ZƏHĠRƏDDĠn məHƏMMƏd babur

 

MOĞOLLARIN TUĞ AÇMA MƏRASĠMĠ 

 

Bir neçə gün sonra Tənbəl Ura-Təpəyə gəldi. Bu xəbəri alınca [Sultan 

Mahmud]  xan  Daşkənddən  qoşun  yeritdi.  Beşkənd  ilə  Sam-Sirək  arasında 

sağ və sol qol səflərini nizamlayıb parad keçirtdi. 

Moğol adəti üzrə tuğ açdılar. Xan atdan endi. Bir moğol doqquz tuğu 

xanın önündə sancıb bir öküzün qabaq ayaq sümüyünə uzun bir ağ bez bağ-

layaraq  əlində  tutdu  və  üç  parça  uzun  bezi  üç  tuğun  quyruğundan  az  aşağı 

bağlayıb tuğ dirəyinin altından keçirdi. Bir bezin ucuna xan, bir tuğa bağla-

nan  bezin  ucuna  mən,  bir  bezin  ucuna  da  [xanın  oğlu]  Sultan  Məhəmməd 

Xanikə (100 b) basdı. O moğol öküzün bez bağlanan qabaq ayaq sümüyünü 

əlinə alıb moğolca nəsə dedi və tuğa baxıb işarə verdi. Xan və ətrafda du-

ranların  hamısı  tuğa  qımız  səpməyə  başladılar,  Bütün  nəfirlər  və  davullar 

eyni  anda  birdən  çaldı,  səfdə  düzülən  əsgərlər  hamısı  birdən  savaş  nərəsi 

çəkdilər.  Bunu  üç  dəfə  təkrar  elədilər,  sonra  atlarına  minib  nərə  çəkə-çəkə 

düşərgənin ətrafında çapdılar. 

Moğollar arasında Çingiz xanın yasası [tüzük] onun dövründəki kimi 

davam edir. Sağ və sol qollar, mərkəzlər atalarının zamanındakı kimi yerli-

yerində durur. Sağ və sol qollarda kimin etibarı artıqsa o daha ziyadə baş tə-

rəfdə durur. 

Sağ qolda çıras ilə bəycik qəbilələrinin başa keçmə qovğası vardır. O 

zaman  çırasın  tümən  bəyi  Qaşqa  Mahmuddu,  çox  cəsur  bir  igiddi.  Tümən 

deyə məşhur olan Bəycik tüməninin tümən bəyi  isə Əyyub Yaqubdu. Başa 

keçmək üçün mücadilə etdilər və bir-birlərinə qarşı qılınca sarıldılar. Axırda 

buna  qərar  verildi:  biri  sürək  ovunda  başda  duracaq,  digəri  də  səfdə  başa 

BABURNAMƏ 

 

115 

keçəcək. Ertəsi  sabah Sam-Sirək civarında sürək  ovu keçirdilər. Oradan  da 

Türək çarbağına gəldilər. (10l a) 

İlk qəzəlimi o gün orada ikən tamamladım. O tamamlanan qəzəl bu-

dur: 

Canımdan özgə yari-vəfadar tapmadım, 

Könlümdən özgə məhrəmi-əsrar tapmadım. 

Bu  qəzəl  altı  beytdən  ibarətdir.  Bundan  sonra  tamamlanan  hər  qəzəl 

eynən bu tərtib ilə yazıldı. 

Buradan  mənzil-mənzil  Xocənd  çayının  kənarına  gəldik.  Bir  gün  gə-

zinti  niyyətilə  suyu  keçib  yemək  hazırladıq,  igid  və  çöhrələri  öz  keflərinə 

buraxdıq. O gün mənim kəmərimin altın toqqasını oğurladılar. Ertəsi sabah 

Xanqulu Bəyanqulu ilə Sultan Məhəmməd Veys qaçıb Tənbəlin yanına get-

dikləri üçün hər kəs düşündü ki, bu onların işidir, lakin bu, təhqiq edilmədi. 

Əhməd Qasım Kuhbər də izin alıb Ura-Təpəyə  yola düşdü. Bir daha 

qayıtmadı və Tənbəlin yanına getdi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

116 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

FƏRQANƏ - 908 (7 İYUL 1502 - 26 İYUN 1503) 

 

DOQQUZ YÜZ SƏKKĠZĠNCĠ ĠLĠN HADĠSƏLƏRĠ 

 

Xanın bu yürüşü çox faydasız bir yürüşdü. Kurqan almadan və düşmə-

nə hücum etmədən gedib gəldi. Daşkənddə olduğum o günlərdə çox əziyyət 

və  səfalət  çəkdim.  Vilayət  yox  idi,  vilayət  əldə  etmək  ümidi  də  yox  idi. 

Adamlarımın çoxu dağıldı, qalan bir neçəsi də səfalət üzündən mənimlə qala 

bilmədi. Xan dayımın qapısına gedəndə bəzən bir, bəzən də iki adamla ge-

dirdim, yaxşı ki yad deyildilər, qohum idilər. (101 b) Xan dayımın hüzurun-

dan Şah bəyimin yanına öz evim kimi başı açıq, ayağı yalın gedirdim. 

Axırda belə qərarsızlıqdan və sərsərilikdən bezdim, «Belə sıxıntı için-

də yaşamaqdansa başımı alıb getmək daha yaxşıdır, belə səfalət və şikayətlə 

göz  önündə  dolaşmaqdansa  ayağımın  götürəcəyi  yerə  qədər  getmək  daha 

yaxşıdır»  dedim.  Xıtaya  [şimali  Çin]  getməyi  qərara  aldım  və  başımı  alıb 

çıxmağa əzm etdim. 

Uşaqlıqdan bəri Xıtay tərəfə getməyə həvəsim vardı, lakin səltənət və 

qohumlarım üzündən bu həvəsim heş cür gerçəkləşmirdi. İndi ki səltənət əl-

dən çıxdı, anam da öz anasına və kiçık qardaşlarına qovuşdu, deməli, səya-

hətə mane olan şeylər aradan qalxdı və əski sıxıntılar qalmadı. 

Xoca Əbülməkarimin vasitəsilə bu fikri xan dayıma çatdırdım, ancaq 

bu dəfə də Şeybani xan kimi bir düşmən ortaya çıxdı. Bunun zərəri türkə və 

moğola eyni nisbətdədir. Xalqın üzərində tam hakimiyyət qurmadan və çox 

böyümədən onun çarəsinə baxmaq lazım idi. Necə ki demişlər: 

İmruz bekuş çü mitəvan kuşt, 

Atəş ki bülənd şod cəhan suxt, 

Məgər ki, ənh konəd kəmanra 

Düşmən çü betir mitəvan duxt

1

. 

 

Mümkünsə odu bugün söndür, 

Atəş böyüsə dünyanı yaxar. 

                                                           

1

 Sədi Şirazidən. 

BABURNAMƏ 

 

117 

Bir oxla düşməni saxlamaq mümkünsə, 

Yayını çəkməsinə imkan vermə. 

Böyük xan (Sultan Mahmud xan) dayım ilə kiçık xan (Sultan Əhməd 

Xan) dayım iyirmi dörd-iyirmi beş ildir bir-birlərini görməmişdilər. Mən isə 

onu  heç  görməmişdim.  Görəsən,  gedib  kiçık  xan  dayımı  görməyə  və  onun 

buraya gəlməsinə vasitəçilik etməyimə icazə verərlərmi? Arzum bu idi. 

Bu bəhanə ilə buradan (102 a) çıxa bilsəm Moğolistan və Turfana get-

məmə heç bir maneə və qorxu qalmaz, öz yüyənim öz əlimdə olardı. Bu niy-

yətimi  başqa  heç  kim  bilmirdi  və  heç  kimə  də  söyləyə  bilməzdim.  Çünki 

anamla  bu  mövzuda  danışmaq  mümkün  deyildi,  ətrafımda  olan  və  başqa 

ümidlərlə mənə qoşularaq səfalət çəkən bir neçə böyük və kiçik adamıma da 

belə şeyləri söyləməyin heç bir mənası yox idi. 

Xoca  Əbülməkarim  bu  sözü  Şah  bəyimə  və  xan  dayıma  söyləyincə 

onlar da razı  olurlar, ancaq elə  fikirləşirlər ki,  guya mən burada iltifat  gör-

mədiyim  üçün  getməyə  izin  istəyirəm.  Ona  görə  də  bunu  namus  məsələsi 

sayıb izin verməkdə bir az ağır tərpəndilər. 

 

BABURUN KĠÇĠK XAN DAYISININ DAġKƏNDƏ GƏLMƏSĠ 

 

Bu əsnada kiçık dayımdan bir adam gələrək onun gerçəkdən gəlməkdə 

olduğu xəbərini gətirdi. Beləcə, bu niyyətim də gerçəkləşmədi. Sonra başqa 

bir  adam  gəlib  kiçık  xanın  yaxınlaşdığını  xəbər  verəndə  Şah  bəyim,  kiçık 

xan dayımın kiçık bacıları Sultan Nigar xanım və Dövlət Sultan xanım, mən, 

Sultan  Məhəmməd  Xanikə  və  Mirzə  xan  [Sultan  Veys  Mirzə]  –  hamımız 

kiçık xan dayımı qarşılamağa çıxdıq. 

Daşkəndlə Sayram arasında Yağa  kəndi və başqa bir neçə kənd var. 

İbrahim Ata və İshaq Atanın qəbrləri oradadır. Bu kəndlərə qədər getdik. 

Kiçık  xan  dayımın  nə  zaman  gələcəyini  (102  b)  dəqiq  bilmədiyimiz 

üçün düşünmədən ata minib sürətlə  getdim.  Birdən-birə  xan qarşıma çıxdı. 

Atı qabağa sürdüm. Mən atdan enən vaxt kiçık xan dayım başa düşdü ki, bu 

mənəm. Çox dilxor oldu. Sən demə, onun bir yerdə düşərgə quraraq mənim-

lə  təntənəli  bir  şəraiddə  görüşmək  niyyəti  varmış.  Yaxınlaşıb  atdan  endim. 

Yer  də  münasib  deyildi,  üstəlik,  diz  çöküb  yükünəcək  zaman  da  qalmadı, 

yüngülcə  yükünərək  gedib  görüşdüm.  Canı  sıxılıb  əsəbiləşən  dayım  [oğul-

ları] Sultan Səid xana və Baba xan sultana dərhal atdan enib mənimlə yükü-

nərək  görüşmələrini  əmr  etdi.  Xanın  oğullarından  bu  iki  sultan  da  onunla 

gəlmişdi; on üç-on dörd yaşlarında idilər. Sultanlarla görüşüb atlanaraq Şah 

bəyimin  yanına  gəldik.  Onlar  gecə  yarısına  qədər  oturub  olub-bitənlər  və 

keçmiş hadisələr barəsində danışdılar. 

Ertəsi  sabah  kiçık  xan  dayım  mənə  moğol  adətinə  görə  təpədən-dır-

nağa bir dəst  paltar, öz kəmərini və  yəhərli xas atını  hədiyyə  etdi. Moğol 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

118 

börkü sırmalı iplərlə işlənmiş, xalat zərli Çin atlasından tikilmiş, Çin kəməri 

isə əski üsulla düzəldilmişdi. Onun sol tərəfindən qadınların boyunlarına as-

dıqları ənbərdan və kisə kimi şeylərdən üç-dörd dənə, sağ tərəfindən də bu-

na bənzər üç-dörd şey asılmışdı.  

Oradan  Daşkəndə  doğru  hərəkət  etdik.  (103  a)  Böyük  xan  dayım  da 

Daşkənddən  üç-dörd  ağac  qədər  bəri  gələrək  pişvaza  çıxmış  və  bir  yerdə 

çadırlar qurub oturmuşdu. Kiçık xan qarşıdan tərəfdən onun çadırına doğru 

gəldi,  yaxınlaşınca  xanın  sol  tərəfindən  qövs  cızaraq  xanın  önündə  atdan 

endi  və  görüşüləcək  yerə  qədər  doqquz  dəfə  hörmətlə  yükünərək  irəlilədi. 

Kiçık xan yaxınlaşınca böyük xan da oturduğu  yerdən qalxdı, onlar görüş-

dülər və qucaqlaşıb xeyli vaxt eləcə durdular. Qucaqlaşma bitdi, geri çəkilən 

kiçık xan yenə doqquz dəfə  yükündü, hədiyyələrini təqdim edərkən də də-

fələrlə hörmətlə diz çökdü. Sonra gəlib oturdular. 

Kiçık xanın adamları tamamən moğol adətinə görə geyinmişdilər. Mo-

ğol biçimi börkləri, Çin atlasından işləməli paltarları, dana dərisindən moğol 

biçimi  yaşıl  oxdanları  və  yəhərləri  vardı,  moğol  atları  üstündə  onlara  xas 

olan şəkildə süslü idilər. Kiçık xanın adamları çox deyildi, mindən artıq, iki 

mindən bir az azdı. 

Kiçık xan dayım qəribə bir adamdı. Yaxşı qılınc çalan və cəsur idi. Si-

lahlar  içində  ən  çox  qılınca  etibar  edirdi.  «Şeşpər,  toppuz,  əmud,  ay-balta

1

 

və balta bir yerə dəysə, ancaq oraya təsir edər, amma qılınc dəydiyi yeri baş-

dan-ayağa qədər kəsər» deyirdi. İti qılıncını heç zaman yanından ayırmazdı, 

ya belindən asar, (103  b) ya da əlində tutardı. Əyalətdə böyüdüyü üçün bir 

az köntöy, danışığı da bir az qaba idi. 

Bir az öncə bəhs etdiyim kimi, [onun ərməğan etdiyi] bu moğol paltarı 

ilə kiçık xan dayımla birlikdə gəldim. Xoca Əbülməkarim isə böyük xan da-

yımla birlikdə idi. Məni tanımadı, «Bu hansı sultandır?» deyə soruşdu. Mən 

ona cavab verdikdən sonra məni tanıdı. 

Daşkəndə gələr-gəlməz, xanlar Əndicana Sultan Əhməd Tənbəlin üs-

tünə qoşun çəkərək Kəndirli keçidi yoluyla hərəkət etdilər. Ahəngəran ova-

sına çatanda kiçık xanla məni daha irəli göndərdilər. Keçiddən keçib Zirkan 

və Kəman kənarında qoşuna baxış keçirdilər, təxminən otuz minə qədər əs-

gər olduğu ortaya çıxdı. 

Tənbəlin  də  öz  qoşununu  yığıb  Axsiyə  gəldiyi  barədə  xəbərlər  alın-

mağa başladı. Xanlar vəziyyəti müzakirə etdilər və mənim bir dəstə əsgərlə 

Xocənd çayını keçərək Oş və Özgənd tərəfinə gedib Tənbəli arxadan müha-

sirəyə almağıma qərar  verdilər.  

Bu qərara uyğun olaraq  Əyub Bəyciyi  tüməniylə, Can Həsən   Narini 

narinləri  ilə,  Məhəmməd  Duğlat  Hisarı  və  [onun  kiçık  qardaşı]  Sultan  Hü-

seyn  Duğlatla  Sultan  Əhməd  Mirzə  Duğlatın  özlərini  -duğlat  tüməni  bun-

                                                           

1

 Ay-balta: təbərzin, kəsən qismi, yəni ağzı aypara şəklində olduğu üçün belə adlanır. 

BABURNAMƏ 

 

119 

larla deyildi- habelə Qənbər Əlini mənə qoşdular, Sarıqbaş Mirzə İtərçini isə 

çərikbəyi təyin etdilər. 

Kernanda  xanlardan  ayrılıb  Səkan  civarından  Xocənd  çayını  salla 

keçib Xukan (104 a) örçini Rabati-Çoban üzərindən yürüyərək Qubanı zəbt 

etdikdən  sonra,  Alayluq  örçini  üzərindən  sürətlə  Oşa  doğru  hərəkət  etdik. 

Səhər  vaxtı  qəfildən  Oş  kurqanına  girdik.  Oş  əhalisi  müqavimət  göstərmə-

dən  şəhəri  təslim  etdi.  Vilayət  xalqı,  şübhəsiz,  bizim  gəlişimizi  gözləyirdi. 

Tənbəldən qorxduqları və bizim uzaq olduğumuz üçün bir şey edə bilmirdi. 

Oşu ələ keçirincə Əndicanın şərqindəki və cənubundakı dağların və ovaların 

xalqı tamamən bizim tərəfimizə keçdi. 

Əskidən  Fərqanə  vilayətinin  paytaxtı  olan  Özgəndin  sərhəd  boyunda 

yaxşı  bir  kurqanı  var.  Oranın  əhalisi  bizə  tabe  olmağı  qəbul  edərək  adam 

göndərib  hakimiyyətimiz  altına  girdi.  Bir  neçə  gün  sonra  mərginanlılar  da 

öz valilərini qovaraq mənə tabe oldular. Əndicandan başqa Xocənd çayının 

Əndican tərəfində olan bütün kurqanları bizə qoşuldu. 

O əsnada belə qarışıqlıqların yaşanmasına baxmayaraq Tənbəl hələ də 

bunlara  aldırmadan  Axsi  ilə  Kərnan  arasında  öz  atlı  və  piyada  qoşunu  ilə 

xanlara  qarşı  ağac  maneələr  və  xəndəklərlə  yerini  möhkəmləndirmiş  halda 

dayanmışdı. Bir neçə dəfə o tərəflərdə kiçik çarpışmalar oldu, lakin hansı tə-

rəfin qalib və ya məğlub olduğu anlaşılmadı. 

Əndican  tərəfindəki  əhali,  (l04  b)  kurqanlar  və  vilayətlər  mənə  tabe 

olduqları üçün Əndican əhalisi də, əlbəttə ki, məni istəyir, lakin bir çarə tapa 

bilmirdi. 

 

ÇĠHĠL-DOXTƏRANDA ANĠ BASQIN 

 

Bir gecə Əndicanın  yaxınına gedib adam  göndərərək şəhərin xocaları 

və başbilənləri ilə danışsaq bəlkə bizi bir tərəfdən içəri buraxarlar deyə dü-

şündüm. Bu niyyətlə Oşdan qalxıb gecə yarısı Əndicandan bir küruh məsa-

fədəki  Çihil-Doxtəranın  qarşısına  gəldik.  Qənbər  Əli  bəylə  bəzi  igidlər  bir 

az  irəli  göndərildi.  Onlar  gizlicə  kurqana  adam  göndərib  xocalar  və  başbi-

lənlərlə danışacaqdılar. Biz də göndərilən bəyləri bekləyərək at üzərində du-

rurduq. Bəziləri mürgüləyirdi, bəziləri da dərin yuxuya dalmışdı.  

Gecənin  üçüncü  pəhəri  olmuşdu.  Birdən-birə  davul  səsləri  və  savaş 

nərələri duyuldu.  Düşmənin  az,  ya  çox olduğunu bilmədən qafil və  yuxulu 

əsgər bir-birinə baxmadan anidən qaçmağa başladı. 

Mən  əsgəri  toplamağa  vaxt  tapmadan  düşmənə  doğru  cumdum.  Mir-

şah Koçin, Baba Şirzad və Dost Nasir da mənimlə birlikdə hərəkət etdilər. 

Bizim  bu  dörd  adamımızdan  başqa  bütün  əsgərimiz  qaçmağa  davam  etdi. 

Biz bir az irəliləyincə qarşımızdakılar ox atıb qışqırararaq üstümüzə cumdu-

lar.  Qaşqa  atı  olan  biri  mənim  lap  yaxınıma  qədər  gəldi.  Onun  atını  oxla 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

120 

vurdum, dərhal yerə yuvarlandı. Bundan sonra sanki bir az geri çəkilən kimi 

(105  a)  oldular.  Mənimlə  birlikdə  olan  o  üç  adam  belə  dedilər:  «Qaranlıq 

gecədə düşmənin az və ya çox olduğu bilinmir. Əsgərimizin də hamısı getdi. 

Biz  dörd  adam  düşmənə  nə  edə  bilərik.  Yaxşısı  budur  ki,  gedib  dağılan 

adamlarımızı geri qaytarıb sonra vuruşaq». 

Dərhal gedib əsgərə yetişdik. Lakin nə qədər vurub qamçılasaq, nə et-

sək də əsgəri geri qaytara bilmədik. Bu dörd adamla təkrar dönüb ox atdıq. 

Bir  az  durdular.  Bir-iki  dəfə    bizim  üç-dörd  adamdan  artıq  olmadığımızı 

gördükləri üçün təkrar əsgəri təqib etməyə və atdan salmağa başladılar. Bu 

şəkildə üç-dörd dəfə gedib bizim adamları saxlamağa çalışdım, ancaq onlar 

dayanmadılar.  Belə  olunca  təkrar  bu  üç  adamla  qayıdıb  ox  ataraq  düşməni 

qovdum. İki-üç adam əsgəri izləyərək Xarabuq və Bişamun qarşısındakı tə-

pələrə  qədər  gəldik.  Buraya  çatanda  qarşımıza  Məhəmməd  Əli  Mübəşşir 

çıxdı. «Bunlar azdır, gəlin üstlərinə at salaq « dedim. Durub at saldıq, onlar 

dayandılar. Dağılmış olan əsgər oradan-buradan gəlib bir yerə yığıldı. Bəzi 

yaxşı igidlər elə dağılmışdılar ki, gedib birbaş Oşa çatmışdılar. Bu işin əsli 

belə  olmuşdur:  Əyyub  Bəycik  tüməninə  mənsub  bir  neçə  moğol  Oşda  biz-

dən ayrılıb yağmaçılıq etmək üçün Əndican civarına gəlmişmiş. Bizim əsgə-

rin gurultusunu eşidərək gizlicə bir az irəli gəlib öz parollarını qışqırmışlar. 

Bu parol iki cür olur. (105 b) Biri hər qəbilənin öz paroludur. Məsələn, 

bəzi  qəbilələrin  parolu  dürdanə,  bəzisininki  toqqay,  bəzisinin  də  lülüdür 

[inci]. İkincisi isə bütün əsgərə məxsus və sadəcə bir əməliyyat üçün işlən-

mək  üzərə  iki  sözü  birləşdirərək  düzələn  paroldur.  Bu  zaman  qarşılaşanda 

biri bir sözü söyləyir, digəri də onun qarşılığı olan sözlə cavab verir. Bu şə-

kildə dost düşməndən ayrılır, öz adamın yabançıdan seçilir. 

Bu səfər parol olaraq Daşkənd və Sayram sözləri müəyyən edilmişdi. 

Daşkənd  deyiləndə  Sayram,  Sayram  deyiləndə  isə  Daşkənd  deyilməli  idi. 

Bu  qarşılaşmada  Xoca  Məhəmməd  Əli  [Kitabdar]  bir  az  irəlidə  imiş.  Mo-

ğollar «Daşkənd, Daşkənd» deyə gəlirlər. Xoca Məhəmməd Əli sart idi, hə-

yəcana  qapılaraq  o  da  «Daşkənd,  Daşkənd»  deyə  cavab  verir.  Moğollar  da 

onu  düşmən  sanaraq  savaş  nərəsi  çəkərək  davul  çalıb  ox  atırlar.  Bax,  belə 

bir yanlışlıq üzündən perişan olduq və nəzərdə tutduğumuz plan gerçəkləş-

mədi. Təkrar qayıdıb Oşa gəldik.  

 

BABURUN ƏNDĠCANI ƏLƏ KEÇĠRMƏ TƏġƏBBÜSÜ 

 

Beş-altı gün sonra dağ, ova və kurqanlar təkrar mənim əlimə keçdiyi 

üçün Tənbəl və onun tərəfdarları dilxor olub qətiyyətlərini itirdilər, əsgərləri 

üç-üç,  dörd-dörd  dağlara  və  ovalara  qaçmağa  başladılar.  Onların  içindən 

bizim  tərəfə  keçən  bəziləri  dedilər  ki,  Tənbəlin  işləri  xarabdır,  bu  üç-dörd 

gün içində tam pozulacaq və o, geri çəkilməyə məcbur olacaq». 

BABURNAMƏ 

 

121 

Bu xəbər gəlincə Əndican üzərinə hərəkət etdik. Əndican kurqanında 

Tənbəlin  kiçık  qardaşı  Sultan  Məhəmməd  Kəlpük  (Gülbəy)  vardı.  Tutluq 

yoluyla  gəlib  Əndicanın  güney  tərəfinə,  Xaqan  arxına  (106  a)  günorta  na-

mazı  vaxtı  axınçı  göndərdik.  Özüm  də  axınçıların  arxasından  Püşdə-Eyşin 

Xaqan arxı tərəfindəki ətəyinə gəldim. 

Kəşfiyyatçılar  Sultan  Məhəmməd  Kəlpükün  əmrindəki  adamlarıyla 

birlikdə  şəhərin  məhəllələrindən  və  bağlarından  dışarı  çıxaraq  Püşdə-Eyşin 

ətəyinə  getdiyini  xəbər  verdilər.  Axınçılar  hələ  toplanmamışdı.  Buna  bax-

mayaraq dərhal düşmən tərəfinə hərəkət etdim. 

Kəlpükün  beş  yüzdən  artıq  adamı  vardı.  Bizim  adamlarımız  ondan 

daha artıq idi, lakin əsgərimiz axına göndərilmişdi. Onunla qarşılaşanda biz 

də onlar qədər idik. Səf tutub nizama girməyi düşünmədən dördnala düşmən 

üstünə  çapdıq.  Yaxınlaşanda  bizə  müqavimət  göstərə  bilmədilər  və  bir-iki 

qılınc zərbəsindən sonra qaçıb dağıldılar. Onun adamlarını Xaqan qapısının 

yaxınına qədər atdan sala-sala təqib etdik. 

Düşməni  məğlub  edib  məhəllələrin  kənarına,  Xoca-Kəttəyə  çatanda 

axşam olmuşdu. Tez qapıya yürümək niyyətindəydim. Amma yaşlı və təcrü-

bəli böyük bəylərdən Dost bəyin atası Nasir bəy və Qənbər Əli bəy dedilər: 

«Artıq  gecdir,  qaranlıqda  kurqana  yaxın  getmək  ehtiyatsızlıq  olar.  Bir  az 

geri çəkilib düşərgə quraq. Ertəsi sabah çarəsiz qalıb kurqanı necə olsa təs-

lim  edərlər».  Bu  təcrübəli  bəylərin  sözünə  qulaq  asaraq  məhəllələrin  kəna-

rından  (l06  b)  geri  qayıtdıq.  Qapıya  qədər  getmiş  olsaydıq,  heç  şübhəsiz, 

kurqanı ələ keçirərdik. 

Yatsı namazı  vaxtı  gəlib Xaqan arxından keçərək Rabati-Ruzaq kən-

dinin yanında düşərgə qurduq. Tənbəlin nizamsız şəkildə qayıdıb Əndicana 

getməkdə olduğu xəbəri gəlməsinə baxmayaraq təcrübəsizlik üzündən  qəf-

lətə  düşdük.  Xaqan arxı kimi  möhkəm  bir arxın kənarında düşərgə  qurmaq 

yerinə,  arxdan  keçib  Rabati-Ruzaq  kəndinin  yanında  düz  yerdə  dayanmış, 

qarovul  və çağdavul qoymadan yıxılıb yatmışdıq. Dan ağararkən əsgər şirin 

yuxuda idi. Qənbər Əli sürətlə gəlib  «Düşmən gəldi, qalxın!» deyə bağırdı. 

Belə dedi və durmadan keçib getdi. 

Mən  sülh  dövründə  belə  daima  paltarımı  çıxarmadan  yatırdım.  Qal-

xar-qalxmaz qılıncımı və oxdanımı bağlayıb dərhal atlandım. Tuğcunun tuğ 

bağlamasına vaxt qalmadı, tuğu əlinə alaraq ata mindi. Düşmənin gəlməkdə 

olduğu tərəfə getdik. Hərəkət edərkən yalnızca on-on beş adam idik. Bir ox 

atımı qədər yol keçdikdən sonra düşmənin axınçısına yetişdik. Bu vaxt mə-

nim yanımda ona qədər adam vardı. Sürətlə çapıb onlara çatdıq və ox atıb 

öndəki adamlarını ələ keçirərək yolumuza davam etdik. Təkrar bir ox atımı 

məsafə qədər təqib etdikdən sonra da mərkəzlərinə vardıq. 

Sultan Əhməd Tənbəl yüzə qədər adamıyla (107 a) hərəkətsiz dururdu. 

Tənbəlin  özü  bir  adamıyla  birlikdə  səfdən  bir  az  irəlidəydi  və  «Vur,  vur!» 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

122 

deyə hayqırırdı. Lakin adamlarının çoxu yan dönüb, qaçaq, yoxsa qaçmayaq 

deyirmiş kimi dururdu. Bu əsnada yanımda üç adam qalmışdı; bunlar Dost 

Nasir,  Mirzəqulu  Göyəldaş,  Kərimdad  Xudadad  Türkməndi.  Kamandakı 

oxu Tənbəlin dəbilqəsinə atdım. Əlimi təkrar oxdana apardım və xan dayı-

mın verdiyi yaşıl boyalı, quşagir bir ox vardı, o çıxdı. Bunu atmaq istəmə-

dim. Bunu oxdana qoyana qədər bəlkə iki ox atacaq qədər zaman keçdi. Ka-

mana təkrar bir ox yerləşdirərək bir az irəlilədim. Yanımdakı üç adam bir az 

geridə qaldı. 

Qarşımdakı  iki  adamdan  biri  Tənbəl  imiş,  o  da  bir  az  irəli  yürüdü. 

Aramızda böyük bir yol vardı. Mən bu tərəfdən, o da qarşı tərəfdən yola gi-

rərək  yol  üzərində  qarşılaşdıq.  Mənim  sağ  tərəfim  düşmənə,  Tənbəlin  sağ 

tərəfi isə bizə çevrilmişdi. Tənbəlin at zirehindən başqa hər silahı tamamdı, 

mənimsə oxdanımla qılıncımdan başqa heç bir silahım yoxdu. Əlimdəki oxu 

atıb  onun  qalxanıyla  ox  qabını  bir-birinə  tikdim.  Bu  vəziyyətdə  ikən  onun 

oxu sağ buduma sancıldı. Başımda dəbilqə vardı, Tənbəl başıma vurdu. Ba-

şım qılınc zərbəsindən sərsəmləşdi (l07 b). Dəbilqənin bir teli belə qopmadı, 

lakin başımda dərin bir yara açıldı. Qılınca əl ata bilməmişdim, qınında idi, 

lakin çıxarmağa vaxt qalmadı. İzdihamlı düşmən içində tək başıma qalmış-

dım, gözləmə zamanı deyildi və yüyəni çevirdim. Bir qılınc zərbəsi də ox-

dandakı  oxlarıma  dəymişdi.  Yeddi-səkkiz  addım  geri  dönmüşdüm  ki,  üç 

adam piyada olaraq mənə qoşuldu. Tənbəl məndən sonra Dost Nasirə də qı-

lıncıyla hücum etmişmiş. 

Bir ox atımı qədər dalımızca gəldilər. 

Xaqan arxı böyük bir çaydır və dərindir. Hər yerindən keçilməz. Allah 

rast gətirdi və birbaş bu arxın bir keçidinə gəldik. Dost Nasirin atı bir az zəif 

idi, arxı keçən kimi yıxıldı. Durub onu ata mindirdik və Xarabuq ilə Fərqanə 

arasındakı təpə üzərindən Oşa doğru getdik. Bu təpəyə çıxanda Məzid Ta-

ğayi də gəlib bizə qoşuldu. Onun da sağ ayağına, dizindən bir az aşağıya bir 

ox dəymişdi. Düzdür, dəlib keçməmişdi, ancaq Oşa gələnə qədər çox əziy-

yət  çəkdi. 

Bu çarpışmada mənim yaxşı adamlarım həlak oldular. Nasir bəy, Mə-

həmməd Əli Mübəşşir, Xoca Məhəmməd Əli, Xosrov Göyəldaş və Numan 

Çöhrə burada öldülər. İgidlərdən də xeyli adam vuruldu.