hay-küyü, qəzetlər, məktublar, ev kirayəsi, işıq pulu, gəlib-gedənlər... Ancaq bəzən onlara axşamlar gələrdim.
34 Gündüzlər necə! Gündüzlər səbirsiz gözləyirik ki, bir axşam olsun, bir gəlsin gecə!.. Bu qərib axşamların kədəri son saatımacan içimdə yaşayacaq. "Qərib" sözü burda çox dəqiqdir; onlar öz şəhərlərində, öz evlərində olsalar da vaxt qürbətində yaşayırdılar. Niyə, niyə, axı, niyə mən hər cür işimi–gücümü, ən təcili, təxirəsalınmaz, ən vacib işlərimi belə kənara atıb bütün axşamlarımı onlarla keçirmirdim? Niyə onların bir gün olmayacaqlarını bilə-bilə, onlarsız günlərimin acı həsrətini öncədən duya-duya, bu fikri özümdən iraq edirdim? Hökmən bir ay, bir-iki həftə, heç olmasa bir neçə gün bütün dünyanı, bütün aləmi, işlərimi, qayğılarımı unudaraq Bakıdamı, Buzovnadamı, Göyçaydamı səhərdən axşamacan, axşamdan səhərəcən onlarla bir yerdə olmaq – arzum, istəyim, əlçatmaz xülyam idi. Doyunca, lap doyunca bir yerdə qalmaq, doyunca, lap doyunca söhbət etmək – olanlardan, keçənlərdən. Niyə qismət olmadı bu mənə, niyə? Uşaqlığımdakı kimi – bir yerdə yaşamaq, amma durulub aydınlaşmamış körpə şüuruyla deyil, yaşlı, yetkin insan zehniylə onları günbəgün, axşambaaxşam, səhərbəsəhər dinləmək, qavramaq, yadda saxlamaq.... Niyə mümkün olmadı bu, niyə? Hansı iclaslar, bədii şuralar, redkollegiyalar, çıxışlar, görüşlər, səfərlər, cari işlər, dost məclisləri, yaşıdlarla ünsiyyət sevincləri və bütün başqa sevinclər – bax, həmin o saatları, o günləri – Onlarlı saatlarımı, Onlarlı günlərimi aldı məndən? Yuxarıda sadaladıqlarımın hansı birisi atamla anamın sifətləri, sözləri, səsləri, ya da sadəcə susmaları, sükutları qədər mənə əziz, doğma, munis ola bilərdi!
Axşamlar... Onların axşamları... Son illərin axşamları... 35 Otaq böyük idi, bəlkə buna görə çıraq onu gur işıqlandıra bilmirdi. Alaqaranlıq olmasa da, otaq hər halda çıraqban da deyildi. Televizor işləyir. İkisi – iki qoca – oturublar televizorun qarşısında. Anam baxır ekrana, atam yox; televizorun qabağında oturub, amma gözlərini yumub. "Xoş-beş, nə var, nə yox, sağlıq"dan sonra dinib-danışmır. Dəhlizdə anam: "Mənimlə də danışmır, elə bil söhbət tapmır danışmağa, – deyir. – Bütün axşamları, bax, beləcə televizorun qabağında oturur, gözlərini də yumur, baxmır, susur. Bilmirəm gözlərini yumursa, daha televizorun qabağında niyə oturur". Bəlkə baxmır, qulaq asırmış. Amma qulaq asmalı nə var ki? Qulaq asmaq istəyəndə balaca tranzistorunu qururdu. Axır iki- üç ildə çox mütaliə də edə bilmirdi-gözləri zəifləmişdi, oxuyanda tez yorulur, ağrıyırdı. Yəqin ki, bu gözüyumulu, sükutlu saatlarında büsbütün ötənlər aləminə, İçəri dünyasına çəkilirdi. O dünyaya ki, orada vaxt anlayışı yoxdu. – Keçmiş də İndi kimi realdır, əyanidir, görümlüdür, insanların da hamısı – ölüb itənləri, haçansa ömründən keçib-gedənləri belə – diridirlər, budur, burdadırlar, danışırlar, gülürlər, ağlayırlar, əl eləyirlər.. Dünya da min rəngli, min bir çalarlıdır.
36 göy gözləri, şirin nağılı, babamın qaşqabağı, acığı. Yollar yadıma düşür. Tozlu yollar, Yulqunlu, yovşanlı yollar, turaclı, dovşanlı yollar. Qarğı tütəyim yadıma düşür. Sümsüm yadıma düşür, qarğı cəngərəklə əlçatmaz budaqdan üzdüyüm zingirə-zingirə əlvan üzüm yadıma düşür. Köbərləri qazıb çıxartdığımız boyaq yadıma düşür. Bağlardan yığdığımız şirin əvəlik, dağlardan yığdığım sumax yadıma düşür. Onu bu xatirələr, fikirlər aləmindən, vaxtsızlıq dünyasından ayırmaq, təkliyini dağıtmaqçün eşitdiklərimdən, gördüklərimdən, oxuduqlarımdan – bir sözlə Bu Gündən danışırdım. Ona cürbəcür xəbərləri, şayiələri, bəzən hətta qeybətləri çatdırırdım. Zəif gülümsünürdü, solğun bir maraq göstərirdi, amma duyurdum ki, bütün bunları tam bir biganəliklə qarşılayır. Hərdən bu məni hövsələdən çıxardırdı. "Niyə heç kəslə durub – oturmursan? – deyirdim. – Hanı sənin tay-tuşların, dostların?" – deyirdim. Dönə-dönə verdiyim bu suala yalnız bir kərə cavab verdi və bu cavabı heç vaxt unutmayacam: –Mənim dostlarım Müşfiq, Faruq, Rəfili, Sabit, Nazim Hikmət, Cəfər Cəfərov idi. Neyləyim ki, heç biri qalmayıb.
37 Sabit Rəhmana müraciətlə yazırdı: "Kommunist" küçəsində Sabir bağıyla üz–üzə "Gənc işçi" Həm iş yeri, Həm gündəlik ruzi ağacı, Həm etibarlı sınaqdı bizə. İndi sən yox, Müşfiq yox, Mikayıl yox, Faruq yox, Səməd yox, Əli Nazim yox, Mehdi yoxdu. Tək necə qayıdım o günlərə, necə keçim o yolu! Son illər Nazim Hikməti daha tez-tez xatırlayırdı. Nazim 20-ci illərdə Bakıya gələndə atamla görüşməmişdilər. Nazimin ölkəmizə 50-ci illərdə ikinci və həmişəlik gəlişi zamanı tanış oldular və dərhal da köhnə dostlar kimi ünsiyyət bağladılar. Moskvada və Bakıda bir-birinin ən əziz qonaqları idilər. Nazim atam haqqında üç məqalə, atam isə onun haqqında bir neçə şer yazıb. Bu şerlərin hamısı N.Hikmətin vəfatından sonra yazılıb. Ancaq Nazimlə hələ şəxsən tanış olmadığı vaxt, şair Türkiyədə Bursa məhbəsində dustaq yatarkən, atam Nazimin anasına bir şer yazıb. Bu şeri sevmirəm. Ritorik, şüarçı şerdir. Nazimlə şəxsi tanışlıqdan, ülfətdən sonra və Nazimin ölümündən sonra atamın ona həsr olunmuş sətirlərini isə həyəcansız oxuya bilmirəm. Şair yoxdur artıq, olmayacaq Ulu şair ölümünü sinəsində apardı Bursadan. 38 İnfarkt miakardo onu uzaqlarda vursa da. İstanbulda Boğaziçində, Çinaraltında, Bursada Nazimi xatırlaması təbiidir, amma Bakıda, xəstəxanada, azarlı, ağrılı, əzablı günlərində də ürəyində, yuxularında, şüur dumanlarında Nazimlə danışırmış. "Qarşı yalı məmləkət"də – Bolqarıstanda yazdığı şerində də Nazimlə bağlı sətirlər var.
–Niyə çağırmasın? – deyə atamdan soruşuram. –Necə niyə? –təəccüblənir, mənim başa düşmədiyimə təəccüblənir. – Axı Nazim ölüb. İndi hara çağıra bilər Məməti, o dunyaya? Bu qədər aydın ifadə olunmuş fikir, bilmirəm niyə mənə ilk dəfədən çatmayıb.
1962-64-cü illərdə Moskvada təhsil alanda atam məni bir neçə Bakı qəzetinə abunə yazdırmışdı. Hər həftə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti gəlirdi və hər həftə qəzetin səhifələrində atam haqqında yazılar oxuyurdum. Qəzetin 13 yanvar 1963-cü il nömrəsində Lenin mükafatına 39 təqdim olunan əsərlərin siyahısı dərc olunmuşdu. Bu əsərlər sırasında atamın "Qəlbimdə bahar" kitabı da vardı. Qəzet bu kitabın mükafata təqdim olunması münasibətilə formal müsbət rəyi ifadə edən məqalə çap etmişdi, amma məqalə bu sözlərlə qurtarırdı: "Pəncərəmə düşən işıq", "İki tarix" şerlərinin sonluğu zəifdir. "Quzu", "Mahnı dərsi", "Qaz" şerlərində yürüdülən fikir müəyyən dərəcədə dumanlıdır. "Ağ fil" şerinin ideyası orijinal deyildir, "Bakı", "Ana, dərdin nədir?" şerləri lakonizmdən uzaqdır, ritorik xarakterdədir və s. Şair bəzən prozaik ifadələrdən həddindən çox istifadə edir ki, bu da sətri tərcümə təsiri bağışlayır. Ayrı-ayrı nöqsanlarına baxmayaraq "Rəsul Rzanın "Qəlbimdə, bahar" şer kitabı maraqla qarşılanır". (19 yanvar, 1963) Qəzetin elə həmin nömrəsində dərc edilmiş başqa bir məqalədə belə abzas var:
Ölkənin ən yüksək mükafatına təqdim olunmuş kitaba bu sayaq, bu dillə xeyir-dua verilir, "uğur dilənirdi". Qəzetin (9 fevral, 1963) "Xalq üçün yazıb-yaratmalı" adlı baş məqaləsi demək olar ki, tamamilə atamın "Rənglər"inə həsr olunmuşdu. Məqalədən bəzi parçalar:
40 ictimaiyyətə məlumdur. Onun gözəl ictimai-siyasi lirikası, beynəlxalq mövzulardakı şerləri, Dövlət mükafatına layiq görülmüş "Lenin" poeması oxuculara yaxşı tanışdır. Bütün bunlarla yanaşı şairin bir sıra son şerlərində və xüsusilə, "Rənglər" adlı ("Azərbaycan" jurnalı, 1962-ci il, № 12) silsilə şerlərində gözə çarpan ciddi qüsurlar da ədəbi ictimaiyyətimizi narahat etməyə bilməz. Şairin həmin şerlərində məhz mücərrəd insanpərvərlik, müasir həyatımızın aktual məsələlərindən uzaqlaşmaq halı aydın hiss olunur. "Rənglər" silsiləsindəki 27 şerin demək olar ki, hamısının axırı insan haqqında belə mücərrəd fikirlər və ifadələrlə qurtarır: "İnsan ülfəti", "Anlayan, duyan insan", "İnsan qayğısı", "İnsan əməli", "İnsan düşüncələri", "Gülən, ağlayan insan, insan, insan", "İnsan bəzəyi", "Dərindən nəfəs aldı insan", "İnsanın bəlalı başı", "Bəzi insan niyyəti", "İnsan dünyası" və sairə. Bu şerlərdə hansı insandan danışılır? Şairin insana demək istədiyi nədir? Tamamilə aydındır ki, bu şerlərdə konkret insan yoxdur, rənglərin dili ilə insana söylənən fikirlər çox mücərrəddir, dumanlıdır və oxucu bu fikirləri duymaq, başa düşmək bir yana qalsın, yozub məna çıxarmağa da çətinlik çəkir. Həmin parçalardan aydın görünür ki, şairin məntiqində heç bir ardıcıllıq yoxdur, müqayisələrində predmetlər, insanlar, hadisələr haqqında real təsəvvür yoxdur, rənglərin insana münasibətində, hadisələrə təşbeh gətirilməsində uyğunsuzluq və mücərrədlik var (Kəlmə başı "mücərrədlik" sözünün təkrar edilməsi "Rəngləri" o zaman rəssamlıqda mücərrədliyə qarşı mübarizə kampaniyasıyla bağlamaq cəhdiylə əlaqədardır). Belə tapmacaçılığa müasir şerimizdə nə ehtiyac var? Bizim həm fikir, həm ifadə cəhətdən aydın, axıcı və ahəngdar sovet poeziyamızın ənənələri harda qalmışdır ki, belə "tapmacaçılıq" və mücərrədlik şerimizə yol tapır?".
Oğlum, Anarım! 41 Bu gün Nigarla qonaq getmişdik, Ə-gilə. Çox üz vurdu, getməli olduq... Ə-gildə gördüyüm həyat mənzərəsi məni xeyli riqqətləndirdi. İnsan necə mürəkkəb, anlaşılmaz məxluqdur. Biri mehrini itə, biri pişiyə, biri quşa salır. Biri sakitlikdən zövq alır, biri yağlı yeməkdən, biri hamıya böhtan deməkdən. Ə-ni sən tanıyırsan. Bu adamın tükənməz enerjisinə heyran qalmamaq mümkün deyil. Bu yaxınlarda onunla, Tahir Salahovla, Elbəylə (Elbəy Rzaquliyev - A) Neft daşlarına getmişdik. Qara dəniz səfərimiz yadındadırmı? O zamandan neçə il keçir. Elə bil ki, 1963-cü ilin qapısını açıb o uzaq illərə girdim. Ə. həmin şux enerjili, adama (bəzən həddindən artıq) hörmət göstərən Ə. idi. Bir zərrə qədər dəyişməmişdi. Bu gün onun səadətxanasında olduğumuz zaman mən bu adamın, adi görünən bu adamın qəlbində nə qədər zəngin insani hisslər yaşadığını gördüm. Mən onun evinə səadətxana deyirəm. Uzun illər, onillər pəncərələri günəşə, qoynu hərarətə, içi sevincə həsrət daxmada ömür sürən bu adamın indi dörd otaqlıq fərəhini görsəydin, sən də belə deyərdin. Biri mehrini itə, biri pişiyə, biri quşa salır. Ə. iki tapdıq uşaq saxlayır. Bu uşaqlar kim bilir, nə qədər məhrumiyyət, kədər, göz yaşı "gələcəyindən" dinc həyat, məhəbbət, tərbiyə, əmək, səadət "bugününə" düşüblər. Onlar "yetim" sözünün köz kimi cızıltısından qurtarıb "ana", "ata" sözlərinin şəfqət və işıq mehribanlığına qovuşublar. Bütün bu insan qəhrəmanlığını eləyən, çoxlarının mərhəmətlə salam verdikləri, adam arasında "çudak" ləqəbi qazanmış Ə- dir. Sən təsəvvür edə bilməzsən, o nə qədər böyük bir qürur və insanı riqqətə gətirən sevinclə "balalarından", onların ağıl- kamalından danışırdı. Hər dəfə onların adını dedikdə onun gözlərində nə sonsuz bir səadət görünürdü. Bəli, insan mürəkkəb, böyük, mənalı, mübhəm, zəngin, heç bir zaman sona qədər dərk edilə bilməyəcək bir varlıqdır. Əgər bu varlığın heç olmazsa-bir hissəsini anlamaq, duymaq, 42 başqalarına nağıl etmək üçün bir ömür vaxt lazımdırsa, bunu məmnuniyyətlə etmək ən şərəfli iş deyilmi? Evə gəldik, dedilər zəng eləmisən. Əzizim, oğlum, qardaşım, mənim mehriban dostum, inamlı, etibarlı, ümidli arxam, yoldaşım Anar bala, nə üçün bu qədər nigaranlıq keçirirsən? Məgər sən atanın həyata ilk qədəm qoyduğu gündən mübarizələrdən, həyatın sınaqlarından, illərin, günlərin imtahanından keçdiyini bilmirsənmi? Nə üçün mənim gücüm, davamım, dözüm və iqtidarım haqqında sən şübhə edirsən? Nə üçün nigaransan? Məgər mən inandığım, seçdiyim həyat və sənət yolunda azmı ədəbi və qeyri-ədəbi mığmığaların sancaqlarını görmüş, dızıltısını eşitmişəm? Paxıllar zümrəsinin, nadanlar dəstəsinin, talantsızlar güruhunun tənə daşları hansı sənətkarı yolundan qaytara bilmişdir? Məgər sən mənim az-çox sənət adamları qəbilindən olduğuma şübhə edirsən? Anarım! Mən axır günlər yumoristik şerlər yazıram. Bu son hadisələrə mənim necə baxdığıma sübut deyilmi? "Karvanımız gedəcək" şeri yadında deyilmi? ...Oğlum! İnsan anlamağa qadirdirsə, heç bir məhrumiyyət, çətinlik, zərbə onu sarsıda bilməz. Mən xoşbəxtəm ki, anlamağa qadirəm. Bu söz sənə özündən dəm vurmaq, "özünü bəyənən ağam vay!" qəbilindən gəlməsin. Mən söz gəzdirən ədəbi... f. nə üçün belə etdiklərini anlamasaydım, qəzəbinə səbəb olan nədir bilməsəydim, bugünkü yeni ədəbi cərəyanın, xüsusilə, Azərbaycan şerində hər gün daha artıq bir qüvvətlə səslənən yeni şerin mübarizlərini bir sıraya nə topladığını anlamasaydım, bəlkə də məyus olar, ruhdan düşərdim. Bütün bunların şah səbəbini aydın-aşkar gördüyüm üçün, anladığım üçün bu hadisələr (əgər bunları hadisə adlandırmaq olsa) məndə bir təbəssümdən, bəlkə də təəssüfdən başqa bir şeyə səbəb olmur. Yeni yaradıcılıq səfərinə, yeni mübarizələrə özümdə hər zaman olduğundan artıq qüvvət hiss edirəm. Kim nə desə inanma. Sənin atan kefi kök, damağı çağ, 43 əlində hələ gücünü, axtarışını, yeni boyalarını itirməmiş bir qələm olaraq "bənzəyir bir qocaman dağa ki, dəryada durar". Mənim Anarım, səni və sənin Zemfiranı öpürəm. Rəsul".
Bilsən yerin necə boşdur. Hər dəfə yeni bir şer yazıb qurtaranda gözlərim səni axtarır, axı sən bizim ədəbi mübahisələrimizin, münaqişələrimizin münsifi idin. Əgər təbiət də insan qəlbi qədər həssas olsaydı, yəqin ki, dəniz bir damlanın əksildiyini duyardı. Hər gün səhər açılır, fəslin ahənginə uyğun planetimiz böyrünü günəşə verib hərlənir, bizi gecələrin qaranlıq səhrasından keçirib yeni səhərlərə qovuşdurur, biz ən əziz bildiyimiz ömrü məngənə kimi yeyə- yeyə əbədi sükut aləminin sahilinə yaxınlaşırıq. Bəlkə də bu ibarəli cümləyə dodaqaltı qımışacaq, deyəcəksən, Rəsul sentimentalizm ənənələrini yenidən dirçəldir. Yox. Bu bir növ ruhi fotoqrafiyadır ki, kəlmələr aşkarlayıcısı ilə aydınlaşıb. Yeni şerlər yazıram. Gələcək yarış və mübarizələrə qüvvət toplayıram. Sən bilirsən ki, yarışı qazana bilmək üçün biz üçqat artıq layiq olmalıyıq. O gün səninlə danışanda mən səsində bir məyusluq çaları duydum. Nə üçün? ...Son zamanlar işləyə bilmirdim. Fikrimi toplaya bilmirdim. Səninlə danışandan sonra elə bil ki, qəlbimə bir sakitlik, fikrimə bir aydınlıq gəldi. Oturub yazmağa başladım. Bu sikldən olan birinci şeri sənə göndərirəm. Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|