Guliston davlat universiteti adabiyotshunoslik kafedrasi

1.2. Boshlang’ich ta’limda mutafakkirlarimiz ijodini 
o’rgatishni takomillashtirish va uning ahamiyati 
 
Vatan shunday muqaddas go’shaki, inson uning rivoji uchun qo’ldan 
kelgancha hissa qo’shishi, uning himoyasi uchun, kerak bo’lsa, jonini fido qilishi 
lozimdir.
Bizning go’zal O’zbekistonimiz, jannatmakon diyorimiz, bizga berilgan eng 
buyuk ne’mat bo’lish bilan birga buyuk omonat hamdir. Biz uni avaylab-
asrashimiz, bu ulug’ ne’matning qadriga etishimiz va uni har xil g’arazli 
kishilarning fitna-buzg’unchiligidan himoya qilishimiz lozim bo’ladi.
Mafkuraviy poligonlar, yod ta’sirlar mavjudligi yoshlarimizdan sog’lom 
e’tiqodni tarbiyalash masalasiga maxsus pedagogik muammo sifatida astoydil 
kirishish zaruratini kun tartibiga qo’ydi.

---

30
Islom ta’limoti, xususan, qur’oni Karimda ham ota-ona, farzandlik burchi, 
insonning o’z oilasi, uyi, mahallasi, tug’ilib-o’sgan yurtiga mehr qo’yishi, 
Vataniga muhabbat yuksak insoniy fazilatlardan ekani, o’zida bunday jihatlarni 
mujassam qilgan kishidan hech qachon hoin chiqmasligi ko’p zikr etilgan. Hech 
bo’lmaganda, «Vatanni sevmoq iymondandir» deyilgan hikmatni esga olish kifoya. 
Undan Vataniga mehri, muhabbati yo’q kishida Allohga bo’lgan mehr ham 
nuqsonli bo’ladi, degan ma’noni anglash mumkin. Vatannni sevish insonga xos 
tabiiy tuyg’u bo’lgani uchun Islom dini uni imonning bir bo’lagi deb qaraydi.
Zahiriddin Muhammad Bobur o’zining hijratda bo’lgan damlarida aziz va 
muqaddas diyorini eslab ko’plab she’rlar yozgan.
Ko’pdin beriki yoru diyorim yo’qdir,

Bir lahzavu bir nafas qarorim yo’qdir, 

Keldim bu sori o’z ixtiyorim birla, 

Lekin borurimda ixtiyorim yo’qdir. 
Bu ham, albatta, har bir insonning qalbida Vataniga, tug’ilib o’sgan diyoriga 
muhabbatli bo’lishi tabiiy ekaniga, bu buyuk ne’matning qadrini, ayniqsa, undan 
ayrilganlar yaxshi tushunishini bildiradi.
«Bir siqim ona yurt tuprog’ining qanchalar muqaddasligini, Vatanidan ayro 
yashamoq qanchalar og’ir ekanligini biz o’z ona yurtidan ayrilgan muhojirzodalar 
yaxshi bilamiz, - deb yozadi «Vatan qadriga eting» nomli dil izhorida 
vatandoshimiz Said Abdurahmon. – O’zga yurtlarda sarson yurishimizda, shul 
g’urbatga sabab bo’lgan qatag’on qurbonlari bo’lgan ota-bobolarimiz holini ham 
yaxshi tushunamiz. Ul go’zal yurtda yashovchi aziz aka-ukalar, opa-singillar 
g’urbatda muhojir bo’lib yurgan bizlarning hozirgi holatimizdan xulosa 
chiqarsinlar. Har bir nobakor insonlarga quloq solmasinlar. Mamlakatni notinch 
qildirgan kishilardan o’zlarini uzoq saqlasinlar. O’zlarini biz kabi ovora, sarson 
qilmasinlar. Vatanning qadriga etsinlar. Vatansiz inson misoli qanotsiz qushga 
o’xshaydi…» 

---

31
Vatanni sevish, uning qadriga etish uchun albatta, musofir bo’lish kerak ekan-
da, degan xulosaga kelmaslik kerak. Bu borada hazrat Alisher Navoiy shunday 
deydilar:
Vatan tarkini bir nafas o’ylama, 
Yana ganji g’urbat havas aylama.
Yoki axloqiy poklik, hojatbarorlik g’oyalarini targ’ib etib, ilmu ma’rifat 
rivojiga munosib hissa qo’shgan va shu yo’lda Vatan taraqqiyoti uchun xizmat 
qilgan Shayx Najmiddin Kubroning mo’g’ul bosqinchilariga qarshi kurashib, yurt 
ozodligi yo’lida qurbon bo’lgani ham yuqoridagi fikrimizning yorqin ifodasidir. 
Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, «Jahon keng, dunyoda mamlakat ko’p, lekin 
bu olamda betakror ona yurtimiz, O’zbekistonimiz yakkayu yagona. Bu go’zal 
yurt, bu muqaddas zamin faqat bizga ato etilgan. Shu ulug’ tuyg’u har birimizning 
dilimizga jo bo’lishi, hayotimiz mazmuniga aylanishi lozim». 
Bugungi kunda «O’z uyingni o’zing asra!», degan so’zlarni tez-tez eshitamiz. 
Yurtimizdagi tinchlik, barqarorlikni ko’rolmaydigan, turli g’araz niyatlarni 
ko’zlab, o’zga mamlakatlardagi diniy qarashlar niqobida harakat qilayotgan yovuz 
kuchlar mavjud bo’lgan bir paytda ogoh va sergak bo’lishga chaqiruvchi bu 
so’zlarda ham har birimizning Vatan, Yurt taqdiriga daxldorligimiz, 
davlatimizning buyuk kelajagiga bo’lgan xalqimizning mustahkam e’tiqodi o’z 
ifodasini topgan.
Oilaning muqaddasligi, uning a’zolari o’rtasidagi munosabatning yoshlar 
tarbiyasidagi o’rni ham buning yorqin isbotidir.
Oilani muqaddas bilish hammamizning burchimiz. Zero, oila muhiti qanchalik 
musaffo bo’lsa, unda tarbiya topgan farzandlar ham shunchalik pok va beg’ubor 
bo’ladilar. Farzandlar go’zal axloqli, odobli bo’lishlari uchun ular avvalo oilada 
to’g’ri tarbiyalanishi kerak.
Farzandlarni yoshliklarida kattalarga nisbatan hurmat-ehtirom, kichiklarga 
nisbatan izzat-ikrom ruhida tarbiyalash asl milliy qadriyatlarimizdan hisoblanadi. 
Bunda aka-ukalar va opa-singillar o’rtasidagi munosabat muhim ahamiyatga ega. 

---

32
Aka-uka va opa-singillar o’zaro inoq bo’lishlari, qarindoshlik rishtalarini 
mustahkam bog’lashlari, musibatlariga hamdard bo’lib, shodliklariga sherik 
bo’lishlari zarur. Zero, yoshlida o’zaro mehr-shafqatli qilib tarbiyalangan bolalar, 
ulg’ayganlarida ham bir-biriga oqibatli bo’ladilar.
Payg’ambarimiz Muhammad alayhissalom ota-onani hurmatlashni, ularga 
ehtirom, mehr ko’rsatishni qayta-qayta uqtirganlar. Roviylar bu haqda 
Rasulullohdan juda ko’p hadislar rivoyat qilishgan. «Jannat onalar oyog’i 
ostidadir» hadisida ana shu holatlar o’z ifodasini topgan. 
Odatda, qarisi bor xonadonni fayzli oila, uyida qari onasi va otasi bor kishini 
eng badavlat kishi, deyishadi. Xalqimizning «qarisi bor uyning – parisi bor», degan 
hikmatli so’zlari ham o’zining qisqa va yorqin ifodasini topgan deyish mumkin.
Ayni paytda, otaga nisbatan hurmat-e’tibor ham yuksak fazilat sanaladi. Islom 
dini otaga itoat qilmoq - Allohga itoat qilmoqlik, otani norozi qilish Allohni norozi 
qilish bilan barobar hisoblaydi. Imom al-Buxoriy o’zlarining Payg’ambar 
(s.a.v.)dan rivoyat qilingan hadisi sharifda: «Ota-onalarining keksalik vaqtida har 
ikkisi yoki biri bo’lmaganda boshqasini rozi qila olmagan farzand xor bo’lsin, xor 
bo’lsin va yana xor bo’lsin» deganlarini ta’kidlaganlar.
Yana Abdulloh ibn Amr ibn Os (r.a.) ning rivoyatlariga ko’ra janobi 
Rasululloh: «Odam qiladigan gunohi azimlardan biri – ota-onasini haqorat 
qilmoqlikdir!» dedilar.
Farqad us-Sanjiy aytdilar: «Ba’zi kitoblarda o’qidimki, bolaning ota-ona 
huzurida iznsiz gapirmoqligi, oldilarida yurmoqligi maqbul emasdir». 
Islom dini qariyalarni hurmat qilishga, ularning izzat-ikromini o’rniga 
qo’yishga buyuradi. Alloh taolo qur’oni Karimda keksalik yoshiga etgan ota-
onalarimizga qanday muomalada bo’lishimiz haqida shunday marhamat qiladi: 
«Rabbingiz, Uning o’zigagina ibodat qilishlaringizni hamda ota-onaga yaxshilik 
qilishni amr etdi. (Ey, inson) Agar ularning biri yoki har ikkisi huzuringda keksalik 
yoshiga etsalar, ularga «uf!..» dema va ularni jerkima! Ularga (doimo) yoqimli 
so’z ayt. Ular (ota-ona) uchun mehribonlik xorlik qanotini past tut, hokisor bo’l, 

---

33
Parvardigorim, meni (ular) go’daklik chog’imdan tarbiyalab o’stirganlaridek, Sen 
ham ularga rahm-shafqat qil» deb ayt!»
Payg’ambar (a.s.) huzurlariga bir sahoba kelib so’rabdilar: «Ey Rasululloh, 
mening kasalmand onam bor, uni o’zim ovqatlantiraman, suv ichiraman, tahorat 
qildirib qo’yaman, orqamda opichlab yuraman. Shu ishim bilan onamning menga 
qilgan xizmatlari haqqini to’la ado etibmanmi?» «Yo’q, yuzdan birini ado etibsan, 
xolos. Ammo yaxshi ish qilibsan. Alloh o’zi shu oz ishingga ko’p savoblar 
beradi», debdilar Rasululloh (s.a.v.). 
Yuqorida keltirilgan oyatlar, hadislar va roviylar rivoyatlari ota-onalarning 
hayotlik vaqtlarida roziliklarini olib, hurmat-e’tiborlarini o’rniga qo’yishlik va 
hayotdan ko’z yumganidan so’ng faqat yaxshi so’zlab bilan eslashlikka da’vat 
qiladi.
Aytilgan o’gitlarni aziz farzandlar qalblariga jo qilsalar va muhtaram ota-
onalarini ardoqlashlari zarurligini qanchalik chuqur anglasalar hamda o’z hayotiy 
qoidalariga aylantirsalar, ular ham yoshlari ulg’ayganda izzat-ikromda azizu 
mukarram bo’ladilar.
Uzluksiz ta’lim mazmuni va tarbiya tizimi, xususan, «O’qish» darslari orqali 
o’quvchi-yoshlarda Vatanga, xalqiga mehr-muhabbat, milliy g’urur, diniy 
bag’rikenglik, tinchliksevarlik, millatlararo muloqot madaniyati, insonparvarlik, 
mustaqil va teran fikrlilik, fidoiylik, yuksak mas’uliyat va burchni his etish, qalbi 
poklik, mustahkam irodalilik, g’oyaviy pishiqlik kabi komil inson uchun zarur 
bo’lgan fe’l-atvorlar milliy qadriyatlar, diniy-axloqiy o’gitlar, ajdodlarimizning 
o’lmas merosi asosida shakllantirib borilsa, maqsadga muvofiq bo’ladi.
«Biz darslik yaratishga eng ilg’or va eng sharafli vazifa sifatida qarashimiz, 
yaxshi darslik yaratgan odamlarni boshimizga ko’tarishimiz kerak». Bu – 
kelajagimizning vorisi bo’lgan yosh avlod to’g’risida tinmay g’amxo’rlik 
qilayotgan Yurtboshimizning so’zlari. Darhaqiqat, bugun har tomonlama etuk, 
ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalash har qachongidan ham muhim. Shu bois 
darsliklar yangilanmoqda, o’qituvchilarga yangi talablar asosida ishlash yo’llarini 

---

34
o’rgatuvchi metodik qo’llanma va tavsiyalar ishlanmoqda. Lekin bu yo’lda hali 
juda ko’p ishlar qilinishi zarur.
Boshlang’ich sinflarning «O’qish kitobi»da «Bobokalonimiz Alisher Navoiy», 
«Alisher Navoiyning hikmatli so’zlari», «Alisher Navoiy haqida rivoyatlar», 
«Donolarning donosi», «Navoiy hikmatlari» kabi mavzular va Oybekning 
«Alisherning yoshligi» hikoyasi berilgan. Garchi ular qisqa bo’lsada, Alisher 
Navoiyning hayoti, uning bizga qoldirgan katta merosi, qilgan ezgu ishlari, 
insonparvarligi haqida o’quvchi ongida tasavvur hosil qilishi mumkin va bu yosh 
avlod qalbida Milliy istiqlol g’oyasini shakllantirishda muhim o’rin tutadi.
Shunday ekan, bu mavzuni yanada ta’sirliroq chiqishi, o’quvchi Navoiy 
haqida kengroq tasavvurga ega bo’lishi uchun dars mashg’ulotlarida shoirning 
suratidan, asarlaridan foydalansak, hikmatli so’zlari yozuvi ko’rgazmasini tashkil 
etsak, maqsadga muvofiq bo’ladi. O’quvchilarga buyuk bobomizning tarjimai holi 
haqida gapirar ekanmiz, uning bolalik chog’laridayoq aqlli, odobli-zehnli 
bo’lganligini, ilm olishga juda chanqoq ekanligini chuqur tushuntirishimiz lozim. 
Toki bola ongida ana shu fazilatlarga ega bo’lishga harakat qilish fikri uyg’onsin. 
Buning uchun Alisher Navoiy haqidagi rivoyatlardan o’rinli foydalanish mumkin. 
Bundan tashqari, buyuk bobomizning xalqparvarligi, muhtojlarga yordam berishi, 
podshohlarni to’g’rilikka, haqgo’ylikka chorlovchi ezgu ishlari haqida 
o’quvchilarga kengroq ma’lumot berish kerak. Misol uchun: