ZƏHĠRƏDDĠn məHƏMMƏd babur



Yüklə 4,27 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/48
tarix31.01.2017
ölçüsü4,27 Mb.
#7190
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   48

 

 

 

 

 

 

 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 



20 

 

 

 

 

I. FƏRQANƏ 

 

 

 

 

FƏRQANƏ - 899 (12 OKTYABR 1493 - 2 OKTYABR 1494) 

 

SƏKKĠZ YÜZ DOXSAN DOQQUZUNCU ĠLĠN HADĠSƏLƏRĠ 

 

(1  b)  Tanrı-təalanın  inayəti,  həzrəti-sərvəri-kainatın  şəfaəti  və  çahar-

yari-basəfaların  himməti  ilə

1

 899-cu  il  ramazan  ayının  5-də



2

 (=10  iyun 

1494çərşənbə axşamı on iki yaşında Fərqanə vilayətində padşah oldum. 

  

FƏRQANƏ VĠLAYƏTĠNĠN TƏSVĠRĠ 

 

F ə r q a n ə vilayəti



3

 beşinci iqlimdədir

4

 və məmurənin kənarındadır. 



Şərqi Kaşğar, qərbi Səmərqənd, cənubu isə Bədəxşanın sərhəddi olan dağ-

lardır. Şimalında əvvəllər Almalıq, Almatu və Yengi (kitablarda Otrar kimi 

yazılır) kimi şəhərlər varmış, lakin onlar moğol və özbəklər tərəfindən xarab 

edilmiş  və  bugün  artıq  heç  bir  abadlığı  qalmamışdır.  Kiçık  bir  vilayətdir. 

Taxılı və meyvəsi boldur. 

Ətrafı dağlıqdır, yalnız Səmərqənd və Xocəndin yerləşdiyi qərb tərə-

fində dağ yoxdur. Qışda o tərəfdən başqa heç bir yerdən düşmən gələ bilməz. 

Xocənd çayı adı ilə də bilinən Seyhun çayı (2 a) bu ölkənin şimal-şərqindən 

gəlir  və  içindən  keçərək  qərbə  tərəf  axır;  Xocəndin  şimalından  və  bugün 

Şahruxiyyə

5

 adı  ilə  bilinən  Fənakətin  cənubundan  keçib  təkrar  şimala  dö-



nərək  Türküstana  doğru  gedir.  Türküstandan  xeyli  aşağıda  bu  çay  heç  bir 

                                                           

1

 Cümlənin bu qismi türkcə və rusca nəşrlərdə yoxdur, özbəkcə nəşrindən aldıq. 



2

 Babur olayları müsəlman hicri təqvimi ilə verir. 899-cu il miladi tarixlə 1493/94-cü ilə 

uyğun gəlir (bundan sonra miladi tarixlər bərabərlik işarəsi ilə mötərizədə göstəriləcək). 

3

 Hazırda  beş  vilayətdən  ibarət  olan  tarixi  Fərqanə  (təxminən  20 000  kv  km)  üç  qonşu 



dövlətin  tərkibindədir:  Fərqanə,  Əndican  və  Nəmənqan  Özbəkistana,  Xocənd  Tacikistana, 

Oş isə Qırğızıstana daxildir. 

 

4

 Ptolomeyin coğrafiyasına görə, dünya cənubdan şimala doğru yeddi iqlimə ayrılır və 



üçüncüdən beşinciyə qədər olan iqlimlər yaşamağa əlverişlidir. 

5

 Şahruxiyyə: əskidən Finakət və ya Bənəkət adlanan bu şəhər monqol hücumu zamanı 



xarabaya çevrilmişdi. Əmir Teymur onu bərpa etdirərək oğlu Şahruxun şərəfinə Şahruxiyyə 

adlandırmışdı. Hazırda xarabalıqları qalır.    



BABURNAMƏ 

 

21 



çaya qarışmadan qumlar arasında tamamilə itir. 

Fərqanə vilayətinin beşi Seyhun çayının cənubunda, ikisi də şimalında 

olmaqla yeddi şəhəri vardır. 

Ə n d i c a n güney tərəfdəki şəhərlərdən biri olub mərkəzdədir. Bu şə-

hər  Fərqanə vilayətinin  paytaxtıdır. Taxılı  çoxdur, meyvəsi  boldur, qovunu 

və üzümü yaxşıdır. Qovun yetişən mövsümdə bostandan qovun satmaq adəti 

yoxdur. Əndican naşpatisindən daha yaxşı naşpati

1

 tapılmaz. 



Bütün Mavəraünnəhr bölgəsində Səmərqənd və Keş kurqanlarını çıx-

maqla Əndican kurqanından daha böyük kurqan

2

 yoxdur.  Üç  qapısı  vardır. 



Ərki

3

 güney tərəfindədir. Maraqlıdır ki, buraya doqquz tarnovdan



4

 su girdiyi 

halda heç bir yerdən çıxmır. Qalanın ətrafındakı xəndəyin kənarında daş dö-

şənmiş böyük bir  yol var. Qalanın ətrafı məhəllələrlə çevrilmişdir. Bu mə-

həllələr qaladan bu xəndək və onun yanından keçən böyük yolla ayrılır. 

Ov quşu çoxdur. Qırqovulu (2  b) hədsiz ətli olur. Rəvayət edirlər ki, 

bir qırqovulu dörd adam yeyib qurtara bilmirmiş. 

Əhalisi  türkdür.  Şəhərdə  və  bazarda  türkcə  bilməyən  yoxdur.  Xalqın 

danışıq dili yazı dilinə uyğundur. Bu səbəblə Mir Əlişir Nəvai Heratda nəş-

vü nüma tapdığı halda, əsərlərini bu dillə yazmışdır. Camaatın dili poetikdir. 

Əhalisi  arasında  gözəllər  çoxdur.  Musiqidə  məşhur  olan  Xoca  Yusif  əndi-

canlıdır. Havası rütubətli olduğu üçün səhhətə zərərlidir, payızda qızdırma-

ya tutulanlar çox olur.  

O  ş  şəhəri  Əndicanın  cənub-şərqindədir.  Şərqə  doğru  Əndicandan  

dörd ağac

5

 məsafədədir. Havası gözəl və suyu boldur. Baharı çox gözəl olur. 



olur. Oşun gözəlliyinə dair bir çox rəvayət vardır. 

Kurqanının  cənub-şərqində  təbiətlə  ahəng  içində  olan  bir  dağ  vardır. 

Bərakuh adlı bu dağın təpəsində [Baburun dayısı, moğol xanı] Sultan Mah-

mud  xan  bir  köşk  tikdirmişdir.  Bu  köşkdən  bir  az  aşağıda,  dağın  çıxıntılı, 

dik  bir  yerində  902-ci  ildə  (=1496/97)  mən  də  eyvanlı  bir  köşk  tikdirdim. 

Onun köşkü mənimkindən daha yüksəkdə olsa da, mənimki daha gözəl bir 

yerdədir; bütün şəhər və məhəllələr ayaq altındadır (3 a)

Əndican çayı Oş məhəllələrinin içindən keçərək Əndicana axır. Bu ça-

yın  iki  tərəfi  boyu  bağlar  uzanıb  gedir.  Buranın  bənövşəsi  çox  lətafətlidir. 

Axar suları vardır. Baharı çox gözəl olur; bir çox lalə və gül açır. 

Bərakuh  dağının  ətəyində,  çay  ilə  bağların  arasında  Cövza  adlı  kiçık 

bir  cami  var.  Caminin  dağ  tərəfindən  böyük  bir  çay  axır.  Bu  caminin  lətif 

yoncalarla  örtülü  bayır  həyəti  bir  az  meylli,  hər  tərəfi  kölgəli  və  səfalı  bir 

                                                           

1

 Naşpati: Əndicanda yetişən və ən gözəl olduğu söylənən qovun və ya armud növü. 



2

 Kurqan: qala deməkdir. Orijinal mətndə bu sözlə verildiyi üçün saxladıq. 

3

 Ərk: içqala, bürc, qala içində qala. 



4

 Arx, yaxud  tarnav: su kanalı.  

5

 Ağac: dövrə və bölgəyə görə dəyişən, təxminən 6 km olan bir uzunluq ölçüsüdür.  



Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 



22 

meydandır.  Hər  gələn  qonaq  və  yolçu  burada  istirahət  edir.  Oş  camaatının 

qəribə bir adəti var: əgər bir adam burada yatıb qalsa, o çaydan su alıb üstü-

nə tökürlər. 

[Teymur bəyin oğlu] Ömər Şeyx Mirzənin son zamanlarında bu dağda 

qırmızı və ağ dalğalı bir daş tapılmışdı. Bıçaq sapı, kəmər toqqası və digər 

bəzi şeylərin emalı üçün istifadə olunan çox gözəl bir daşdır. Fərqanə vila-

yətində Oş qədər səfalı və havalı bir şəhər yoxdur.  

M  ə  r  g  i  n  a  n  Əndicanın  qərbində  və  ondan  yeddi  ağac  məsafədə 

gözəl bir şəhərdir. Neməti çox, narı və əriyi fövqəladə gözəldir. Danəkəlan 

dedikləri bir növ narı vardır ki, şirinlikdə və meyxoşluqda Səmnan narlarına 

(3  b)  tərcih  edilə  bilər.  Çəkirdəyini  çıxardıqdan  sonra  içinə  badam  qoyub 

qurutduqları və sübhani dedikləri bir əriyi də çox ləzzətlidir. 

Ovu və quşu çoxdur; civarında ağ geyiklər olur. Əhalisi sartdır

1

. Bun-



lar  yumruq  yarışında mahir və davakar insanlardır. Yumruq  yarışı Mavəra-

ünnəhrdə çox bilinən bir adətdir. Səmərqənd və Buxarada bu sahədə şöhrət 

qazananların  çoxu  mərginanlıdır.  Hidayə  adlı  əsərin  müəllifi  Şeyx  Bürha-

nəddin Əli Mərginanın Rəşdan kəndindəndir.  

İ s f ə r a dağ ətəyində salınmış, axar suları və şaftalı bağları olan bir 

şəhərdır. Mərginanın cənub-qərbində və ondan doqquz ağac uzaqlıqda yer-

ləşir. Meyvə ağacları hədsiz çoxdur; lakin bağlarında badam ağacı üstünlük 

təşkil edir. Əhalisi tamamən sart və dağlıdır. 

Cənubundakı təpələrin arasında daş-ayna dedikləri bir daş parçası var, 

uzunluğu  təxminən  on  karidir

2

.  Yüksəkliyi  bəzi  yerlərində  insan  boyu  qə-



dərdir, alçaq qismi isə bəzi yerlərində insan belinə çatır. Ayna kimi hər şeyi 

əks etdirir. 

İsfəra vilayəti İsfəra, Varux, Sux və Huşyar olmaq üzrə dörd dağ ətə-

yindən  ibarətdir.  Məhəmməd  Şeybani  xan  [Baburun  dayıları]  Sultan  Mah-

mud  xan  ilə  Alaca  xanı  məğlub  edərək  Daşkənd  və  Şahruxiyyəni  alanda 

mən də bu Sux (4 a) və Huşyar dağlarının ətəklərinə gəlmiş və sıxıntı içində 

orada bir ilə yaxın qaldıqdan sonra Kabilə getmişdim. 

X o c ə n d Əndicandan qərbə doğru iyirmi beş ağac məsafədə bir şə-

hərdir.  Xocənd  ilə  Səmərqəndin  arası  da  iyirmi  beş  ağacdır.  Qədim  şəhər-

lərdəndir. Şeyx Məsləhət (Müslihəddin) və Xoca Kamal xocəndlidir. 

Meyvəsi bol və çox gözəl olur. Narı xüsusilə məşhurdur; sibi-Səmər-

qənd  (Səmərqənd  alması)  və  ənari-Xocənd  (Xocənd  narı)  adla  deyilir.  An-

caq indilərdə Mərginanın narı daha yaxşıdır.  

                                                           

1

 Sart:  türklər  və  moğollar  tərəfindən  bəzi  gövmlərin  ortaq adı  olaraq  işlədilən  termin. 



Sart  adı  Türküstanda  moğol  hakimiyyəti  zamanı  türk  olmayan  qövmlər  üçün  işlənmişdir. 

Buxara  və  Xokandda  şəhərli  və  əkinçi  xalqın  dışındaki  köçəri  qırğızlara  da  sart  deyilirdi. 

Qazaxlar  isə  türkcə  və  ya  farsca  danışmalarına  baxmadan  oturaq  əhaliyə  sart  deyirdilər. 

Rəsmi yazı dilində taciklər dışındakı türkləşmiş xalq bu adla anılırdı. 

2

 Kari: 6 tutam uzunluğunda, yəni 144 arpa boyunda bir uzunluq ölçüsü.  



BABURNAMƏ 

 

23 



Kurqanı yüksək bir yerdədir. Seyhun çayı cənubdan axır və kurqandan 

təxminən bir ox atımı məsafədən keçir. Kurqan ilə çayın şimalındakı Mutu-

gil adlı dağda firuzə mədənləri və digər yataqlar var. Bu dağda ilan yaman 

çoxdur. 


Xocəndin ovlaq və quşlaqları çox yaxşıdır. Ağ geyik, geyik, qırqovul 

və dovşanı çoxdur. Havası sağlamlıq üçün çox zərərlidir və payızda qızdır-

maya tutulan çox olur. Rəvayətə görə, burada sərçəni də qızdırma tuturmuş. 

Havasının pisliyinə şimaldakı bağların səbəb olduğu söylənir. 

Xocəndə tabe olan K ə n d i – B a d a m bir şəhər olmasa da, kiçık və 

gözəl  bir  şəhərcikdir.  Badamı  yaxşı  olduğundan  (4  b)  bu  ad  verilmişdir. 

Hürmüzə və Hindistana oranın badamı gedir. Xocənddən beş-altı ağac şərq-

dədir. 


Xocənd ilə Kəndi-Badam  arasında Ha-Dərviş adlı bir çöl  var. Bu çöl 

daim küləklidir, orada tez-tez qasırğalar olur. Çölün şərqində yerləşən Mər-

ginanla qərbində olan Xocəndə buradan sürəkli küləklər əsir. Rəvayətə görə, 

bir  neçə  dərviş  bu  çöldə  qasırğaya  tutulmuş  və  bir-birlərini  tapa  bilmədən 

«ha, dərviş, ha, dərviş!» deyərək ölmüşlər. O zamandan bəri bu çölə Ha-Də-

rviş deyirlər. 

A x s i  Seyhun çayının şimal tərəfindəki şəhərlərdən biridir. Kitablarda 

Axsi-kət deyə yazılır. Şair Əsirəddinə də Əsirəddin Axsikəti deyirlər. Fərqa-

nədə Əndicandan sonra  ondan böyük şəhər  yoxdur. Əndicanın  qərbində  və 

doqquz ağac məsafədədir. Ömər Şeyx Mirzə buranı paytaxt eləmişdi. 

Seyhun çayı kurqanın altından axır. Kurqan yüksək bir uçurumun üzə-

rindədir  və  xəndək  yerinə  bu  dərin  uçurum  vardır.  Buranı  mərkəz  edən 

Ömər  Şeyx  Mirzə  bir-iki  qədəmə  kənardan  təkrar  çuxurlar  qazdırmışdır. 

Fərqanədə onun qədər möhkəm başqa bir kurqan yoxdur (5 a). Şəhərin mə-

həllələri  isə  kurqandan  bir  şeri

1

 uzaqdadır.  «Deh  koca  və  dərəxtan  koca»



2

  

məsəlini, deyəsən, Axsi üçün söyləmişlər. 

Qovunu yaxşı olur. Mir-teymuri dedikləri bir qovun növü var ki, belə 

qovun bütün dünyada yoxdur. Buxara qovunu da məşhurdur. Səmərqənd alı-

nan zaman Axsidən və Buxaradan qovun gətirdib bir məclisdə kəsdirmişdim. 

Lakin  Axsi  qovunu  ilə  heç  müqayisəyə  gələ  bilməz.  Ov  heyvanı  və  quşu 

çoxdur. Seyhun çayının Axsi tərəfi çöldür. Buralarda ağ geyik olduqca çox-

dur. Əndican tərəfi isə meşəlikdir. Geyiyi, qırqovulu və dovşanı bol və çox 

kök olur.  

K a s a n  Axsinin şimalında yerləşir və olduqca kiçık bir şəhərdir. Ən-

dican çayı Oşdan axdığı kimi, Axsi çayı da Kasandan axır. Gözəl və havalı 

bir yerdir. Səfalı bağları var və bunların hamısı dərə kənarında olduğu üçün 

buraya «quzu dərisindən kürk» deyirlər. Oşun və Kasanın əhalisi səfa və ha-

                                                           

1

 Seri: təxminən 2 milə uyğun gələn bir uzunluq ölçüsü. Bax: Qeydlər və izahlar. 



2

 Kənd harada, ağaclar harada. 



Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 



24 

va baxımından öz şəhərlərinin daha gözəl olduğunu iddia edirlər.  

Fərqanə  vilayətinin  ətrafındakı  dağlarda  gözəl  yaylalar  vardır.  Qızıl 

söyüd (tubulğu) ağacı yalnız bu dağlarda bitir, başqa yerlərdə bitmir. Tubul-

ğu qabığı qırmızı bir ağacdır. Ondan əsa, (5 b) qamçı sapı və quş qəfəsi dü-

zəldirlər, yonub ox da qayırırlar. Olduqca yaxşı bir ağacdır. Hədiyyə olaraq 

uzaq yerlərə də aparırlar. 

Bəzi  kitablarda  yəbrüh  üs-sənəmin

1

 bu  dağlarda  bitdiyi  yazılıdır.  La-



kin  bu dövrdə  belə  bir şey heç eşitmədim. Yalnız Yeddi-kəndin  dağlarında 

xalqın ayı otu dediyi və mehri-giyahın özəlliklərinə sahib bir ot olduğu mə-

lumdur. Bu ot, deyəsən, mehri-giyahdır və oranın əhalisi ona bu adı vermiş-

dir. Bu dağlarda firuzə və dəmir mədənləri də vardır. 

Adil  bir  şəkildə  idarə  edildiyi  təqdirdə  Fərqanə  vilayətinin  gəliri  ilə 

üç-dörd min əsgər bəsləmək mümkündür. 

 

ÖMƏR ġEYX MĠRZƏ 

 

[Baburun atası] Ömər Şeyx Mirzə yüksək düşüncəli və böyük iddialı 



bir  padşah  olduğu  üçün  daima  ölkəsini  genişləndirmək  barədə  fikirləşirdi. 

Dəfələrlə Səmərqəndə qoşun çəkdi. Bəzən məğlub oldu, bəzən də məqsədi-

nə çatmadan geri qayıtdı. 

Qaynatası Yunus xan Çingiz xanın ikinci oğlu Çağatay xanın nəslin-

dəndir. Mənim də babam olan Yunus xan o günlərdə Çağatay xanın yurdun-

da moğol ulusunun xanı idi. Ömər Şeyx Mirzə onu dəfələrlə xahiş-minnətlə 

dəvət edir və hər gəlişində ona vilayətlər verirdi. Ancaq işlər Ömər Şeyx (6 

a) Mirzənin istədiyi kimi olmurdu. Gah Ömər Şeyx Mirzənin pis hərəkətlə-

rindən, gah moğol ulusunun müqaviməti üzündən Yunus xan vilayətdə qala 

bilməyib təkrar Moğolistana gedirdi. Ən son dəvətində Ömər Şeyx Mirzə o 

zamanlar öz  idarəsində  olan Daşkənd vilayətini  ona verdi.  Bunu kitablarda 

Şaş, bəzən də Çaç deyə yazırlar ki, çaç yayı oradan gəlir. O tarixdən 908-ci 

ilə  (=l503) qədər Daşkənd və  Şahruxiyyə  vilayəti çağatay xanlarının idarə-

sində qaldı. Bu dövrdə moğol ulusunun xanlığı Yunus xanın böyük oğlu və 

mənim anamın böyük qardaşı olan Sultan Mahmud xanda idi. 

Ömər  Şeyx  Mirzənin  böyük  qardaşı  Səmərqənd  padşahı  Sultan  Əh-

məd Mirzə və moğol ulusunun xanı Sultan Mahmud xan Ömər Şeyx Mirzə-

nin  pis  hərəkətlərindən  rəncidə  olduqları  üçün  bir-birləri  ilə  ittifaq  etdilər. 

Sultan Əhməd Mirzə Sultan Mahmud xanı özünə kürəkən edərək həmin ta-

rixdə  Sultan  Əhməd  Mirzə  Xocənd  çayının  cənubundan,  Sultan  Mahmud 

xan  isə  şimalından  Ömər  Şeyx  Mirzənin  üstünə  qoşun  çəkdilər.  Bu  zaman 

qəribə  bir  hadisə  oldu.  Əvvəlcə  də  bəhs  etdiyimiz  kimi,  (6  b)  Axsi  qalası 

yüksək bir uçurum üzərində qurulmuşdur və onun binaları da bu uçurumun 

                                                           

1

 Yəbrüh üs-sənəm: insan kökü adlanan bir bitki, adamotu, qanqurudan.  



BABURNAMƏ 

 

25 



kənarında  yerləşir.  Bu  tarixdə  ramazan  ayının  dördüncü  bazar  ertəsi  günü 

(=9 iyun 1494Ömər Şeyx Mirzə bu uçurumdan göyərçin və göyərçinxana 

ilə düşərək öldü. Otuz doqquz yaşında idi. 

Doğumu  və  nəsəbi:  Ömər  Şeyx  Mirzə  860-cı  ildə  (=1456)  Səmər-

qənddə doğulmuşdu. Sultan Əbu Səid Mirzənin dördüncü oğluydu. Qardaş-

ları Sultan Əhməd Mirzə, Sultan Məhəmməd Mirzə və Sultan Mahmud Mir-

zədən kiçıkdir. Sultan Əbu Səid Mirzə isə Sultan Məhəmməd Mirzənin oğlu, 

Sultan  Məhəmməd  Mirzə  Miranşah  Mirzənin  oğlu,  Miranşah  Mirzə  isə 

Teymur  bəyin  üçüncü  oğluydu.  Miranşah  Mirzə  Ömər  Şeyx  ilə  Cahangir 

Mirzədən kiçık, Şahrux Mirzədən isə böyükdü. 

Sultan Əbu Səid Mirzə Ömər Şeyx Mirzəyə ilk öncə Kabili vermiş və 

Baba Kabilini ona bəy-atəkə

1

 təyin edib oraya göndərmişdi. Lakin mirzələ-



rin  sünnət  düyünü  səbəbilə  Dəreyi-Gəzdən  qaytarıb  Səmərqəndə  gətirtdi. 

Düyündən sonra -Teymur bəy böyük Ömər Şeyx Mirzəyə Fərqanə vilayətini 

verdiyi üçün- o da öz oğlu Ömər Şeyx Mirzəyə Əndican vilayətini verib Xu-

daverdi Tuğçu Timurdaşı bəy-atəkə təyin edərək oraya göndərdi. 



Xarici görkəmi: qısa boylu, topsaqqal, şişman üzlü, tombul bir adam 

idi  (7  a). Çox dar paltar geyirdi. Qurşaq bağladarkən qarnını içəri çəkir və 

bağlandıqdan  sonra  özünü  buraxanda  çox  zaman  qurşaq  qopurdu.  Geyimə 

və yeməyə çox əhəmiyyət vermirdi. Çalmasını dəstar-piç sarıyırdı. Çalmalar 

o zaman çar-piç

2

 idi və sadə sarılıb quyruq buraxılırdı. Yazda divan xaricin-



də başına əksərən moğol biçimi börk qoyurdu. 

Əxlaqı və xasiyyəti: hənəfi məzhəbindən olub təmiz etiqadlı bir adam 

idi. Beş rükət namazını buraxmazdı. Qəzaya qalanları da həyatda ikən tama-

mən qılmışdır. Çox zaman yüksək səslə Quran oxuyurdu. Xoca Übeydullah 

həzrətlərinin  müridi  idi  və  dəfələrlə  onun  söhbətləri  ilə  şərəfləndirilmişdir. 

Xoca həzrətləri ona «oğlum» deyə xitab edirdi. Oxuyub yazmağı yaxşı bilir-

di.  Xəmsəteyni,  tarix  kitablarını  və  Məsnəvini  oxuyub  incələmişdi,  tez-tez 



Şahnamə oxuyurdu. Şeirə istedadı vardı, lakin buna əhəmiyyət vermirdi. 

Ədalətinin nə qədər  yüksək olduğu bu əhvalatdan da məlumdur: min 

adamlıq bir Xıtay karvanı yolda gedərkən Əndican tərəfindəki dağların ətə-

yində qar altında qalmış və ancaq iki adam xilas olmuşdu. Bunu eşidən kimi 

məmurlar göndərib karvanın bütün malını (7  b) zəbt etdirdi. Orada varislər 

olmadığı  və  özünün  də  ehtiyacı  olduğu  halda  bu  malları  qorudu.  Bir-iki  il 

sonra varisləri Səmərqənd və Xorasandan axtarıb tapdıraraq mallarını əskik-

siz olaraq təslim etdi. 

                                                           

1

 Bəy-atəkə: əslində ata və əkə "böyük qardaş" sözlərindən ibarət bir sözdür. Gənc şah-



zadələrin tərbiyə edilməsi və şahzadələr üçün ayrılmış vilayətlərin idarəsi ilə ilgili mühüm 

bir məmuriyyətə bəy-atəkəlik deyilirdi. Bizdəki atabəy və lələ tituluna uyğundur. Baburda 

bəy-atəkə ilə birlikdə eşik ixtiyarı termini də işlənir.  

2

 Çar-piç və dəstar-piç: çalma sarılarkən sarığın dolaşma, bükülmə və ya qıvrılmalarına 



görə işlənən terminlər. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 



26 

Çox cömərd və cömərd olduğu qədər da xoşxasiyyət idi; yaxşı təbiətli, 

gözəl və şirindil bir adamdı. Cəsur və mərddi. Bir dəfə Axsi qapısında və bir 

dəfə  də  Şahruxiyyə  qapısında  olmaq  üzrə  iki  dəfə  bütün  igidlərdən

1

 daha 


yaxşı qılınc çaldı. Oxu orta dərəcədə atırdı. Yumruğu çox qüvvətli idi, onun 

yumruğundan yıxılmayan yoxdu. Ölkəsini genişləndirmək ehtirası üzündən 

bir çox sülh müqaviləsi savaşa, dostluqlar isə düşmənçiliyə çevrildi. 

Əvvəllər çox içirdi. Sonralar yalnızca həftədə bir-iki dəfə məclis qur-

du. Xoşsöhbət bir adamdı, yerində və gözəl beytlər oxuyurdu. Sonralar daha 

ziyadə məcun atmağa başlamışdı, məcun atanda özündən gedirdi. Zəngin ol-

maqla birlikdə təvazökardı. Həmişə nərd, bəzən də qumar oynayırdı. 

Meydan  müharibələri:  üç  meydan  müharibəsi  elədi.  Birincisi  [öz 

qaynatası] Yunus xan ilə Əndicanın şimal (8 a) tərəfində və Seyhun çayı sa-

hilindəki Təkə-Səkritgü adlı yerdə elədiyi müharibədir. Bu çay dağ ətəyində 

çox dardır, rəvayətə görə, buradan bir təkə atlamış və bu ad da bunun üçün 

verilmişdir. Bu müharibədə yenildi və yaxalandı, ancaq Yunus xan yaxşılıq 

edib onu buraxdı. Müharibə burada olduğu üçün Təkə-Səkritgü müharibəsi 

bu vilayətdə bir tarix olmuşdur. 

İkincisi Türküstanda, Araş (Urs) çayının sahilində Səmərqənd ətrafını 

yağmalayan özbəklərlə elədiyi  müharibədir. Araş çayını buz üzərindən ke-

çərək onları möhkəm əzişdirdi, əsirlərini və mallarını geri alıb hamısını sa-

hiblərinə qaytardı. Özü heç bir şeyə tamah salmadı. 

Üçüncüsü isə [böyük qardaşı] Sultan Əhməd Mirzə ilə Şahruxiyyə və 

Ura-Təpə arasındakı Xas adlı kənddə etdiyi və yenildiyi müharibədir. 

Torpaqları:  atası  ona  Fərqanə  vilayətini  vermişdi.  Bir  müddət  Daş-

kənd və Sayram da onun əlində idi. Buraları ona böyük qardaşı Sultan Əh-

məd Mirzə vermişdi. Şahruxiyyəni də hiylə ilə alaraq bir müddət əlində sax-

ladı.  Son  zamanlarında  Daşkənd  və  Şahruxiyyə  əlindən  çıxmışdı.  Fərqanə 

vilayəti, Xocənd və Ura-Təpə -əsil adı Usruşnadır, amma Usruş da deyirlər- 

əlində idi. Xocəndi bəziləri Fərqanə (8 b) hesab etmir. Sultan Əhməd Mirzə 

Daşkəndə moğol üzərinə qoşun çəkib Çir çayının sahilində məğlub olmuşdu 

və  Ura-Təpədə  Hafiz  [Məhəmməd]  bəy  Dulday  vardı,  buranı  Ömər  Şeyx 

Mirzəyə verdi və o zamandan bəri Usruşna onun idarəsində idi. 

UĢaqları: üç oğlu və beş qızı qalmışdı. Bütün oğullarının ən böyüyü 

mən Zəhirəddin Məhəmməd Baburam. Anam Qutlu(ğ) Nigar xanımdır. 

Digər  bir  oğlu,  məndən  iki  yaş  kiçık  olan  Cahangir  Mirzədir,  amma 

onun anası moğolların tümən bəylərindən Fatma Sultan [ağa]dır. 

Digər  bir  oğlu  da  məndən  dörd  yaş  kiçık  olan  Nasir  Mirzədir,  anası 

əndicanlı Ümid adlı bir cariyədir. 

Qızlarının  ən  böyüyü  mənim  doğma  bacım  olan  Xanzadə  bəyimdir. 

Məndən beş  yaş böyükdür. Səmərqəndi ikinci dəfə  aldığım zaman [=1501] 

                                                           

1

 İgid: hökümdarın və ya bir bəyin yanında şəxsi tapşırıqlar məmuru; zabit.  



BABURNAMƏ 

 

27 



Sərpüldə yenilməyimə baxmayaraq gəlib qalanı beş ay müdafiə elədim. An-

caq ətrafdakı padşah və bəylərdən heç bir kömək gəlmədiyi üçün çarəsiz qa-

lıb çıxdım. O fətrətdə Xanzadə bəyim Məhəmməd Şeybani xanın əlinə düş-

müşdü.  Ondan  Xürrəm  şah  adlı  bir  oğlu  oldu.  Yaxşı  oğlan  idi.  Atası  Mə-

həmməd Şeybani xan Bəlx vilayətini ona vermişdi. (9 a) Atası öldükdən bir-

iki il sonra o da Allahın rəhmətinə qovuşdu. Şah İsmayıl özbəkləri Mərvdə 

yenəndə Xanzadə bəyim də oradaydı. Mənim sayəmdə xoş rəftar edib gön-

dərdilər  və  Qunduzda  gəlib  mənə  qoşuldu.  Bir-birimizi  görməyəli  on  il  ol-

muşdu. Onları görməyə mən və Məhəmməd Göyəldaş getdik. [Xanzadə] bə-

yim və yanındakılar məni tanımadılar, ancaq adımı söylədikdən sonra tanıya 

bildilər. Ömər Şeyx Mirzənin  qızlarının ikincisi Nasir Mirzənin  doğma ba-

cısı və məndən iki yaş böyük olan Mehribanu bəyimdir.  

Şəhribanu bəyim də Nasir Mirzənin doğma bacısıdır və məndən sək-

kiz yaş kiçıkdir. Digər bir qızı Yadigar Sultan bəyimdi, onun anası Ağa Sul-

tan adlı bir cariyədir. Digəri isə Qaragöz bəyim deyilən Ruqiyyə Sultan bə-

yimdir, onun anası Məxdumə Sultan bəyimdir. Hər ikisi Mirzənin ölümün-

dən sonra dünyaya gəlmişlər. Yadigar Sultan bəyimi nənəm İsən Dövlət bə-

yim böyütmüşdü. Şeybani xan Əndican və Axsini alanda Yadigar Sultan bə-

yim  Həmzə  Sultanın  Əbdüllətif  Sultan  adlı  oğlunun  əlinə  düşmüşdü.  Mən 

Həmzə Sultan komandanlığındakı sultanları Xutlan vilayətində yenərək Hi-

sarı  alanda  [=1511/12]  mənə  qoşuldu.  Fətrət  dövründə  isə  Ruqiyyə  Sultan 

bəyim Canibəy Sultanın əlinə düşdü. (9 b) Bir-iki oğlu oldu, amma yaşama-

dılar. İndi özünün isə Allahın rəhmətinə qovuşduğu xəbəri gəldi.  


Yüklə 4,27 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   48




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin