Nizami SÜleymanov
Yüklə 1,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
60 IV FƏSİL SƏFƏVİ DÖVLƏTİ XVI ƏSRİN SONU, XVII ƏSRİN BİRİNCİ YARISINDA § 4.1. I Şah Təhmasibin ölümündən sonra daxili vəziyyət Təbriz üsyanı (1571-1573-cü illər). Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə əhalinin vəziyyəti xeyli yaxşılaşmışdı. I Şah İsmayılın və I Şah Təhmasibin həyata keçirdiyi iqtisadi tədbirlər, vergilərin azaldılması sahəsində verdikləri fərman və göstərişlər əhalinin sosial vəziyyətinin yaxşılaşmasına yönəl- mişdi. Osmanlı dövləti ilə aparılan müharibələr əhalinin sosial vəziyyətini pisləşdirsə də I Şah Təhmasib iqtisadiyyatın inki- şafı, sənətkarlığın və ticarət sahələrinin canlanması məqsədi ilə XVI əsrin 50-60-cı illərində əhəmiyyətli tədbirlər həyata keçirdi. Lakin I Şah Təhmasibin hakimiyyətinin son illərində yer- lərdə şah tərəfindən təyin olunmuş bəzi qızılbaş məmurlarının özbaşınalığı kəndlilərin, sənətkarların ehtiyaclarını nəzərə almadan vergilərin alınması sahəsində etdikləri zorakılıq və özbaşınalıq əhalinin narazılığını artırırdı. Təbriz şəhər darğa- sının zülmünə qarşı şəhər yoxsullarının 1571-ci ildə üsyanı başladı. Üsyana sənətkarlar və xırda tacirlərin nümayəndələri başçılıq edirdi. Şəhər darğasının üsyançılardan birini edam etdirməsi və edam olunanın öz məhəlləsində dəfn olunmasına icazə verməməsi sərəncamı əhalinin narazılığını artırdı və üsyanın genişlənməsinə səbəb oldu. Ehtirası coşmuş Təbriz şəhər yoxsulları dövlətli şəxslərin evlərini talan edir, mülklərini dağıdırdılr. Təbriz şəhərində hər bir məhəllədə üsyançılar yaşadıqları məhəlləni öz nəzarəti altına keçirdilər. Hakim dairənin nümayəndələri üsyançılara qarşı hərbi hissə yeridərək üsyanın yatırılması və üsyançıların cəzalandıı- 61 rılması haqqında I Şah Təhmasibə təkliflər versə də Təhmasib üsyanı yatırmaq üçün ordudan istifadə etmək istəmirdi. Çünki bu tədbir ordu ilə şəhər əhalisi arasında qarşıdurmaya gətirər və əhali arasında çoxlu itkiyə və şəhərin dağılmasına səbəb olardı. Şah Təbriz şəhər hakimini dəyişməklə bu narazılığın sakit- ləşəcəyini gözləyirdi. Yeni təyin edilmiş şəhər hakimi ilə razılaşmaya görə üsyançılar üsyanı dayandırmalı, şəhər hakimi isə üsyançılardan heç birini cəzalandırmayacağını öhdəsinə götürürdü. Lakin şəhər yoxsulları bu razılaşmanın əleyhinə çıxdılar, nəticədə şəhər hakiminin hərbi xidmətçiləri ilə bir qrup şəhər yoxsulları arasında toqquşma baş verdi, həlak olanlar oldu. Bu hadisə şahın əmrinə əsasən Təbriz şəhərinə hərbi hissələrin yeridilməsinə səbəb oldu. Ordu hissələri bir neçə məhəllədə üsyan iştirakçılarına vurduqları zərbədən sonra üsyan iştirakçıları müqavimət göstərməyin mənasız olduğunu başa düşərək mübarizəni dayandırdılar. Üsyan rəhbərlərindən Pəhləvan Yari, Pəhləvan Əvəz və Ə li Həsəncan ələ keçirilərək Təbriz meydanında dar ağacından asıldılar. Təbriz şəhərində baş vermiş bu üsyan 1573-cü ildə yatırıldı. Şah hökuməti üsyanın rəhbərləri və fəal üzvlərindən 150 nəfəri edam etdi. Üsyanın zor gücünə yatırılmasına baxmayaraq I Şah Təhmasib Təbriz şəhər əhalisinə güzəştə getməyə məcbur oldu. Sənətkarlardan alınan mali- möhtərife vergisi ləğv edildi. Şəhər əhalisi bütün dükan vergilərindən azad oldu. Şəhər demək olar ki, vergi toxunulmazlığını əldə etdi. I Şah Təhmasib 1576-cı il may ayının 14-də vəfat etdi. Hələ 1575-ci ildə I Şah Təhmasib ağır xəstələndikdə sarayda əyanlar arasında kimin hakimiyyətə keçməsi barədə fikir ayrılığı və qruplaşmalar yarandı. I Təhmasib şəxsi həkimi Möv- lana Q iyasəddin Ə li Kaşinin müayinəsi ilə sağaldı. Maraqlıdır ki, Təhmasib yenə də ondan sonra doqquz oğlundan hansının hakimiyyətə gələcəyi haqqında bir söz demədi. I Təhmasibin böyük oğlu Məhəmməd Mirzənin (Məhəmməd Xudabəndə 62 (1578-1587)) gözlərinin pis görməsi və zəif xarakterli olması onun hakimiyyətə gəlmək imkanını azaldırdı. I Şah Təhmasibin ikinci oğlu İsmayıl Mirzə (II Şah İsmayıl (1576-1577)) gənc yaşlarında böyük nüfuz qazanmışdı. 1547-ci ildə şahın qardaşı Əlqas Mirzə Şirvanda qiyam qal- dırdığına görə onun yerinə İsmayıl Mirzə hakim təyin edil- mişdi. İsmayıl Burhan Mirzə ilə vuruşmada döyüş sınağından çıxmışdı. I Sultan Süleymanın yürüşü zamanı onun osmanlı ordusuna qarşı döyüşlərdə sərkərdəlik bacarığı üzə çıxdı. 1552- ci ildə Ərzurumun osmanlı hakimi İskəndər paşa (Lovğa İskəndər) üzərində qələbəsi ona böyük şöhrət gətirdi. İsmayılın həyata keçirdiyi döyüş taktikası, cəsarətli və sürətli həmlələri Osmanlı ordusunu qorxuya salmışdı. Osmanlılar onu “Dəli İsmayıl” adlandırmışdılar. 1555-ci ildə bağlanmış Amasiya sülh barışığından sonra 1556-cı ildə I Şah Təhmasib İsmayıl Mirzəni Herata qardaşı Məhəmməd Mirzənin yerinə hakim təyin etdi. İsmayıl Mirzənin Heratdan bir sıra vilayət hakimlərinə şahdan icazəsiz osmanlılara qarşı yürüşə başlamaq üçün qoşun toplamaları haqqında məktub göndərməsi I Şah Təhmasibi hövsələdən çıxardı. O, hələ qardaşları Əlqas Mirzənin və Sam Mirzənin xəyanətlərini unutmamışdı. İsmayıl Mirzənin də belə bir hərəkət edəcəyindən ehtiyat edirdi. Ona görə də Qorçibaşı Sevindik bəy Əfşarı Herata göndərdi, Məhəmməd Mirzə yeni- dən Herata hakim təyin edildi. İsmayıl Mirzə Qəhqəhə qalasına salındı, 19 il 6 ay 21 gün Qəhqəhə qalasında həbs həyatı yaşadı. Hüseynqulu xan başda olmaqla rumlu, əfşar və türkman tayfaları İsmayıl Mirzənin hakimiyyətə gəlməsinin tərəfdarı idilər. I Təhmasibin həddindən artıq ağıllı, lakin hiyləgər qızı, dövlət şurasına buraxılan yeganə qadın Pərixan xanım da İsmayıl Mirzənin tərəfdarı idi. I Təhmasib üçüncü oğlu, gürcü arvadından olan Heydər Mirzəni hələ 18 yaşından, 1571-ci ildən özünə müavin təyin edərək əslində idarəetmə işlərini ona həvalə etmişdi. O, atasının 63 göstərişlərinə əməl etdiyinə görə I Təhmasibin və saray adamlarının yanında nüfuza malik idi. Hüseyn bəy başda olmaqla ustaclı tayfası və gürcü əmirləri onu müdafiə edirdilər. I Təhmasibin qalan 6 oğlunun hakimiyyətə gəlmək im- kanları yox idi. I Təhmasibin ölümündən sonra Heydər Mirzə ilə İsmayıl Mirzənin tərəfdarları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə çox kəskin xarakter aldı. 1576-cı il may ayının 13- dən 14-nə keçən gecə halı pisləşən I Şah Təhmasib səhər vəfat etdi. Gecə anasının məsləhəti ilə sarayda qalan Heydər Mirzə səhər atasının tacını başına qoyub, qılıncını belinə bağlasa da hər şey onun istədiyinin əksinə oldu. Həmin gecə sarayın mühafizəsini İsmayıl Mirzənin tərə- fində olan rumlu, əfşar, qacar, bayat və varsaq tayfalarından olan qorçilər təşkil edirdilər. Şahın ölüm xəbərini eşidən kimi mühafizəçilər saray qapılarını bağladılar. Heydər Mirzənin tərəfdarları saraya buraxılmadı. Beləliklə, Heydər Mirzənin tə- rəfdarları ustaclı tayfasının əmiri Hüseyn bəylə İsmayıl Mirzənin hakimiyyətə gəlməsinə çalışan Hüseynqulu Xəlifənin tərəfdarları arasında gedən mübarizə ikincilərin qələbəsi ilə başa çatdı. Heydər Mirzə öldürüldü. Qəhqəhə qalasından iyun ayının13-də Qəzvinə gələn İsmayıl Mirzə 1576-cı il avqustun 22-də II İsmayıl adı ilə taxta oturdu. İsmayıl taxta çıxdıqdan sonra hakimiyyətini möhkəm- lətmək məqsədi ilə ilk növbədə şahzadələri aradan götürmək qərarına gəldi. I Təhmasibin çərkəz qızından olan Süleyman Mirzəni dayısı çərkəz Şamxalın əli ilə öldürtdürür. Gürcü qızından olan Mustafa Mirzəni II İsmayılın əmri ilə Məhəm- məd xan Ustaclı öldürür. I Təhmasibin hakimiyyətinin sonunda Şirvan əyalətinə hakim təyin edilmiş Mahmud Mirzə oğlu Məhəmmədbaqir Mirzə ilə birlikdə öldürülür. Lahican əyalətinin hakimi İmamqulu Mirzə Qəzvin darüs səltənəsinə gətirilərək öldürülür. Qarabağ bəylərbəyi İbrahim Sultan Ziyadoğlunun yanında olan Əli Mirzəni Qəzvinə apart- dırıb gözlərinə mil çəkdirir. Sonuncu qardaşı Əhməd Mirzə 64 İsfahanda öldürülür. Qardaşlarını öldürtdü-rəndən sonra əmisi, bibisi, xalası oğlanlarını və onların əyalətlərində yaşayan kişi nəslini qətlə yetirtdirdi. Yalnız bir anadan olduğu doğma qardaşı Məhəmməd Mirzəyə (Məhəmməd Xudabənd) və onun 5 oğluna – Həsən Mirzə, Həmzə Mirzə, Abbas Mirzə (I Şah Abbas), Abutalıb Mirzə və Təhmasib Mirzəyə toxunmadı. II İsmayılın dini islahatının əleyhinə olan təkəli və türkman tayfa başçıları Məhəmməd Mirzənin oğlu Həsən Mirzəni hakimiy- yətə gətirmək niyyətində idilər. Ona görə də II İsmayıl doğma qardaşı oğlu Həsən Mirzəni Tehranda öldürtdürdü. II İsmayılın dövründə də saray vəzifələri və vilayət haki- mləri qızılbaş əmirləri sırasından seçilirdı. II İsmayil mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirməklə bərabər osmanlılarla münasibətləri yaxşılaşdırmaq istəyirdi. O, şiəliyi mötədil hala gətirməklə sünnilərə qarşı ifrat mövqe tutmağın əleyhinə idi. O, küçələrdə və meydanlarda Əbubə- kirin, Ömərin və Osmanın açıq lənətlənməsini qadağan etmişdi. İsmayılın əmri ilə hətta bəzi şiə ruhaniləri təqib edilirdi. Ona görə İsmayılın sünniliyi qəbul etmə istəyi haqqında şaiyələr yayılırdı. Əslində II İsmayıl Osmanlı dövləti ilə sülh münasibətləri yaratmağa, bu məqsədlə şiə-sünni qarşıdurmasını yumşaltmağa çalışırdı. Ona görə onun dövründə Osmanlı Səfəvi sərhəddində tam sakitlik olmuşdur. II İsmayılın fərmanı ilə kəsilmiş gümüş sikkələrin bir üzündə həkk edilən “Allahdan başqa Tanrı yoxdur, Məhəmməd Allahın rəsuludur, Əli Allahın dostudur” sözləri yazılmadı. İsmayılın dini islahatı həyata keçirmək cəhdi şiə ruhanilrinin, qızılbaş əyanlarının və əhalinin narazılığına sə- bəb olmuşdu. Tezliklə şah başa düşdü ki, dini islahat səylərində tələsmişdir. O na görə də saray daxilində bir daha dinlə bağlı məsələyə toxunmadı. Çox keçmədi ki, 1577-ci il noyabrın 25- də II İsmayıl müəmmalı şəkildə öldü. II İsmayılın ölümündən sonra Qəzvində şah sarayında yaranmış gərgin vəziyyət, qızılbaş tayfaları arasında qarşıdurma 65 vəzir Mirzə Salmanın və Xəlil xan Ə fşarın fəaliyyəti sayəsində toqquşma həddinə çatmadı. Tayfa əmirlərinin və nüfuzlu əyanların iştirak etdikləri saray toplantısında bir-biri ilə düşmənçilik edən türkman və ustaclı tayfalarının başçıları barışdırıldı. Toplantıda şah taxtına Məhəmməd Mirzənin oğlan- ları Həmzə və Abbas Mirzə, II İsmayılın südəmər oğlu Şahşücanın namizədliyi irəli sürülsə də əksəriyyət I Şah Təh- masibin böyük oğlu Məhəmməd Xudabəndənin üzərində da- yandı. Bu zaman Məhəmməd Mirzə Şirazda yaşayırdı. Bacısı Pərixan xanım Qəzvində dövlət işlərini öz əlinə almışdı. Qəzvindən Şiraz şəhərinə gələn Mirzə Salman tezliklə Məhəmməd Mirzənin Qəzvinə gəlməsinə nail oldu. Qəzvinə daxil olanda Pərixan xanımı müdafiə edən əmirlərin əksəriyyəti onun tərəfinə keçdilər. Pərixan xanımın müqavimət göstərməsi heç bir nəticə vermədi.1578-ci il fevralın 13-də Qəzvində tacqoyma mərasimi keçirildi. Məhəmməd Mirzə Məhəmməd Xudabəndə adı ilə taxta oturdu. O, otuz yaşlı bacısı Pərixan xanımı fevralın 17-də edam etdirdi. II İsmayılın oğlu Şahşücan da öldürüldü. Qızılbaş tayfalarının əmirləri hərəsi öz tayfasının ağ- saqqalı hesab olunurdu, əmirlər əyalətlərdə nəzarətsiz hakimlik edirdilər. Onlar mərkəzi hakimiyyətlə heablaşmır, əyalətləri istədikləri kimi idarə edirdilər. Sanki vilayətlər qızılbaşlar arasında bölüşdürülmüşdü. Məhəmməd Xudabəndə hakimiyyətə gəldiyi ilk gündən arvadı Məhdi Ülya (Xeyrannisə) ərinin zəif iradəli olmasından istifadə edərək bütün dövlət işlərinə qarışırdı. Məhdi Ülya keçmiş Mazandaran hakiminin qızı idi. Onun atasi qızılbaş əmirləri tərəfindən öldürüldüyünə görə o atasının intiqamını alırdı. Qızılbaş əmirlərini yüksək vəzifələrdən uzaqlaşdırıb əvəzində Mazandaran əmirlərini gətirirdi. Mazandaran hakimi Mirzə xanı aldadıb Qəzvinə gətirərək öldürtdü. Əsir alınmış Adili Girey də Məlikə ilə çəkişmələrin qurbanı oldu. Kaşan bəylərbəyi Türkman Məhəmməd vəzifədən çıxarılması ilə 66 əlaqədar qızılbaş əmirlərinə müraciət etdi. Məhdi Ülyanın qızılbaş əmirlərinə qarşı apardığı siyasət qızılbaş əmirlərinin narazılığına səbəb olmuşdu. Ona görə Türkman Məhəmməd xanın çağırışı ilə qızılbaş əmirləri şahın sarayına yığışdılar. Məlikəni müdafiə edən əmir tapılmadı. Məhəmməd Xudabəndə vəziyyəti belə gördükdə Məhdi Ülyanı Mazandarana gön- dərməyi qərara aldı. Lakin, 1579-ci il iyulun 26-da əmirlər şahın bu qərarı ilə razılaşmadılar. Qızılbaş əmirləri hərəm otağına daxil olub Məhdi Ülyanı öldürdülər. Şah Məhəmməd Xudabəndənin dövründə nəinki mərkəzi hakimiyyət zəifləmiş, I Təhmasibin dövründə qənaət hesabına toplanmış xəzinənin sərvəti bir ilin içində dağıdılmışdı. Qızıl- baş əmirləri arasında mərkəzdən qaçma halları baş qaldırmışdı. Ustaclı və şamlı tayfasından olan Xorasan əmirləri Əliqulu xanın başçılığı ilə Məhəmməd Xudabəndənin oğlu Abbas Mirzəni şah elan etdilər. Bu yalnız şaha qarşı deyil, mərkəzdə mövqeləri möhkəmlənmiş təkəli və türkman əmirlərinə qarşı çevrilmişdi. Göründüyü kimi, Məhəmməd Xudabəndənin zəiflədiyindən istifadə edərək bir sıra əmirlərin dövlətin siyasi və əsgəri təşkilatında yüksək vəzifələri ələ keçirmək cəhdləri ilə əlaqədar olaraq tayfalararası çəkişmələr yenə də qalırdı. Ölkədə yaranmış vəziyyətdən Osmanlı dövləti istifadə etdi. Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirmək və Cənubi Qafqazda möhkəmlənmək planlarını həyata keçirmək istəyi baş qaldırdı. Osmanlı Sultanı Van hakimi Xosrov paşaya Səfəvilər döv- lətinin sərhəd ərazilərində yaşayan kürd tayfalarının qiyamını təşkil etməyi tapşırdı. 1577-ci ildə Səlmas və Tasuq hakimi Qazi bəy kürdlərin qiyamını qaldırdı. Xosrov paşanın qoşunları qiyamçılarla birlikdə Xoya hücuma keçdilər. Beləliklə, osman- lılar 1555-ci ildə tərəflər arasında bağlanmış Amasiya andlaş- masını pozdular. Xoy hakimi Mahmud Sultan Rumlu inadla müqavimət göstərsə də məğlub olaraq həlak oldu. Xoy ələ keçirildi. Qiyamçılar Urmiya hakimi Hüseyncan Sultan Xunuşluya qarşı hücuma keçdilər. Hüseyncan Xunuşlu bir ay 67 müqavimət göstərə bildi. O qiyamçılar tərəfindən öldürüldü, Urmiya ələ keçirildi. Azəpbaycan hakimi Ə mir xan Türkman qiyamçıları məğ- lub etsə də onlar tabe olmayaraq dağlara və qalalara çəkildilər. Əmir xan qiyamçılar tərəfindən dağıdılmış ərazilərdə möhkəm- lənə bilmədi. Osmanlıların Azərbaycana yürüş edəcəyi haq- qında xəbərlər digər kürd tayfalarının da qiyamçılara qoşulma- sına səbəb oldu. Marağa yaxınlığında Sulduz və Miyanduab ərazisində yaşayan kürdlər Əmir bəyin başçılığı ilə Marağaya hücuma keçib qarətlər törətdilər və şaha məxsus ilxıdan 10 min atı apardılar. Kürdlərin qiyamı ilə eyni vaxtda Osmanlı sultanının təh- riki ilə Şirvanda üsyan baş verdi. Səfəvilər əleyhinə başlanan bu üsyana Bürhan Mirzənin oğlu Əbubəkir rəhbərlik edirdi. Bürhan Mirzənin ölümündən sonra onun tərəfdarları Əbubəkiri Dağıstana aparmışdı. Bir müddət Dağıstanda qaldıqdan sonra o, Krım xanı Adil Gərayın yanına getmiş, Adil Gəray qızı ilə onu evləndirmişdir. Səfəvilər dövlətinin zəifləməsi, feodal ara müharibələri və çəkişmələrin yaranmasından istifadə edərək Osmanlı Sultanı Əbubəkirə Şirvanda qızılbaşlar əleyhinə üsyan daldırmaq haqqında göstəriş verdi. Osmanlı Sultanı tərəfindən dəstəklənən Əbubəkir Dağıstanda və çərkəz ölkəsində qaçıb yaşayan keçmiş Şirvan ordusunun qalıqları və ləzgilərdən 2-3 minlik qoşun toplayaraq Şirvan üzərinə yürüş etdi. Dərbənddə və Şabranda qızılbaşlar əleyhinə üsyan başladı. I Şah Təhmasib hakimiyyətinin sonlarında əhalinin var- yoxdan çıxmasını nəzərə alıb Şirvanın bəzi yerlərində mal-i- xərac yığılmaması haqqında fərman vermişdi. Doqquz ilə qədər alınmayan verginin toplanması barədə şah sarayında göstəriş verilməsi Şirvanda əhalinin narazılığına səbəb oldu. Bu narazılıqdan istifadə edən osmanlılar Əbubəkirin vasitəsi ilə Şirvanda üsyan qaldırmağa nail oldular. Yüklə 1,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|