DOQQUZ YÜZ ÜÇÜNCÜ ĠLĠN HADĠSƏLƏRĠ
Baği-meydanın arxasındakı Külbə çayırında dayandıq. Səmərqəndin
sipahilərindən və şəhər əhalisindən lap çox adam Məhəmməd Çəb körpüsü-
nün civarında qarşımıza çıxdı. Bizim əsgər müharibəyə hazır deyildi. (43 a)
İgidlər hazırlaşana qədər Sultanqulunu və Babaqulunu ələ keçirərək hisara
götürdülər.
Bir neçə gün sonra qalxıb Kuhəkin arxasındakı Külbənin kənarında
durduq. Seyid Yusif Bəyi o gün Səmərqənddən çıxardılar, o da oraya gəlib
bizə xidmət etməyə hazır olduğunu bildirdi.
Buraya gəldiyimizi görən səmərqənddəkilər elə zənn etdilər ki, biz
geri çəkilmişik. Köməkçilər, sipahilər və şəhərlilər Mirzə körpüsünə və
Şeyxzadə darvazasından Məhəmməd Çəb körpüsünə qədər çıxdılar. İgidlərə
silahlanıb atlara minməyi əmr etdik. Onlar iki tərəfdən – Mirzə körpüsü ilə
Məhəmməd Çəb körpüsündən düşməni sıxışdırdılar. Allahın köməyilə düş-
mən yenildi. Onların ləyaqətli bəylərini və yaxşı igidlərini əsir edib gətirdi-
lər. Bunlardan biri Məhəmməd Miskin Hafiz Dulday idi, onun şəhadət bar-
mağını kəsmişdilər. Ondan başqa, Məhəmməd Qasım Nəbirə, onun kiçık
qardaşı Həsən Nəbirə və daha bunlar kimi sipahilər və əhali tərəfindən tanı-
nan igidlərdən xeyli vardı.
Şəhərin yetimlərindən Divanə Caməbəf ilə Kəlqaşığı da gətirdilər;
bunlar küçə qovğasında və oğurluqda alt təbəqə (43 b) arasında məşhur idi-
lər. Gari-Aşiqanda ölən piyadaların intiqamının alınması üçün işkəncə ilə
öldürülmələri əmr edildi. Bu, Səmərqənd əhalisi üçün qəti bir məğlubiyyət
idi. Bundan sonra kurqandan çıxmaları dayandı. İş o dərəcəyə vardı ki,
bizimkilər xəndək kənarına qədər gedib əsirlər gətirirdilər.
Günəş tərəzi bürcünə girdi. Soyuqlar başladı. Məsləhət toplantısına
qatıla biləcək bəyləri çağıraraq vəziyyəti müzakirə etdik. Bunlara qərar ve-
rildi: şəhər əhalisi o qədər aciz qalmışdır ki, Allahın inayətilə şəhəri bugün
də, sabah da ala bilərik. Burada soyuqdan əziyyət çəkməkdənsə şəhərin ya-
BABURNAMƏ
63
xınından qalxıb bir kurqanda qışlaq düzəltmək lazımdır. Əgər getmək lazım
gəlsə, oradan daha az tərəddüdlə getmək mümkündür.
Qışlaq üçün Xoca-Didar kurqanı uyğun görüldü. Oradan qalxıb Xoca-
Didarın önündəki çayıra getdik. Kurqana girib ev və koma yerlərini müəy-
yən etdik. Bunları düzəldəcək adamlar ilə təhsildarlar qoyaraq yurda döndük.
Qışlaq hazır olana qədər bir neçə gün çayırda qaldıq.
Bu zaman Baysunqur Mirzə Türküstana, Şeybani xana ard-arda
adamlar göndərərək kömək istəmiş. Qışlaq hazır oldu və biz kurqana (44 a)
girdik. Şeybani xan Türküstandan hücum edərək o gecə bizim yurdumuzun
üzərinə doğru gəldi. Bizim əsgərimiz yanımızda deyildi. Qışlak üzündən
bəziləri Ribati-Xocaya, bəziləri Qəbilə, bəziləri də Şiraza getmişdi. Buna
baxmayaraq əlimizdəki qoşunu toplayıb qarşı çıxdıq. Lakin Şeybani xan
müharibəyə girmədən Səmərqəndə doğru geri çəkildi. Şeybani xanla Bay-
sunqur Mirzənin istəkləri üst-üstə düşmədiyi üçün anlaşa bilməmişdilər.
Şeybani xan bir neçə gün sonra heç bir şey edə bilmədi və dilxor halda Tür-
küstana qayıtdı.
Baysunqur Mirzə yeddi ay mühasirə altında qaldı. Şeybani xandan kö-
mək ummuş, lakin bu ümidi də boşa çıxmışdı. Axırda iki-üç yüzə qədər ac
adamı ilə birlikdə Qunduza, Xosrov şahın yanına getdi. İyulda Amu-Dər-
yadan keçdiyi zaman Sultan Məsud Mirzənin qohumlarından və etibarlı
adamlarından olan Termiz hakimi Seyid Hüseyn Əkbər bunu xəbər alıb
Baysunqur Mirzənin üstünə yürüdü. Mirzə çayı keçmişdi, amma Mirim Tar-
xanı orada su götürdü. Seyid Hüseyn də geridə qalan adamlarını və əşyasını
ələ keçirdi. Baysunqur Mirzənin Tahir Məhəmməd adlı çöhrəsi də ələ keç-
mişdi. Xosrov şah Baysunqur Mirzəni yaxşı qarşıladı (44 b).
Baysunqur Səmərqənddən çıxanda bizə xəbər gəldi. Xoca-Didardan
hərəkət edərək Səmərqənd üzərinə yürüdük. Yolda Səmərqəndin böyükləri,
bəylər və igidlər birər-birər bizi qarşılayıb təbrik etməyə gəldilər. Rəbiyül-
əvvəl ayının sonlarına doğru [=1497 noyabr] ərkə girib Bostan-Saraya
endim. Tanrı təalanın inayəti ilə Səmərqənd şəhəri və vilayəti zəbt edilib ələ
keçirildi.
SƏMƏRQƏNDĠN QISA TƏSVĠRĠ
Səmərqənd qədər gözəl bir şəhər dünyada az tapılar. Beşinci iqlimdə-
dir. Koordinatları 99 dərəcə 56 dəqiqə uzunluq və 30 dərəcə 30 dəqiqə en
dairəsidir
1
. Şəhəri Səmərqənddir, vilayətinə Mavəraünnəhr deyirlər. Heç bir
düşmən onu güc və üstünlüklə ələ keçirə bimədiyi üçün «Bəldeyi-məhfuzə
2
1
Bu koordinatlar ortaçağ hesablarına görədir. Modern standartlara görə, Səmərqənd 67°
uzunluq və 39° 40' en dairəsindədir.
2
Bəldeyi-məhfuzə: (Allahın) hifz etdiyi yer, hifz olunan şəhər deməkdir.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
64
deyirlər. Səmərqənd əmirəlmöminin həzrəti Osman zamanında islamiyyəti
qəbul etmişdir. Səhabədən Qusəm bin Abbas buraya gəlmişdir. Onun məzarı
Ahən darvazasının bayırındadır və bugün də Məzari-Şah adıyla məşhurdur.
Səmərqəndi İskəndər [Filkus] qurmuşdur. Moğol və türk ulusları Sə-
mizkənd deyirlər. Teymur bəy buranı paytaxt eləmişdi. Teymur bəydən əv-
vəl onun kimi böyük bir padşah Səmərqəndi paytaxt eləməmişdi. Qala di-
varları üzərindən kurqanın uzunluğunun ölçülməsini əmr etdim; ölçdülər, on
min altı yüz qədəm çıxdı.
Əhalisi bütünlüklə sünni, pak məzhəb, şəriətə bağlı və dindardır. Həz-
rəti peyğəmbər zamanından bəri Mavəraünnəhrdə o qədər çox islam imamı
yetişmişdir ki, başqa heç bir vilayətdən (45 a) bu qədər çox imam çıxma-
mışdır. Kəlam imamlarından biri olan Şeyx Əbu Mənsur Səmərqəndin Ma-
turid adlı məhəlləsindəndir.
Kəlam imamları iki qrupa bölünür; birinə maturidiyyə, digərinə əşa-
riyyə deyirlər. Maturidiyyə Şeyx Əbu Mənsur tərəfindən qurulmuşdur. Sə-
hihi-Buxari adlı əsərin müəllifi Xoca İsmayıl da Mavəraünnəhrdəndir. Hi-
dayə adlı əsərin yazarı da Fərqanənin Mərginan adlı vilayətindəndir. İmam
Əbu Hənifə məzhəbində Hidayədən daha sayğın bir fiqh kitabı yoxdur. Fər-
qanə də Mavəraünnəhrə daxil olub məmurənin kənarında yerləşir.
Səmərqəndin şərqində Fərqanə və Kaşğar, qərbində Buxara və Xa-
rəzm, şimalında Daşkənd və Şahruxiyyə (kitablarda Şaş və Bənakət deyə
yazılır), cənubunda Bəlx və Termiz yerləşir.
Kuhək çayı Səmərqəndin şimalından axır və ondan iki küruh məsa-
fədədir. Bu çayla Səmərqənd arasında Kuhək deyilən bir təpə vardır və çay
bunun ətəyindən axdığı üçün Kuhək çayı deyirlər. Bu sudan böyük bir qol
ayrılmışdır. Dərya qədər geniş olan bu qola Dərğəm çayı deyirlər. Səmər-
qənddən bir şəri məsafədədir və şəhərin cənubundan axır. Səmərqəndin bağ-
ları, məhəllələri və bir neçə qəzası bu su sayəsində abad olmuşdur. Buxara
və Qara gölə qədər otuz-qırx ağaca yaxın bir bölgənin əkin-biçini və abad-
lığı Kuhək çayıyla təmin edilir. Bu qədər böyük (45 b) bir çay olduğu halda
suyu ziraət və abadlıq üçün ancaq yetir, hətta yayda Buxara üç-dörd ay su-
suz qalır.
Üzümü, qovunu, alması, narı və digər bütün meyvələri çox yaxşıdır.
Lakin Səmərqəndin iki meyvəsi məşhurdur: sibi-Səmərqənd (alma) və sa-
hibi-Səmərqənd (üzüm).
Qar Kabildə olduğu qədər çox yağmasa da, qışı çox soyuqdur. Yayda
havası xoşdur, lakin Kabil qədər deyil.
Səmərqənddə və onun məhəllələrində Teymur bəyin və Uluğ bəyin
imarət və bağları çoxdur. Teymur bəy Səmərqənd ərkində Göy saray deyə
məşhur olan dörd qatlı, fövqəladə böyük bir köşk tikdirmişdir.
Bundan başqa, Ahənin darvazasına yaxın, qalanın içində bir cami də
BABURNAMƏ
65
tikdirmişdir. Bu caminin daşlarını əksəriyyəti Hindistandan gətirtilən daşçı-
lar işləmişdir. Caminin kitabəsindəki «Və əz yərfəu İbrahim əl-qəvaidə...»
1
ayəsini elə böyük hərflərlə yazmışlar ki, bir küruh məsafədən oxumaq müm-
kündür. Bu da çox böyük bir binadır.
[Teymur bəy] Səmərqəndin şərqində iki bağ saldırmışdır. Daha
uzaqda olan Baği-boldu, digəri isə daha yaxında olan Baği-dilgüşadır. Baği-
dilgüşadan Firuzə darvazasına qədər bir yol çəkdirib iki tərəfinə qovaq ağacı
əkdirmişdir. Dilgüşada da böyük bir köşk tikdirmişdir. Bu köşkdə (46 a)
Teymur bəyin Hindistan müharibələri təsvir edilmişdir. Kuhək təpəsinin ətə-
yində, Kani-Gilin -abi-rəhmət də deyilən Qara suyun- üst tərəfində Nəqşi-
cahan adında bir bağ saldırmışdır. Mən görən zaman bu bağ artıq xarab ol-
muş və diqqətədəyər bir şeyi qalmamışdı. Səmərqəndin cənubunda, qalaya
yaxın yerdə Baği-çinar, Səmərqəndin aşağı tərəfində Baği-şimal və Baği-
behişt vardır.
Teymur bəyin nəvəsi, Cihangir Mirzənin oğlu olan Məhəmməd Sultan
Mirzə də Səmərqəndin dış kurqanında – Çəkərdə bir mədrəsə tikdirmişdir.
Teymur bəyin və Səmərqənddə padşahlıq edən övladlarının hamısının qəbri
buradadır.
Uluğbəy Mirzənin imarətlərindən olan mədrəsə və xanəgah isə Səmər-
qənd qalasının iç tərəfindədir. Xanəgahın qübbəsi fövqəladə böyükdür, onun
qədər böyük bir qübbənin dünyada olmadığını söyləyirlər. Bu mədrəsənin
və xanəgahın yanında Mirzə hamamı deyə bilinən gözəl bir hamam tikdir-
mişdi. Döşəməsi müxtəlif daşlardandır. Xorasanda və Səmərqənddə onun
kimi başqa bir hamam yoxdur (46 b).
Bir də mədrəsənin cənubunda Məscidi-Müqətta dedikləri bir məscid
tikdirmişdir. Müqətta [kəsilmiş, ayrı] deyilməsinin səbəbi parça-parça ağac-
ların yonulub islami və Çin üsulu naxışlarla işlənməsindəndir. Bütün divar-
ları və damı bu tərzdədir. Bu məscidin qibləsi ilə mədrəsənin qibləsi ara-
sında çox böyük fərq vardır. Hər halda bu məscidin qiblə yönünü ulduzlara
görə təyin etmişlər.
Tikdirdiyi digər böyük binalardan biri də Kuhək təpəsinin ətəyində
yerləşən və içərisində zic
2
yazma aləti olan üç qatlı rəsədxanadır. Uluğ bəy
Mirzə bu rəsədxana ilə zici-Gürganini tərtib etmişdir ki, dünyada bu zic di-
gərlərindən daha artıq istifadə olunur. Bundan əvvəl Xoca Nəsir[əddin] Tu-
sinin elxani hakimi Hülakü xan zamanında Marağada tərtib etdiyi zici-El-
xani istifadə olunmuşdu. Deyəsən, dünyada yeddi-səkkizdən artıq rəsədxana
olmamışdır. Bunlardan birini xəlifə Məmun tikdirmişdir və zici-Məmuni bu-
rada tərtib edilmişdir. Bitlimus da bir rəsədxana tikdirmişdir. Hindistanda
1
Quran, Bəqərə surəsi: "İbrahim İsmayıl ilə bərabər Evin təməllərini yüksəldir" (2:127).
2
Zic: yaxud zeyr: əskidən ulduzların yerlərini və hərəkətlərini göstərmək üçün hazır-
lanmış cədvəl, kataloq.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
66
racə Bikerməcit Hindu zamanında bugün Mandu adıyla tanınan Malva döv-
lətindəki Ücceyn və Deharda bir rəsədxana var. Hindlərin Hindistanda bu-
gün də istifadə etdikləri zic budur. Bu rəsədxananın tikilməsindən bəri (47
a) 1584 il keçmişdir və bu zic digər ziclərə görə daha naqisdir.
[Uluğ bəy] Kuhək təpəsinin qərb tərəfindəki ətəyində Baği-meydan
adlı bir bağ və bu bağın ortasında Çihil sütun dedikləri böyük bir bina tikdir-
mişdir. İki qatlı və sütunları tamamilə daşdan olan bu binanın dörd kün-
cündə minarəyə bənzər dörd bürc tikilmişdir. Üst qata bu qüllələrdən çıxılır.
Digər yerlərdə daş sütunlar vardır. Bunların bəziləri büklümlü, bəziləri ho-
luqludur. Üst mərtəbənin dörd tərəfi eyvanlı olub sütunları daşdır və orta-
sında dörd qapılı bir otaq vardır. Binanın kürsüsünü başdan-başa daşlarla
döşəmişlər.
Binadan Kuhək təpəsinə doğru getdikdə təpənin ətəyində bir bağ da
saldırmışdır. Orada da böyük bir saray inşa etdirmiş və onun içinə taxt ola-
raq böyük bir daş qoydurmuşdur, uzunluğu təxminən on dörd-on beş, eni
yeddi-səkkiz, yüksəkliyi isə bir karidir. Bu böyük daşı xeyli uzaq bir yerdən
gətirmişlər. Ortasında bir çat vardır və deyilənə görə, bu çat daş buraya gəti-
rildikdən sonra yaranmışdır. Bu bağda dörd qapılı otaq da (47 b) tikilmişdir.
Divarları tamamən çini olduğundan ona çinixana deyirlər. Xüsusi adamlar
göndərərək bunları Çindən gətirtmişdir.
Səmərqənd qalasının içində Məscidi-ləkləkə deyilən qədim bir bina
var. Bunun ortasında yerə ayaqla vuduqda «lək-lək» deyə əks-səda gəlir. Bu,
qəribə bir şeydir və sirrini heç kim bilmir.
Sultan Əhməd Mirzə zamanında da bəylər çox bağ və bağça saldılar.
Bunlardan Dərviş Məhəmməd Tarxanın çarbağı qədər səfalı, havalı və geniş
mənzərəli yer az tapılar. Baği-meydanın bir az aşağısındakı bir yüksəkliyin
üstündə Külbə çayırına baxan bir çarbağ daha salınmışdır ki, bütün çayır
ayaq altındadır. Burada torpağı qat-qat düzəldərək gözəl qaraağaclar, bəyaz
sərvlər və söyüdlər əkmişlər. Çox gözəl bir yerdir. Yeganə qüsuru böyük bir
çayının olmamasıdır.
Səmərqənd şəhəri fövqəladə dərəcədə abad şəhərdir. Bu şəhərin digər
şəhərlərdə olmayan bir özəlliyi də vardır. Burada hər əsnafın ayrı birər baza-
rı vardır və beləcə, bir-birləri ilə qarışmırlar. Buna daim əməl edirlər. Yaxşı
çörəkçiləri və aşxanaları vardır. Dünyada ən yaxşı kağız Səmərqənddə isteh-
sal olunur, cüvaz kağızı deyilən bu növ kağızın bütün materialı Kani-Gildən
gəlir. Kani-Gil isə Qara su kənarındadır. (48 a) bu Qara suya abi-rəhmət də
deyirlər. Səmərqəndin qırmızı qədifə qumaşı hər tərəfə ixraç edilir. Ətra-
fında gözəl çayır-çəmənlər vardır. Ünlü çayırlarından biri Səmərqənd şəhə-
rinin şərqində və bir az cənuba doğru bir ağac məsafədəki Kani-Gil çayırıdır.
Abi-rəhmət də dedikləri Qara su Kani-Gilin ortasından axır. Yeddi-səkkiz
BABURNAMƏ
67
dəyirman işlədəcək qədər suyu vardır
1
. Çayın ətrafı tamamilə bataqlıqdır.
Bu çayırın əsl adı Kani-Abgirinişdir, lakin tarixlərdə daim Kani-Gil deyə
yazırlar. Çox gözəl bir çayırdır. Səmərqənd sultanları bu çayırı iqamətgah
edir və hər il buraya çıxıb bir-iki ay yaşayırlar.
Bu çayırın bir az yuxarısında, cənub-şərqə doğru Xan Yurdu adında
bir çayır da vardır. Səmərqəndin şərqində şəhərdən bir ağac məsafədədir.
Qara Su bu çayırın içindən keçərək Kani-Gilə gedir. Bu Qara Su Xan Yur-
dunda elə bir şəkildə qıvrılır ki, meydana gətirdiyi çıxıntı (toqqay
2
) içində
bir ordu enəcək qədər yer var. Buranın çıxış ağzı çox dardır və bu yerin əl-
verişli olduğunu görərərək Səmərqənd mühasirəsi zamanı bir neçə dəfə
burada oturmuşdum. Digər çayırlardan biri olan (48 b) Bödənə (bildirçin)
qoruğu da Dilgüşa bağı ilə Səmərqənd arasındadır. Göli-Məğaq çayırı isə
Səmərqəndin bir az şimalına doğru və iki ağac qədər qərb tərəfindədir. Bura
da gözəl bir çayırdır və bir tərəfində böyük bir göl olduğu üçün oraya Göli-
Məğaq çayırı da deyilir. Səmərqəndi mühasirə edəndə mən Xan Yurdunda
oturduğum zaman bu çayıra da Sultan Əli Mirzə yerləşmişdi.
Çayırlarından biri də Külbə çayırıdır. Bu çayır digərlərinə nəzərən da-
ha kiçıkdir. Şimalında Külbə kəndi və Kuhək çayı, cənubunda Baği-Meydan
və Dərviş Tarxanın çarbağı, şərqində isə Kuhək təpəsi yerləşir.
Səmərqəndin gözəl vilayətləri və tümənləri vardır. Ən geniş vilayəti
Səmərqəndin tayı olan Buxaradır. Səmərqəndin qərbində və ona iyirmi beş
ağac məsafədə yerləşir.
Buxaranın da bir neçə tüməni
3
vardır. Şəhər çox gözəldir. Meyvəsi bol
və gözəl olur. Qovunu fövqəladə yaxşı olur. Mavəraünnəhrin heç harasında
Buxarada olduğu qədər bol və yaxşı qovun tapılmaz. Gərçi Fərqanə vilayə-
tində Axsinin mir-teymuri adlanan qovunu buranınkından daha ləzzətli və
daha gözəldir, lakin Buxarada hər növ qovun bol və yaxşıdır. Buxaranm
əriyi də məşhurdur. Buxara əriyi kimi ərik heç bir yerdə tapımaz. Qabığını
soyub qurudur və nadir mal kimi vilayətdən (49 a) vilayətə göndərirlər. Mü-
layimət [bağırsaq yumşaqlığı] üçün fövqəladə yaxşı bir dərmandır. Quşu,
toyuğu və qazı çoxdur. Mavəraünnəhrdə Buxara şərablarından daha qüvvətli
şərab tapılmaz. Mən Səmərqənddə işki içdiyim ilk vaxtlarda Buxara şərab-
larını içirdim.
Keş vilayəti Səmərqəndin cənubunda, doqquz ağac məsafədədir. Sə-
mərqənd ilə Keş arasında İtmək Dabanı adlı bir dağ vardır. Yontma üçün iş-
lənən daşları bu dağdan gətirirlər. Baharda ova və şəhərin hər yeri çox gözəl
bir yaşıllığa büründügü üçün oraya Şəhrisəbz [Yaşil Şəhər] də deyirlər.
Teymur bəy Keşdə doğulduğuna görə bu şəhəri paytaxt etməyə çalı-
1
Dəyirman suyu: axan suların miqdarını ölçmək üçün işlənən bir təbir.
2
Toqqay: çayın qıvrılması nəticəsində yaranan çıxıntıya verilən ad.
3
Tümən: bir neçə mənası vardır: qəza (rayon), bölgə, on min, pul vahidi.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
68
şırdı. Keşdə böyük binalar tikdirdi. Divan qurmaq üçün özünə böyük bir qa-
lereya, sağ və sol tərəfinə tavaçı
1
bəyləri ilə divan bəylərinin oturması üçün
bir az kiçık iki qalereya da tikdirmişdir. Bir də ərizəçilərin oturması üçün bu
divanxananın bir tərəfinə kiçık otaqlar inşa etdirmişdir. Bu qədər böyük
qalereya dünyada az tapılar və Kisri qalereyasından daha böyük olduğu söy-
lənir.
Bundan başqa, Keşə bir mədrəsə və bir də mavzoley tikdirmişdir. Ca-
hangir Mirzənın və digər bəzi övladlarının qəbrləri (49 b) oradadır. Amma
Keşin şəhər kimi inkişaf qabiliyyəti Səmərqənd qədər olmadığı üçün Tey-
mur bəy paytaxt olaraq Səmərqəndi seçmişdir.
Qarşı vilayətinə Nəsəf və Nəxşəb də deyirlər. Qarşı moğolca bir söz
olub məzar deməkdir. Ehtimal ki, bu ad buraya Çingiz xan istilasından sonra
verilmişdir. Suyu azdır, baharı yaxşı keçir, əkini və qovunu yaxşı olur. Sə-
mərqəndin cənubunda və bir qədər də qərbə doğru on səkkiz ağac məsafə-
dədir. Yalnız qılquyruq
2
dedikləri və bağrı-qaraya
3
bənzər bir quş vardır ki,
Qarşı vilayətində lap çoxdur, o tərəflərdə ona mürğaki-Qarşı [Qarşı quşu]
deyirlər.
Vilayətlərindən biri də Xüzar, digəri isə Kərminə olub Səmərqəndlə
Buxara arasındadırlar. Digər vilayətlərlə müqayisədə suyu ən bol vilayət
olan Qara göl isə Buxaranın şimal-qərbində və yeddi ağac məsafədədir.
Səmərqəndin gözəl tümənləri də vardır, eynən Soğd və ona yaxın di-
gər tümənlər kimi. Yar-yaylaqdan başlayaraq Buxaraya qədər kənd və mə-
murə olmayan tək bir ağaçlıq məsafə belə yoxdur. Bura elə məşhurdur ki,
Teymur bəy: «Mənim bir bağım var ki, uzunluğu otuz ağacdır» demiş və
bunu deyərkən də bu tümənləri nəzərdə tutmuşdur.
Bu tümənlərdən biri olan Şavdar Səmərqənd şəhərinə və onun dış mə-
həllələrinə bitişikdir. Çox yaxşı bir tüməndir. Bir tərəfində Səmərqənd ilə
Şəhrisəbz arasındakı dağ (50 a) yerləşir. Kəndlərinin çoxu bu dağın ətəyin-
dədir. Bir tərəfində də Kuhək çayı vardır. Havası xoş, səfalı, suyu bol, mey-
vəsi çox və fövqəladə gözəl bir tüməndir. Misiri və Şamı görən səyyahlar
buraya bənzəyən başqa bir yer görmədiklərini söyləyirlər.
Səmərqəndin bunlardan başqa tümənləri də vardır, lakin onlar yuxarı-
da bəhs edilənlər qədər [diqqətəlayiq] deyildir. Bu qədərlə kifayətləndik.
Teymur bəy Səmərqəndin idarəsini [ən böyük oğlu] Cahangir Mirzəyə
vermişdi və Cahangir Mirzənin ölümündən sonra onun böyük oğlu Məhəm-
məd Sultan Mirzəyə verdi. [Daha sonra isə Teymur bəyin oğlu] Şahrux Mir-
zə bütün Mavəraünnəhr vilayətini böyük oğlu Uluğ bəy Mirzəyə vermişdi.
Uluğ bəy Mirzədən isə oğlu Əbdüllətif Mirzə aldı. Bu beş günlük fani
1
Tavaçı: qoşunda intizamı təmin edən, komandanın əmrlərini çatdıran subay.
2
Qılquyruq: çox incə quyruqlu bir cins ördək, yabani toyuq, qır kəkliyi, fazan.
3
Bağrı-qara: quşun rənginə görə verilən bir sıfət olub sonra quşun adı yerinə keçmişdir.
BABURNAMƏ
69
dünya üçün elə danişmənd və ixtiyar atasını şəhid etdi.
Uluğ bəy Mirzənin ölüm tarixi bu şəkildə zəbt edilmişdir:
Uluğ bəy ki, bəhri-ülumi-xirəd
Ki, dünyə vü dinra əzu bud poşt,
Zi Abbas şəhdi-şəhadət çəşid,
Şodəş hərfi-tarix «Abbas koşt»
1
.
Uluğ bəy elmin və ağlın dənizi,
Dünya və dinin dəstəyi idi,
Abbasdan şəhadət balını daddı,
(Abbas tərəfindən öldürüldü).
Tarixi «Abbas öldürdü» oldu.
Gərçi Əbdüllətif Mirzə də beş-altı-aydan artıq səltənət sürmədi. Necə
ki bu məşhur beytdə söylənmişdir:
Pədərküş padşahira nəşayəd,
Əgər şayəd bə şeş mahəş nəpayəd.
Atasını öldürən padşahlığa yaraşmaz,
Əgər olsa belə, altı aydan çox səltənət sürməz.
Onun ölüm tarixi də bu şəkildə zəbt edilmişdir:
Əblüllətif kisrəvi-Cəmşid fər ki bud,
Dər silki-bəndəqanəş Fəridun ü Zərdixuşt,
Baba Hüseyn kuşt şəbi-cüməəş bə tir,
Tarixəş in nəvis ki «Baba Hüseyn kuşt»
2
.
Əbdüllətif Cəmşid kimi həşmətli bir padşahdı, (50 b)
Firidun və Zərdüşd onun bəndələri arasındaydı.
Baba Hüseyn cümə gecəsi onu oxla öldürdü.
Tarixini belə yaz: «Baba Hüseyn öldürdü».
Əbdüllətif Mirzədən sonra Səmərqənd taxtına Şahrux Mirzənin nəvəsi,
İbrahim Sultan Mirzənin oğlu və Uluğ bəy Mirzənin kürəkəni olan Abdullah
Mirzə keçdi. Bir il yarım-iki il qədər padşahlıq etdi.
Ondan sonra iqdidarı [Şahruxun böyük qardaşı Miranşahın böyük
oğlu] Sultan Əbu Səid Mirzə ələ aldı və özü hələ sağ ikən böyük oğlu Sultan
Əhməd Mirzəyə verdi. Beləliklə, Sultan Əbu Səid Mirzənin ölümündən son-
ra Sultan Əhməd Mirzə padşahlıq etdi.
Sultan Əhməd Mirzənin ölümündən sonra Səmərqənd taxtına [qarda-
şı] Sultan Mahmud Mirzə oturdu. Sultan Mahmud Mirzədən sonra isə [oğlu]
Baysunqur Mirzəni padşah etdilər. Tarxanlar üsyanları zamanı Baysunqur
1
«Abbas kuşt» sözlərinin əbcəd hesabı ilə cəmi hicri tarixlə 853-cü il (=1449/50) edir.
2
«Baba Hüseyn kuşt» sözlərinin əbcəd hesabı ilə cəmi hicri tarixlə 854-cü il (=1450/51)
edir.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
70
Mirzəni həbs edərək, kiçık qardaşı Sultan Əli Mirzəni bir-iki gün üçün taxta
keçirdilər. Bu kitabda göstərildiyi kimi, Baysunqur Mirzə taxtı təkrar əldə
etdi və Baysunqur Mirzədən də mən aldım. Digər keyfiyyətlər isə bundan
sonrakı vəqayede bildiriləcəkdir.
Dostları ilə paylaş: |