(133 b) bir az aşağısında Baran çayına tökülür.
Ləmqanatın iki bölüyündən biri Dəreyi-Nurdur və misilsiz bir yerdir.
Kurqanı dərənin önündə iki tərəfindən su ilə çevrilən bir çıxıntının üstündə-
dir. Düyü tarlaları çoxdur. Oraya yol olmayan yerdən getmək mümkün deyil.
Portağal, turunc və digər isti iqlim meyvələri, bir az da xurma ağacı var.
Kurqanın iki tərəfindəki suyun sahilləri tamamən ağaclıqdır. Çoxu əmlük
ağacıdır. Bu meyvəyə bəzi türklər qarayemiş deyirlər, Dəreyi-Nurda çox
olur, başqa yerdə bu meyvəyə rast gəlmək olmaz.
Üzümü də olur. Üzümün hamısı ağaclara sarmaşıb yuxarı çıxır. Ləm-
qanatda Dəreyi-Nur şərabı məşhurdur. Ərrə daşı və suxan daşı adlanan iki
növ şərabları var. Ərrə daşı sarımtıraqdır, suxan daşı isə gözəl rəngli və qıp-
qırmızı olur. Düzdür, hər ikisinin də keyfiyyəti şöhrətləri qədər deyildir, la-
kin ərrə daşı adama daha çox keyf verir.
Yuxarıdakı dərələrdə limon yetişir. Buradan aşağıdakı Hindistan tərəf-
lərində də limon yetişir. Lakin buradan yuxarıda limon olmur. Buranın əha-
lisi əvvəllər donuz saxlayırdı, lakin bizim zamanımızda bundan vaz keçdi.
Ləmqanatın üç tümənindən biri də Künər və Nurgil tümənidir. Bu tü-
mən Ləmqanatdan bir az fərqlidir. Kafiristanın içindədir və vilayətin sərhəd-
dini təşkil edir. Gərçi böyüklüyü Ləmqan tümənləri qədər vardır, lakin məh-
sulu az olduğu üçün (134 a) daha az vergi verirlər. Çağan saray çayı şimal-
şərqdən Kafiristanın içindən başlayır və bu vilayətin içindən keçərək Kamə
bölüyündə Baran çayı ilə birləşib şərqə doğru axır. Bu çayın qərb tərəfi Nur-
gil, şərq tərəfi isə Künərdir.
Mir Seyid Əli Həmədani -Allah ona rəhmət eləsin- səyahət edərkən
buraya gəlib Künərdən bir şeri məsafə daha yuxarıda vəfat etmişdir. Mürid-
ləri onu buradan alıb Xutlana götürmüşlər. Vəfat etdiyi yerdə bir məzar var.
925-ci ildə [=1519] gəlib Çağan sarayı alanda ziyarət etmişdim.
Portağal, turunc və düyü çox olur. Qüvvətli şərabları da Kafiristandan
gətirirlər.
Buradakı əhali qəribə bir şey danışır, inanılmaz kimidir, lakin bu xə-
bəri dəfələrlə eşitdim. Bu tümənin aşağı qisminə Ləmətə-Öz deyirlər və ora-
dan aşağıda olan yerlər Dəreyi-Nura və Ətərə tabedir. Bu hadisə Ləmətə
kəndinin yuxarısına, Künər, Nurgil, Bəcur, Səvad və civarındakı bütün bu
BABURNAMƏ
149
Kuhistana yayılmışdır: ölən hər qadını bir xərəyə qoyub dörd tərəfindən tu-
taraq yuxarı qaldırırlar. Əgər qadın pis işlər görmüşsə, onu qaldıranları o qə-
dər sarsır ki, bütün səylərə baxmayaraq ölü xərəkdən yerə düşür. Əgər pislik
etməmişsə, tərpənmir. Bunu yalnız oranın əhalisi deyil, Bəcur, Səvad və bü-
tün Kuhistan əhalisi birağızdan (l 34 b) söyləyirdi.
Heydər Əli Bəcuri Bəcur sultanıydı və o vilayətdə çox yaxşı qayda ya-
ratmışdı. Anası öləndə ağlamamış, matəm tutmamış, qaralar geyməmiş, «Ge-
din, xərəyə qoyun, qımıldamasa yandıracağam» demişdir. Xərəyə qoyurlar və
ölüdə belə bir hərəkət görünür. Bunu eşidincə, qaralar geyib matəm tutur.
Bölüklərdən biri Çağan saraydır. Kafiristanın başlanğıcında kiçık bir
kənddir. Əhalisi kafirlərlə qarışıq olduğu üçün müsəlman olduqları halda
kafir adətlərinə uyurlar. Çağan saray çayı deyə məşhur olan böyük irmaq
Çağan sarayın şimal tərəfindən və Bəcurun arxasından axır. Qərb tərəfindən
Pih adlı daha kiçık bir çay Kafiristandan gəlib bu çayla birləşir.
Çağan sarayın sarımtıraq və qüvvətli şərabları var, lakin Dəreyi-Nur
şərabıyla əsla müqayisə oluna bilməz. Oranın üzümü və bağı yoxdur, suyun
üst tərəfindəki Kafiristan ilə Pih Kafiristanından gətirirlər. Mən Çağan sa-
rayı alanda [=1514/5] Pih kafirləri bu xalqa yardım üçün gəlmişdilər. Şərab
o tərəfdə o qədər yayılmışdır ki, hər kafirin boynunda bir tuluq şərab olur və
su yerinə şərab içirlər.
Kamə ayrı bir yer olmayıb Nigənxara tabe olsa da, oraya da bölük de-
yirlər.
Tümənlərdən biri (135 a) Nicrav tümənidir. Kabilin şimal-şərqində
Kuhistanda yerləşir. Arxasındakı dağların hamısı Kafiristandır. Uzaq bir gu-
şədir. Üzüm və meyvəsi fövqəladə çox, şərabı da bol olur. Ancaq şərabı
qaynadırlar. Qışda çox toyuq bəsləyirlər. Əhalisi əyyaş, namaz qılmaz, Al-
lahdan qorxmaz və kafirə bənzər bir xalqdır.
Dağlarında şam, palıd və saqqız ağacı çoxdur. Çam, çilgüzə və palıd
ağacları oradan aşağıda da bitir, lakin Nicravdan yuxarıda heç bitmir. Bun-
lar Hindistan ağaclarındandır. Bu Kuhistan xalqının çırağı çilgüzə ağacın-
dandır və şam kimi yanır. Bu çox qəribədir.
Nicrav dağlarında rübeyi-pəran olur. Rübeyi-pəran bir heyvandır, sin-
cabdan bir az böyükdür və iki qoluyla iki budunun arası yarasa qanadı kimi
pərdəlidir. Hər zaman tutub gətirirdilər. Deyirlər ki, ağacdan-ağaca, aşağıya
doğru bir ox atımı qədər uçur. Mən özüm uçduğunu görməmişdim. Bir ağa-
ca qoyduq və dərhal dırmanaraq çıxdı. Oradan qovladılar və qanadını açaraq
uçan kimi elədi, lakin ehmalca yerə düşdü.
Bu dağlarda luçə quşu da olur. Bu quşa buqələmun deyirlər, başından
quyruğuna qədər beş-altı fərqli rəngi var və boynu göyərçin boynu kimi par-
laqdır. Böyüklüyü cins kəklik qədərdir. Bu, hər halda, Hindistanın cins kək-
liyi olmalıdır. Onun haqqında bölgə əhalisi qəribə şeylər söylədi: qış gəlincə
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
150
dağın ətəklərinə enərək uçursalar belə (135 b) üzüm bağından o yana uça
bilməz, sonra onları təkrar tutarmışlar.
Nicravda müşk siçanı deyilərn bir siçan varmış, ondan müşk qoxusu
gəlirmiş. Özüm şəxsən görmədim.
Tümənlərdən biri Pənchir tümənidir və Pənchir yolu üzərində yerləşir.
Kafiristan ona çox yaxındır. Yolkəsən kafirlərin yolu Pənchir üzərindəndir.
Kafirlərə yaxın olduğu üçün bu tüməndən də vergi alırlar. Mən gəlib Hin-
distanı fəth etəndə [=1526] kafirlər də gəlib Pənchirdə bir çox adamı öldürə-
rək hər yanı dağıtmışdılar.
Tümənlərdən biri Gur-Bənd tümənidir. O vilayətlərdə keçidə bənd de-
yirlər. Gür tərəfinə bu keçiddən gedirlər və hər halda buna görə ona Gur-
Bənd demişlər. Dərə başlarını həzarələr işgal etmişdilər. Bir neçə kənddən
ibarət və məhsulu az bir yerdir. Gur-Bənd dağlarında gümüş və lacivərd mə-
dənləri olduğunu söyləyirlər.
Dağ ətəyində yerləşən kəndlər başda Mitə-Kəcə və Pərvan ilə axırda
Dürnamə olmaq üzərə on iki-on üç kənddən ibarətdir. Meyvəsi bol olan
kəndlərdir və şərabları da digər yerlərinkinə nisbətən daha qüvvətlidir. Bu
kəndlərin hamısı dağlarda və dağ ətəklərində yerləşdikləri üçün vergilərini
ödəyirlər, lakin xəraca bağlı deyillər. Bu kəndlərin aşağısında dağ ətəyində
və dağ ilə Baran çayı arasında Kürreyi-Taziyan və Dəşti-Şeyx dedikləri iki
düz ovalıq var. Yayda çikin-tala
1
otu (136 a) fövqəladə yaxşı olur. Aymaq-
lar və türklər yayda buraya gəlirlər.
Bu dağ ətəyində rəngbərəng hər cür lalə var. Bir dəfə saydırdım və
otuz iki-otuz üç növ nadir lalə çıxdı. Bu lalələrin bir növündən bir az qırmızı
gül qoxusu gəlir, ona laleyi-gülbuy adını verdik. O, Dəşti-Şeyxdə də müəy-
yən bir yerdə olur, başqa yerdə olmur. Eyni dağın ətəyində və Pərvanın bir
az aşağısında sədbərg (yüz yarpaq) lalə olur. O da yalnız müəyyən bir yerdə,
Gur-Bənd boğazının sonunda yetişir.
Bu iki ovanın arasında kiçık bir dağ var. Bu dağda və dağın başından
ətəyinə qədər Xoca-Rigi-Rəvan deyilən qumlu bir sahə var. Bu qumluqdan
yayda nağara və davul səsləri gəldiyini söyləyirlər.
Bunlardan başqa, Kabilə bağlı olan daha bir çox kənd vardır. Kabilin
cənub-qərbində və ondan üç şeri məsafədə hər zaman qarla örtülü böyük bir
dağ vardır; bir ilin kari ikinci ilin qarına qədər qalır və nadir illərdə qar o
biri qara çatmır. Kabil buzçularının buzları qurtaranda bu dağdan qar gəti-
rərək buzlu su düzəldib içirlər. Bu dağ ilə Bamyan dağı sarp dağlardır. Hər-
mənd, Sind, Duqabə və Bəlxab çayları öz mənbəyini bu dağdan alır ki, bir
gündə dörd çayın dördünün də suyundan içmək mümkündür.
Oradakı kəndlərin çoxu bu dağın ətəyində yerləşir. Bağların üzümü
çox və hər növ meyvəsi bol olur. Bu kəndlərin arasında İstalif və Əstərqaça
1
Çikin-tala otu: heyvanlara yedirilən bir ot növü.
BABURNAMƏ
151
bənzəyən başqa kənd yoxdur. Uluğ bəy Mirzə bu kəndlərə (136 b) Xorasan
və Səmərqənd deyirmiş.
Ləmqan da bu kəndlərin arasındadır. Djğrudur, üzümü və meyvəsi o
kəndlərinki qədər deyil, lakin havası onlarla əsla müqayisə edilə bilməz.
Ləmqan dağı qarlı dağdır.
İstafil kimi bir kəndə hər yerdə rast gəlmək mümkün deyil. Kəndin için-
dən böyük bir çay axır və çayın hər iki tərəfi bağdır. Yaşıl və olduqca səfalı
bağları var. Suyu soyuqdur, buzlu suya ehtiyac yoxdur; əksərən şəffafdır. Bu
kənddə Uluğ bəy Mirzənin sahibindən zorla aldığı Baği-Kəlan adlı bir bağı
var. Mən sahiblərindən satın aldım. Bağın dışında böyük çinarlar var,
çinarların altı yaşıl, kölgəli və səfalı bir yerdir. Bağın ortasından bir dəyirman
işlədə biləcək qədər su heç dayanmadan axır. Bu suyun sahilində çinarlar və
digər ağaclar bitir. Bu arx əvvəllər əyri-üyrü və düzənsizdi, amma mənim
əmrimlə doğru-düzgün bir şəkildə qazdılar, fövqəladə gözəl bir yer oldu.
Bu kəndlərin bir az aşağısında və ovadan yuxarıya doğru bir və ya bir
yarım küruh məsafədəki dağ ətəyində Xoca-Seyaran dedikləri bir çeşmə var.
Bu çeşmədə və çeşmənin ətrafında üç cür ağac əkilmişdir. Çeşmənin
ortasında xeyli çinar ağacı və onların lətif kölgəsi var. Çeşmənin iki tərəfin-
də dağ ətəyindəki təpələrdə çoxlu palıd ağacı var. Bu (137a) iki palıdlıq is-
tisna olmaqla Kabilin qərb tərəfindəki dağlarda heç palıd ağacı bitmir. Çeş-
mənin qabağındakı ova tərəfində isə böyük bir ərğuvan qoruğu var, bu vila-
yətdə oradan başqa heç bir ərğuvan qoruğu yoxdur.
Bu üç ağacın üç müqəddəsin kəraməti olduğunu deyirlər, seyaran [se
yaran, üç yaran] adının verilməsinin səbəbi də bu imiş. Mən də bu çeşmənin
ətrafını daşla hördürdüm, çeşməni kirəc və gipslə suvadaraq böyük hovuz
düzəltdirdim. Çeşmənin ətrafı çox gözəl oldu. Hər tərəfi ərğuvan qoruğuna
baxır. Ərğuvan gül açan günlərdə belə bir yer dünyada tapılmaz. Sarı ərğu-
vanı da çox olur. Sarı ərğuvan ilə qırmızı ərğuvan dağ ətəyində birdən açılır.
Bu çeşmənin cənub-qərbində bir dəyirman işlədə biləcək çayın yarısı
qədər su fasiləsiz olaraq axır. Mən bir arx açdırıb bu suyu Seyaranın cənub-
qərbindəki təpənin üstünə gətirtdim. Təpənin üstünə böyük yuvarlaq bir taxt
düzəltdirdim. Onun ətrafına başdan-başa söyüd əkdirdim, çox gözəl bir yer
oldu.Bu taxtın bir az yuxarısına, təpənin yanında bir də üzüm bağı saldırdım.
Bu arxın tarixi «cuyi-xoş»
1
şəklində zəbt edildi.
Tümənlərdən biri də Ləhugər tümənidir. Ən böyük kəndi Çərx kəndi-
dir. Molla Yaqub həzrətləri bu kənddəndir, Mollazadə Molla Osman da (137
b) çərxlidir. Secavənd də Ləhugərin kəndlərindən biridir. Xoca Əhməd ilə
Xoca Yunus Secavənd kəndindəndir. Çərxin bağları çoxdur. Ləhugərin di-
gər kəndlərində bağ olmur. Ləhugərin əhalisinə əfqan-şal deyirlər. Bu ad
Kabildə çox yayılmışdır. Hər halda, bunun doğrusu əfqan-şiardır ki, sonra-
1
Cuyi-xoş: hərflərin cəmi əbcəd hesabı ilə 926 edir.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
152
dan əfqan-şal demişlər.
Biri Qəznə vilayətidir. Bəziləri ona tümən də deyirlər. Səbük-Təkin ilə
[Hindistan fatihi] Sultan Mahmudun [Qəznəvi] və oğlunun paytaxtı Qəznə
imiş. Bəziləri Gəznin deyə də yazmışlar. Sultan Şəhabəddin Qurinin də pay-
taxtı ora imiş. Bu Sultan Şəhabəddini [Quri] Təbəqati-Nasiridə və bəzi hind
tarixlərində Müizzəddin kimi yazmışlar.
Qəznə üçüncü iqlimdədir. Ona Zabil də deyirlər. Zabilistan bu vilayət-
dən ibarətdir. Bəziləri Qəndəharı da Zabilistana daxil edirlər. Kabildən qər-
bə doğru on dörd ağac məsafədədir. Bu yolu gedənlər dan ağararkən Qəznə-
dən hərəkət edib iki namaz arasında və ya ikindi namazı vaxtında Kabilə ça-
tır. Adinapur isə on üç ağac məsafədədir, lakin yolunun pis olması üzündən
oraya heç bir vaxt bir gün ərzində gedib çata bilməmişlər.
Kiçık bir vilayətdir. Çayının dörd-beş dəyirman işlədəcək qədər suyu
var. Qəznə şəhəri və dörd-beş kəndi bu suyla, dörd-beş kəndi də kəhrizlə
suvarılır. Qəznənin üzümü Kabilinkindən daha yaxşıdır. Qovunu da Kabil
qovunundan daha yaxşıdır. Alması da yaxşı (138 a) olur, onu Hindistana ix-
rac edirlər. Taxılı fövqəladə əziyyətlə becərilir, əkdikləri hər sahənin üstünü
hər il bütüblüklə yeni torpaqla örtürlər. Lakin oranın əkininin məhsulu Ka-
bilinkindən daha artıqdır. Boyaqotu əkir və Hindistanın hər tərəfinə ixrac
edirlər. Bu əhalinin ən yaxşı məhsulu boyaqotudur.
Köçəriləri həzarələr və əgqanlardır. Qəznə Kabilə nisbətən daima
ucuzdur. Əhalisi hənəfi məzhəbli, təmiz etiqadlı və müsəlman bir xalqdır.
Üç ay oruç tutanları çoxdur. Ailə və qadınları çox mühafizəkar və qapalıdır.
Molla Əbdürrəhman Qəznənin ən böyük adamlarındandır. Alim adam-
dı və daima dərs verirdi. Fövqəladə dindar, Allahdan qorxan və pəhrizkar
bir adamdı. Nasir Mirzə ölən il [=1515] vəfat etdi.
Sultan Mahmudun qəbri Qəznə civarındakı məhəllələrin birindədir və
sultanın qəbri orada olduğu üçün buraya rövzə deyirlər. Qəznənin yaxşı üzü-
mü rövzədə yetişir. Oğulları Sultan Məsud ilə Sultan İbrahimin qəbri də
Qəznədədir. Belə mübarək məzarlar Qəznədə çoxdur.
Kabil və Qəznəni zəbt etdiyim il [=1505] Kühət, Bennu ovası və Əf-
qanıstanı yağmalayıb bir çox insan öldürdükdən sonra Düki üzərindən keçib
Abi-İstadənin sahili ilə Qəznəyə gəldim. Qəznə kəndlərinin birində bir mə-
zar olduğunu və salavat oxuyunca yırğalandığını söylədilər. Gedib gördüm
və qəbrin yırğalandığı (138 b) hiss edildi. Sonra anlaşıldı ki, bu, mücavir-
lərin bir hiyləsi imiş. Onlar qəbrin üstünə tavan kimi bir şey düzəltmişlər.
Ona toxunanda o, yırğalanır və bu zaman adamda qəbr hərəkət edirmiş hissi
oyanır. Necə ki, gəmiyə heç minməmiş bir adam gəmiyə minincə sahilin hə-
rəkət etdiyini hissinə qapılır. Mücavirlərin qəbrdən uzaq durmalarını əmr et-
dim. Bir neçə salavat oxudular, lakin qəbrdə heç bir hərəkət hiss edilmədi.
Tavanı söküb qəbrin üstünə künbəz tikilməsini əmr etdim. Mücavirlərə isə
BABURNAMƏ
153
təhdidlə bir də belə hərəkət etmələri qadağan edildi.
Qəznə çox əhəmiyyətsiz bir yerdir. Hindistan və Xorasanı öz hakimiy-
yəti altına alan padşahların, ələlxüsus xorasanlıların belə həqir bir yeri necə
paytaxt elədiklərinə heyrət etməmək olmur.
Sultan (Mahmud) zamanında [=998-1030] Qəznənin üç-dörd bəndi
varmış. Bəndlərdən biri Qəznə çayında, Qəznədən şimala doğru üç ağac
məsafədə və suyun yuxarı tərəfindədir. Burada Sultan (Mahmud) böyük bir
bənd tikdirmişdir. bu bəndin yüksəkliyi qırx-əlli kari, uzunluğu isə təxminən
üç yüz kari qədərdir. Suyu oraya toplayıb ehtiyaca görə əkinlərə verirlərmiş.
Əlaəddin Cahansuz Guri bu vilayətə müsəllət olanda bəndi dağıtmış, sulta-
nın övladlarından çoxunun qəbirlərini də təxrib etmiş, Qəznə şəhərini yax-
mış, əhalisini öldürüb mallarını yağmalamış, qətliamın və dağıntının (139 a)
ardından geridə görünəcək heç bir şey qoymamışdır. Bax, bu bənd də o za-
mandan bəri xarabdır. Hindistanı fəth etdiyim il bu bəndi təmir etmək üçün
Xoca Kəlan ilə pul göndərdim. Allahın inayətiylə bu bəndin təkrar inşa edi-
ləcəyinə ümid vardır.
Bəndlərdən biri də Sixandır. Qəznənin şərqində və ondan iki-üç ağac
məsafədə olan bu bənd də o zamandan bəri xarabdır. Təmir ediləcək vəziy-
yətdə deyil. Bəndlərdən digəri də Sərdihə bəndidir ki, bu bənd abaddır.
Kitablarda yazıldığına görə, Qəznədə bir çeşmə varmış və bu çeşməyə
zibil atsalar, o zaman dalğa, daşqın, yağmur və boran olarmış. Bir tarix kita-
bında yazıldığına görə, hind padşahlarından biri [Sultan Mahmudun atası]
Səbük-Təkini Qəznədə mühasirəyə alanda Səbük-Təkinin əmriylə bu çeş-
məyə zibal atılır, dalğa, daşqın, yağmur və boran olur və bu şəkildə düşməni
dəf edir. Mən Qəznədə nə qədər araşdırdımsa da, heç kim bu çeşmənin yeri
haqqında məlumat verə bilmədi.
İraqeyn və Azərbaycanda Sultaniyə ilə Təbriz soyuqluğu ilə məşhur
olduğu kimi, bu vilayətlər arasında da Qəznə ilə Xarəzm soyuqluğu ilə məş-
hurdur.
Tümənlərdən biri də Zürmət tümənidir; Kabilin cənubunda, Qəznənin
cənub-şərqindədir. Kabildən on iki-on üç, Qəznədən isə yeddi-səkkiz ağac
məsafədədir və səkkiz kənddən ibarətdir. Vilayət mərkəzi Gərdizdir. Gərdiz
kurqanının içindəki evlər əksərən üç və ya dörd qatlıdır. (139 b) Gərdiz ol-
duqca möhkəm bir yerdir. Bu şəhər Nasir Mirzə ilə düşmən olub Mirzəyə
xeyli problem yaratmışdı.
Zürmət əhalisi əfqan-şaldır, onlar əkinçilik və kənd təsərrüfatı ilə məş-
ğul olurlar. Ağacları, bağ və bağçaları yoxdur.
Bu tümənin cənubunda Bərəkistan dedikləri bir dağ, onun ətəyində də
yüksək bir yerdə bir çeşmə var. Şeyx Məhəmməd Müsəlmanın qəbri burada-
dır.
Tümənlərdən biri də Fərmül tümənidir. Önəmsiz bir yerdir. Alması pis
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
154
deyildir, Multana və Hindistana ixrac edilir. Hindistanda əfqanlar zamanın-
da etibar görən Şeyx Məhəmməd Müsəlmanın övladları olan Şeyxzadələr
Fərmüldəndir.
Tümənlərdən biri də Bəngəş tümənidir. Hər tərəfi yolkəsən əfqanlarla
doludur. Hugiyani, xırılcı, turi və ləndər qəbilələri kənarda yaşadıqları üçün
vergilərini könüllü verməzlər. Qəndəhar, Bəlx, Bədəxşan və Hindistanın fət-
hi kimi böyük işlər araya girdiyindən Bəngəşin zəbti üçün fürsətim olmadı.
Allah rast gətirsə və fürsət versə, Bəngəşin yolkəsənləri ilə və şəhərin zəbti
ilə uğraşmaya qərar verdim.
Kabilin bölüklərindən biri də Ala say bölüyüdür; Nicravdan iki-üç şeri
qədər məsafədədir. Şərqə doğru Nicrav tərəfindən yol dümdüz gəlir və Kürə
deyilən yerə çatar-çatmaz Ala saya doğru bir az kiçık bir keçid enir. Bu tə-
rəfin isti iqlimiylə soyuq iqliminin ayrıldığı yer Kürə keçididir. Bu Kürə
keçidi ilkbaharda quşların keçdiyi bir yerdir. Nicrava tabe olan Piçgan əhali-
si bu keçiddə çox (140 a) quş tutur. Keçidin sonunda hər yerə daş sığınaqlar
tikmişlər. Quş tutan adamlar bu sığınaqlarda oturub torun bir ucunu beş-altı
kari qədər uzaq bir yerə bağlayır və bir tərəfini yerə daşla bərkidir, digər tə-
rəfinə də torun yarısına qədər uzaqda və üç-dörd kari uzunluğunda bir ağac
bağlayırlar. Ağacın bir ucunu sığınaqda oturan adam əlində tutur və sığına-
ğın dəliklərindən bayırı müşahidə edir. Quşlar yaxınlaşınca toru dərhal yu-
xarı qaldırır və quşlar hamısı tora düşürlər. Bu şəkildə o qədər çox quş tu-
turlar ki, kəsməyə vaxt tapmırlar.
O vilayətdə Ala sayın narından daha yaxşı nar tapılmaz və bu narı
Hindistanın hər tərəfinə ixrac edirlər. Üzümü də pis deyil. Ala sayın şərab-
ları Nicrav şərablarına görə daha qüvvətli, rəngi də daha gözəldir.
Bölüklərdən biri də Bedrav bölüyüdür və Ala sayın yanındadır. Bura-
da meyvə olmur. Əhalisi kafirdir və əkin-biçinlə məşğul olur. Xorasan və
Səmərqəndin köçəriləri türklər və aymaqlar olduğu kimi, bu vilayətin köçə-
riləri də həzarələr və əfqanlardır. Həzarələr arasında ən çoxsaylısı Sultan
Məsudi həzarəsi, əfqanlar arasında isə məhmənd əfqanlarıdır.
Kabilin gəliri torpaq, gömrük və köçərilərdən alman vergilərlə birlik-
də səkkiz lek
1
şahruxi
2
tutdu. (140 b)
Kabil vilayətinin şərq tərəfindəki dağları iki, qərb tərəfindəki dağları
da iki cürdür. Əndərab, Hast və Bədəxşan dağları başdan-başa arçan ilə ör-
tülü, bol sulu və yumşaq təpəli dağlardır.
Dağ, təpə və dərələrinin otu birbirinin eynidir və yaxşıdır. Çox yerində
bütəkə otu bitir və ata fövqəladə yaxşı gəlir. Əndican vilayətində də bu ota
bütəkə deyirlər, lakin nə üçün elə deyildiyi bilinmir. Bu vilayətlərdə anlaşıl-
dı ki, bu ot dəmət-dəmət çıxdığı üçün bütəkə deyirlər. Hisar, Xutlan, Səmər-
1
Lek: 100.000-ə uyğun gələn bir rəqəm.
2
Şahruxi: qızıl ölçüdür, 1 şahruxi = 4.5 qızıl quruş.
BABURNAMƏ
155
qənd, Fərqanə və Moğolistan yaylalarının hamısı bu cür yaylalardır. Gərçi
Fərqanə ilə Moğolistan yaylaları bu yaylalarla müqayisə edilə bilməz, lakin
bunlara bənzər dağ və yaylalardır.
Nicrav, Ləmqanat, Bəcur və Sevad dağları isə sıx şam, çilgüzə, palıd,
zeytun və saqqız ağaclarıyla örtülüdür. Otu digər dağların otuna bənzəməz;
çox və yüksək olmasına baxmayaraq işə yaramır, ata və qoyuna xoş gəlmir.
Düzdür, o dağlar qədər yüksək deyillər və gözə kiçık görünürlər, lakin çox
sarp dağlardır. Düz təpələrmiş kimi görünürlər, lakin bütün təpə və dağları
sarpdır, daşlıdır və hər yerindən atla keçilməz. Bu dağlarda Hindistan quş-
ları və heyvanları (141 a) lap çox olur. Tutuquşu, şarək, tovuz, lucə (nuha),
meymun, nilqav, qısaayaq maral və bunlardan başqa da növ-növ elə quş və
heyvanlar var ki, Hindistanda belə bu heyvanlar haqda heç nə eşitməmişlər.
Qərb tərəfindəki dağlardan Dəreyi-Zindan, Dəreyi-Suf, Gürzüvan və
Garcistan dağları da bu cür dağlardır. Otlaqları əksərən dərələrindədir. Dağ
və təpələrdə, o dağlardakı kimi hər yerdə ot olmaz, o qədər bol ağacı və ar-
çanı da yoxdur, lakin otu ata və qoyuna yaxşı gəlir. Bu dağların üstü hər
yerdə at çapacaq qədər düzdür. Əkin yerləri də orada yerləşir. Bu dağlarda
geyik çoxdur. Yalnız suları sarp dərələrdədir. Çox yeri qayalıqdır, hər yer-
dən enmək mümkün deyil. Qəribədir ki, bütün dağların sarp yerləri yüksək-
liklərdə olduğu halda, bu dağların sarp yerləri aşağı tərəflərindədir.
Gür, Gəzyu və Həzarə dağları da buna bənzər dağlardır. Otlaqları də-
rələrdədir, dağlarında ağacı azdır, arçan ağacı heç bitməz. Otu ata və qoyuna
yaxşı gəlir. Geyiyi boldur. Yuxarıda sözü edilən dağların sarp yerləri aşağı
tərəflərində yerləşir, bu dağlarsa elə deyildir.
Xoca İsmail, Dəşt, Düki və Əfqanistan dağları bu cür dağlardır. Ümu-
mən alçaq, otu az, suyu az, ağacsız, görünüşü çirkin və şoran (141 b) dağlar-
dır. Dağları əhalisinə uyğundur. Necə ki, «dəng olmayan tuş olmaz» demiş-
lər. Dünyada belə şoran dağlar az tapılar.
Düzdür, Kabildə qışda qar çox yağır, lakin yaxşı odunları var və yaxı-
nındadır. Bir gündə gedib gətirilə bilər. Odunları saqqız ağacı, palıd, acıba-
dam və kərkənddir. Bunların ən yaxşısı saqqız ağacıdır, parlayaraq yanır,
tüstüsünün iyi yaxşı olur, istiliyi davamlıdır, hətta yaşı da yanır.
Palıd da yaxşı odundur. Düzdür, bir az yavaş yanır, lakin yaxşı yanır
və istisi davamlıdır. Palıd ağacının qəribə bir özəlliyi var, yaşıl yarpaqlı bu-
daqlarına od vurulsa, qəribə bir çıtırtı ilə yanır. Bir ucundan o biri ucuna qə-
dər çıtırdayaraq birdən yanır. Bu ağacın yanması çox gözəl bir əyləncədir.
Acıbadam hamısından daha artıqdır və daha çox yayılmışdır.
Kərkənd bir tür qısatikanlı çalıdır. Yaşı da, qurusu da eyni şəkildə ya-
nır, bütün Qəznə əhalisinin odunu budur.
Kabil vilayəti dağların arasındadır.Yonca sıraları kimi dağlar var, dağ-
ların arasında düz dərələr yerləşir və məmur yerləri bu aralıqlardadır. Geyiyi
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
156
və ovu çox deyildir. Yaz və payız mövsümlərində qızıl geyik, yəni arxarqul-
çanın qışlaq və yaylağa keçərkən izlədiyi müəyyən boğazlar var. Köpəkləri
və quşları olan həvəsli igidlər bu boğazları (142 a) tutaraq geyik ovlayırlar.
Xurd-Kabil və Sürxab tərəflərində qulan da olur. Lakin ağ geyik heç
olmaz. Qəznənin isə ağ geyiyi və qulanı var. Qəznənin ağ geyiyi qədər kök
geyik az yerdə tapılar.
Yazda Kabilin quş ovlayacaq yeri çoxdur. Quşların keçdiyi əsas yer
Baran sahilidir. Çünki Kabilin şərq və qərb tərəfi dağlıqdır, Baran sahilinin
qarşısı yalnızca böyük Hinduquş keçididir və bundan başqa bir keçid yoxdur,
bu üzdən bütün quşlar buradan keçir. Külək və ya Hinduquş keçidi üzərində
bir az bulud olsa, quşlar keçə bilmir və hamısı Baran ovasına enir. Bax o za-
man civardakı əhali çox quş tutur. Baran sahilində qışın sonlarında ördək
çox, həm də fövqəladə kök olur. Ondan başqa, durna, qarqara və digər bö-
yük quşlar saysız-hesabsızdır.
Baran sahilində ip ataraq çox durna tuturlar. Leylək, qızılqaz və dur-
naları iplə tuturlar. Bu şəkildə quş tutmaq buraya məxsusdur. Bu ovun təf-
silatı belədir: bir ox atımı uzunluğunda incə bir ipi bükürlər. Bu ipin bir ucu-
na ox, o biri ucuna da budaqdan düzəldilmiş bir halqa bağlayırlar. Bilək yo-
ğunluğunda (142 b) və bir qarış uzunluğunda bir ağac alırlar. Bu ipi sonuna
qədər oxun bağlı olan ucundan başlayaraq bu ağaca sarıyırlar. İp bu şəkildə
tamamilə sarıldıqdan sonra halqanı bağlayırlar. Ondan sonra bilək yoğunlu-
ğunda olan bu ağacı ipin içindən çəkirlər. İp sarılmış bir biçimdə və içi boş
olaraq qalır. Halqanı ələ alıb gəlməkdə olan quşun önünə oxu atırlar. Qana-
dına və ya boynuna toxunanda, quş ipə sarılaraq düşür. Bütün Baran əhalisi
bu üsulla çoxlu quş tutur.
Lakin bu quş ovu olduqca əziyyətli bir işdir. Bunun üçün yağmurlu və
qaranlıq gecələr lazımdır. Belə gecələrdə quşlar yırtıcı heyvanlar üzündən
sabaha qədər durub-dincəlmədən və eyni zamanda çox alçaqdan uçurlar.
Qaranlıq gecələrdə quşların yolu axan sudur, çünki su qaranlıqda bəyaz gö-
rünür. Qorxudan su üzərində yuxarı-aşağı sabaha qədər gedib-gəlirlər. Bax,
ipi bu zaman atırlar. Mən də bir dəfə gecə ip atdım. İp qopdu və quş da ta-
pılmadı. Ertəsi sabah quşu qopmuş iplə birlikdə tapıb gətirdilər. Bu üsulla
Baran əhalisi çox quş tutur.
Lələk durnadan əldə edilir. Kabildən İraqa və Xorasana ixrac edilən
maddələrdən biri də bu lələkdir.
Əhalidən başqa, bir də ayrıca ovçular da vardır. Bunlar iki-üç yüz ailə
qədərdir. Teymur bəyin övladlarından biri bunları Multan civarından (143
Dostları ilə paylaş: |