SƏRPÜL MEYDAN MÜHARĠBƏSĠ
Mənim Səmərqəndi aldığım zaman yanımda iki yüz qırx təcrübəli
adamım (88 a) vardı. Beş-altı ay içində böyük Allahın yardımıyla sayıları o
qədər artdı ki, Şeybani xan kimi bir adamla, bir az sonra bəhs edəcəyim ki-
mi, Sərpüldə bir meydan müharibəsi elədik.
Ətrafdakılardan və xandan [Baburun dayısı Sultan Mahmud xan] dörd
və ya beş yüzə qədər adamla birlikdə Əyyub Bəycik, Qaşqa Mahmud və ba-
rinlər köməyə gəlmişdi. Cahangir Mirzədən yüz və ya iki yüz adamla birlik-
də Tənbəlin kiçık qardaşı Xəlil də köməyə gəlmişdi.
Şeybani xanın etdiklərini və davranışlarını ən yaxşı bilən Sultan Hü-
seyn Mirzə kimi təcrübə sahibi bir padşahdan köməyimə heç kim gəlmədi.
Bədiüzzaman Mirzədən də heç kim gəlmədi. Xosrov şah isə qorxudan adam
göndərmədi, çünki yuxarıda bəhs edildiyi kimi, o, bu ailəyə çox pisliklər
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
104
eləmişdi və bizdən möhkəmcə qorxurdu.
Şəvval ayında [=1501 aprel-may] Şeybani xan ilə savaşmaq niyyətilə
hərəkət edərək Baği-nova çıxdım. Əsgər toplamaq və hazırlıq üçün burada
beş-altı gün qaldım. Oradan hərəkət edib bir neçə dəfə dincəldikdən sonra
Sərpüldən keçərək ordugah qurduq. Ordugahın çevrəsini başdan-başa paya
(88 b) və xəndəklər vasitəsilə qorunaqlı bir hala gətirdik.
Şeybani xan da digər tərəfdən gəlib Xoca-Kardzən ətrafına endi. Ara-
mız təxminən bir ağacdı. Dörd-beş gün burada oturduq. Bizim adamlarımız
və düşmənin adamları hər gün qarşı-qarşıya gəlib oxla vuruşurlardı. Bir gün
düşmənin adamı bir az artıq izdihamla gəldi, xeyli müharibə oldu, lakin heç
bir tərəf o birinə dov gələ bilmədi. Bizim bir alay qədər adamımız çabucaq
qayıdıb xəndəyə girmişdi. Bəziləri bunun Seydi Qara bəyin alayı olduğunu
söylədilər. Seyd Qara bəy sözünün əri olsa da, qılıncı bir az zəif idi.
O günlərdə Şeybani xan bir dəfə gəlib gecə basqıni elədi. Əsgərlərin
ətrafı ağac maneələr və xəndəklə möhkəmləndirilib qorunaqlı hala gətiril-
mişdi. Ona görə də düşmən heç nə edə bilmədi. Yalnızca xəndəyin o üzün-
dən qışqıraraq bir az ox atıb geri döndü.
Mən müharibənin sürətləndirilməsini istəyirdim. Qənbər Əli də qeyrət
edirdi. Baqi Tarxan min-iki min silahlı adamla Keşə enmiş və bir-iki günə
qədər bizə qoşulacaqdı. Seyid Məhəmməd Mirzə Duğlat da xan dayım tərə-
findən köməyə gələrək min və ya min beş yüz adamla (89 a) Diyula enmişdi,
bizdən dörd ağac məsafədə idi və sabahadək bizə qatılacaqdı. Belə bir du-
rumda müharibəni sürətləndirdik və vuruşduq.
Be tündi səbk dəst bərdən be tiğ,
Be dəndan kəzd pəşt dəst diriğ
1
.
Hiddətlə əlini dərhal qılınca atan
Peşman olaraq əlinin arxasını dişləyər.
Mənim tələsməyimin səbəbi bu idi: müharibə günündə Zöhrə ulduzu
arada idi. O gün sovuşsa, Zöhrə ulduzu
2
on üç-on dörd gün qədər düşmənin
arxasında olacaqdı. Lakin bu düşüncələr yersiz imiş və lüzumsuz tələskənlik
edilmiş.
Bir sabah müharibə niyyətilə silahlanaraq atlarımıza zireh taxdıq, sağ
və sol qolları, mərkəz və irəli qol səflərini nizamlayaraq hərəkətə keçdik.
Sağ qolda İbrahim Saru, İbrahim Cani, Əbülqasım Kuhbər və digər bəzi
bəylər; sol qolda Məhəmməd Məzid Tarxan, İbrahim Tarxan, Səmərqənd
bəylərindən Sultan Hüseyn Arğun, Qara Barlas, Pir Əhməd və Xoca Hüseyn,
mərkəzdə Qasım bəy və bəzi yaxın içkilər; irəli qolda isə Qənbər Əli Sallax,
Bəndə Əli, Xoca Əli, Mirşah Koçin, Seyid Qasım eşik-ağa, Bəndə Əlinin
1
Sədi Şirazidən.
2
İnama görə, Zöhrə ulduzu adama şans gətirirdi. Ona görə də daha şanslı ola bilmək
üçün Zöhrənin öz tərəflərində olduğu zaman savaşa başlamağa çalışırdılar.
BABURNAMƏ
105
kiçık qardaşı Haldar və Qasım bəyin oğlu Qoç Heydər durmuşdular. Digər
mövcud yaxşı igidlərin və içkilərin hamısı də irəli qola daxil edilmişdi.
Bizim səf halında hərəkətə keçməmizlə birlikdə düşmən da qarşı tə-
rəfdən (89 b) səf halında qabağımıza çıxdı. Düşmənin sağ qolunda [Şeybani
xanın kiçık qardaşı] Mahmud Sultan, [Şeybani xanın bacısı oğlu] Cani bəy
Sultan və [Şeybani xanın oğlu] Teymur Sultan, sol qolunda Həmzə Sultan,
Mehdi Sultan və digər bəzi sultanlar dururdular.
Səflər bir-birinə yaxınlaşanda düşmənin sağ qolunun başı bizim arxamıza
doğru yürüdü. Mən də üzümü onlara çevirdim. İrəli qolumuz isə -bütün təc-
rübəli və yaxşı qılınc çalan igidlərimiz irəli qola daxil idi- sağ tərəfimizdə qaldı.
Önümüzdə heç adam qalmadı. Buna baxmayaraq bizə doğru gələn adamları
vurub çevirərək mərkəzə sıxışdırdıq, iş artıq o dərəcəyə gəldi ki, Şeybani xanın
bəzi yaşlı və böyük adamları «yürümək lazımdır, durmaq zamanı keçdi»
demişlər, lakin o olduğu yerdə qalmışdı. Düşmənin sağ qolu bizim sol qolumu-
zu yenərək arxamıza doğru yürüdü. İrəli qol da sağ tərəfimizdə qalınca önümüz
açıq qaldı. Düşmən arxadan və öndən sıxışdıraraq ox atmağa başladı.
Köməyə gəlmiş moğol əsgərlərinin savaşmağa heç niyyətləri yoxdu.
Savaşmaq bir yana, bizim öz əsgərimizi yağmalayıb atdan salmağa başladı-
lar. Yalnız burada deyil, bədbəxt moğolun (90 a) adəti daima belədir. Qalib
gəlsə də qənimət (olca) alır, məğlub da olsa öz elini yağmalayıb qənimət alır.
Önümüzdəkilər neçə dəfə şiddətli şəkildə hücum etsələr də, hər dəfə
onları geri oturtduq. Önümüzdən bizi xeyli sıxışdırdılar. Arxamıza keçən
adamlarsa gəlib bizim alaya ox atmağa başladılar. İrəlidən və arxadan sıxış-
dıraraq əsgərimizi bir az sarsdılar. Özbəklərin savaşdakı böyük hünəri bu çe-
virmə (tolğama) hərəkətidir. Onların heç bir savaşı tolğamasız olmaz. Başqa
bir hünərləri də budur ki, irəlidə və arxada bəy və nəfərlərin hamısı ox ataraq
dördnala gəlir və döndükləri zaman da toplu halda dördnala geri çəkilirlər.
Mənim yanımda on-on beş adam qalmışdı. Kuhək çayı yaxındı. Sağ
qolun bir ucu çaya varmışdı. Biz də çaya doğru yürüdük. Çayın suyunun çə-
kildiyi günlər idi. Çaya çatınca zirehli bir halda suya girdik. Çayın yarısın-
dan çoxunu yürüyərək keçdik. Qalan qismi dərindi. Bir ox atımı qədər yeri
atları zirehli halda üzdürərək keçdik. Suyu keçəndən sonra zirehləri atdıq.
Suyun şimal tərəfinə keçincə düşmənin (90 b) təqibindən qurtulduq,
lakin burada da dağınıq adamlarımızı atdan salıb soyanlar bu uğursuz mo-
ğollardı. İbrahim Tarxanı və başqa bir çox igidi moğollar yağmalayıb, atdan
salıb tələf etdilər.
Kuhək çayının şimal tərəfindən gəlib Külbə civarından keçdik, iki na-
maz arası
Şeyxzadə darvazasından girərək ərkə gəldim.
Böyük bəylər, yaxşı igidlər və bir çox adam bu müharibədə tələf oldu.
Burası qəribədir ki, bu savaşda İbrahim adlı üç böyük bəy, yəni İbrahim
Tarxan, İbrahim Saru və İbrahim Cani həlak oldu. Qasım bəyin böyük oğlu
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
106
Əbülqasım Kuhbər, Xudaverdi Tuğçu, əvvəlcə də haqqında bir neçə dəfə
bəhs edilən Sultan Əhməd Tənbəlin kiçık qardaşı Xəlil də bu savaşda öldü.
Bəylərin bir qismi müxtəlif yönlərə qaçdılar. Bunların arasında Mə-
həmməd Məzid Tarxan Hisar və Qunduz tərəfinə Xosrov şahın yanına getdi.
Qənbər Əli Sallax moğol da çox inayət etdiyimiz bəylərimizdən idi və bu
qədər inayət gördüyü halda belə bir zamanda sadiq qalmayıb Səmərqənddən
köçünü də alaraq Xosrov şahın yanına getdi. (91 a) İçki və igidlərdən bəzi-
ləri də, məsələn, Kərimdad Xudadad Türkmən, Canikə Göyəldaş və Molla
Baba Pəşağari Ura-Təpə tərəfinə getdilər. O zamanlar Molla Baba xidmətdə
deyildi, yalnızca qonaq olaraq yanımızda idi. Bəziləri bizimlə birlikdə Sə-
mərqəndə girdilər. Bunların arasında Şirim Tağayi və adamları da vardı.
Məsləhətləşərək həyatı və ölümü Səmərqənd kurqanının içində görüb
kurqanı gücləndirməyə qərar verdik. Anamla birlikdə böyük və kiçık bacıla-
rım da kurqanda olduqları halda Şirim Tağayi öz köçünü, ailəsini və adam-
larını şəhərdən çıxarıb Ura-Təpəyə göndərdi. Özü kurqanda tək başına, yal-
nızca bir neçə adamıyla qaldı. O, təkcə bu dəfə deyil, belə çətin vəziyyətlər-
də həmişə zəiflik və sədaqətsizlik göstərmişdir.
BABURUN SƏMƏRQƏNDDƏ ġEYBANĠ XAN
TƏRƏFĠNDƏN MÜHASĠRƏYƏ ALINMASI
Ertəsi sabah Xoca Əbülməkarimi, Qasım bəyi, bəyləri, içkiləri və di-
vana çağrılacaq bütün igidləri dəvət etdik, məsləhətləşdik, kurqanı güclən-
dirməyə, həyatı və ölümü kurqanın içində görməyə qərar verdik. Mən, Qa-
sım bəy, ətrafımdakı içki və igidlər ehtiyat qüvvətləri idik. Onun üçün şəhə-
rin ortasında Uluğbəy Mirzənin mədrəsəsinin damının üstünə (91 b) ağ bir
çadır qurduraraq oturdum. Digər bəylərə və igidlərə isə darvazalarda və ət-
rafdakı divarlarda postlar tapşırıldı.
İki-üç gün sonra Şeybani xan gələrək kurqanın bir az uzağına endi. Mə-
həllə və kəndlərin avam təbəqəsi bölük-bölük toplanaraq, salavat gətirib
mədrəsə qapısına gəlir və çarpışmaya çıxırdılar. Şeybani xan bunlara qarşı hə-
rəkətə keçir, lakin kurqanın yaxınına gələ bilmirdi. Bir neçə gün bu şəkildə
keçdi. Ox və qılınc yarası görməyən, nizamlı bir meydan müharibəsinin və
qarşılıqlı çarpeşmanın nə olduğunu bilməyən qara camaat bu durumdan cə-
sarət alaraq daha uzaqlara çıxmağa başladı. Təcrübəli igidlər onların belə fay-
dasız çıxışlarının qabağını almaq istəyəndə onlara həqarət eləməyə başladılar.
Bir gün Şeybani xan Ahənin qapısı tərəfinə hücum etdi. Qara camaat
cəsarət aldığı üçün hər zamanki kimi cürətkarlıq göstərərək ona qarşı uzağa
çıxdı. Onların arxasından bəzi igidlərlə süvari bölüyü çıxardım. Üşdür-Gərdən
tərəfinə göyəldaşlardan və yaxın içkilərdən Noyan Göyəldaş, Qul Nəzər Tağayi,
Məzid [Tağayi] və digər bir çoxları da çıxmışdı. Orada bir-iki özbək (92 a)
BABURNAMƏ
107
bunların üstünə at sürdü və Qul Nəzər ilə qılınc-qılınca gəldi. Özbəklər atdan
endilər, şəhərin qara camaatını sıxşdırıb qovaraq Ahənin darvazasına tıxdılar.
Qoç bəy ilə Mirşah Koçin isə Xoca Xızır məscidinin yanında qaldılar.
Piyadalar qovulduqdan sonra düşmənin irəlidəki atlıları Xoca Xızır məsci-
dinə doğru toplu bir həmlə etdilər. Qoç bəy bu irəliləyən özbəklərə qarşı çı-
xaraq çox yaxşı çarpışdı və böyük şücaət göstərdi. Bütün xalq bunlara baxıb
durur, qaçanlar da qaçmağa davam edirdilər. Artıq ox atıb müqavimət et-
məyin zamanı keçmiş kimiydi. Mən qapının üzərindən navək
1
atırdım və ya-
nımdakıların bəziləri də ox atırdılar. Özbəklər yuxarıdan atılan oxlar üzün-
dən Xoca Xızır məscidindən daha irəli gedə bilmədilər və geri qayıtdılar.
Mühasirə boyu kurqan divarı üzərində hər gecə gəzirdik. Bəzən mən,
bəzən Qasım bəy, bəzən də bəylərdən və içkilərdən biri dolaşırdı. Firuzə
darvazasından Şeyxzadə darvazasına qədər divar üzərində atla da gedilə bi-
lirdi. Digər yerlərdə isə ancaq piyada (92 b) getmək mümkün idi. Bəziləri
piyada dolaşırdılar və bir dövrə vurana qədər sabah olurdu.
Bir gün Şeybani xan Ahənin darvazası ilə Şeyxzadə darvazası arasına
hücum etdi. Mən ehtiyatdaydım və müharibə orada olduğu üçün oraya gəl-
dim. Qazuristan darvazası ilə Suzəngəran darvazası tərəfindən qorxumuz
yox idi. O gün Şeyxzadə darvazası üstündən bir yüz başının atını navək oxu-
yla dəqiq vurdum, dərhal öldü.
O ara düşmən bizi çox sıxşdırdı və Üşdür-Gərdən tərəfində divarın di-
binə qədər gəldi. Biz burada savaşarkən, o tərəfdən tamamən qafil idik. Düş-
mən iyirmi beş- iyirmi altı nərdivan hazırlamış və hər nərdivanın eni iki-üç
adamın yan-yana çıxa biləcəyi qədər imış. Yeddi və ya səkkiz yüz yaxşı igidi
də bu nərdivanlarla Qazuristan darvazası ilə Suzəngəran darvazası qarşısında
pusquda yerləşdirmiş və sonra da digər tərəfdən hücum etmişlər. Əsgərin ha-
mısı bu tərəfdə çarpışmaqla uğraşarkən o postun boş qaldığı bir əsnada pus-
qudakılar gizləndikləri yerdən çıxıb (93 a) qaça-qaça bu nərdivanları iki dar-
vaza arasında, Məhəmməd Məzid Tarxanın həyətinin qarşısına tuş gələn di-
vara qoymuşlar. Ora Məhəmmədqulu Koçin ilə digər bəzi bəylərin postu idi
və bu bəylər Məhəmməd Məzid Tarxanın həyətində idilər. Suzəngəran dar-
vazası Qara Barlasın postu, Qazuristan darvazası isə Şirim Tağayi ilə böyük
və kiçık qardaşlarının və Qutlu Xoca Göyəldaşın postu idi. Çarpışmalar başqa
tərəfdə meydana gəldiyi və postdakılar bu işdən xəbərsiz olduqları üçün
adamları da işlərini-güclərinə görmək üzrə evlərinə və ya bazara dağılmışdılar.
Amma post bəyləri və qara camaatdan bir neçə adam öz yerlərində qalmışdı.
Qoç bəy, Məhəmmədqulu Koçin, Şah Sufi və digər bir igid onlara qar-
şı çıxıb şücaət göstərdilər. Düşmənlərin bəziləri artıq divar üstünə çıxmışdı,
digərləri də çıxmaqdaydı. Bu dörd adam qoşaraq yetişdilər və vuruşaraq
düşməni divardan aşağı düşürüb qaçırdılar. Aralarında ən yaxşı Qoç bəy
1
Navək: bir yay növü.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
108
çarpışdı. Qoç bəyin xoşa gələn işlərindən biri də bu idi. Bu mühasirədə onun
iki yaxşı əməli göründü.
Qara Barlas da Suzəngəran darvazası qərargahında tək qalmışdı, an-
caq möhkəm dayandı. Qutlu Xoca Göyəldaşla Qul Nəzər Mirzə Qazuristan
darvazasının yanındakı postda durmuşdular. Onlar da adamlarının az olma-
sına baxmayaraq düşmənə qarşı yaxşı ox atdılar.
Bir dəfə Qasım bəy igidləri başına yığıb özbəkləri Suzəngəran darva-
zasından Xoca Kəfşirə qədər sürdü, onlardan bir neçəsini ələ keçirib başla-
rını kəsərək geri gəldi.
Taxıl yığımı zamanı idi, lakin heç kim yeni məhsulu toplaya bilmirdi.
Mühasirə günləri uzandı. Əhali çox sıxıntı çəkdi. İş o həddə çatdı ki, kasıblar
və miskinlər it və eşşək əti yeməyə başladılar. Atların yemi də qurtardı. Atlara
ağac yarpağı verilirdi. O zaman qazanılan təcrübədən anlaşıldı ki, atlar üçün
tut yarpağı ilə qaraağac yarpağı bütün yarpaqlardan daha yaxşıdır. Bəziləri isə
quru ağacları rəndələyərək yonqarını suda isladıb atlara verirdilər.
Üç-dörd ay boyunca Şeybani xan kurqana yaxınlaşmadı, uzaqdan ətra-
fında dolaşıb durdu. Bir gecə heç gözlənməyən bir vaxtda gecə yarısına yaxın
Firuzə darvazası tərəfinə gəlib davullar çalaraq savaş nərələri atdılar. Mən
mədrəsədə (94 a) olurdum. Fövqəladə bir təlaş və qarışıqlıq oldu. Ondan son-
ra da hər gecə gəlib davullar çalaraq, savaş nərələri atıb gurultu qoparırdılar.
Mən ətrafa və civara nə qədər elçilər və adamlar göndərsəm də, heç
kimdən kömək və yardım gəlmədi. Qüvvətli olduğumuz və heç bir ehtiyacı-
mız olmadığı zamanlarda bizə yardım etməmiş olanlar belə bir zamanda heç
köməyə gələrlərmi? Onlardan gələcək yardıma bel bağlayaraq qalanı qoru-
maq mümkün deyil. Bir atalar sözü vardır: bir kurqanı gücləndirmək üçün
bir baş, iki qol və iki ayaq lazımdır. Baş sərkərdə, iki qol iki tərəfdən gələ-
cək imdad və yardım, iki ayaq isə kurqanın suyu və ərzağıdır.
Biz ətrafdakılardan imdad və yardım gözləyirdik, onların hər biri baş-
qa bir fikirdə idi. Sultan Hüseyn Mirzə kimi cəsur və təcrübə sahibi bir pad-
şah belə bizə yardım etmədiyi, hətta mənəvi yardım olaraq tək bir elçi gön-
dərmədiyi halda mühasirə zamanı Şeybani xana elçi olaraq Kəmaləddin Hü-
seyn Qazürgehini göndərdi.
Tənbəl Əndicandan Beşkənd civarına gəldi. [Sultan Mahmud] xan isə
Əhməd bəyi və yanındakılalı Tənbələ qarşı qoydu. Bunlar Ləkləkan (94 b)
və Türək çarbağı civarında qarşılaşdılar, lakin çarpışma olmadan ayrıldılar.
Sultan Mahmud xan savaş adamı deyildi. Sipahilikdən tamamən
bixəbər idi. Tənbəl ilə qarşılaşdığı zaman xan qorxaq sözlərə və hərəkətlərə
yol verir. Əhməd bəy qaba, lakin cəsur və sadiq bir adamdı. Çox sərt danı-
şırdı. O deyir ki: «Bu Tənbəl necə bir adamdır ki, bu qədər təlaş və tərəddüd
göstərirsiniz. Gözünüz qorxursa, gözünüzü bağlayıb yürüyək və qarşılaşaq».
BABURNAMƏ
109
FƏRQANƏ - 907 (17 İYUL 1501 - 7 İYUL 1502)
DOQQUZ YÜZ YEDDĠNCĠ ĠLĠN HADĠSƏLƏRĠ
Mühasirə uzandı. Heç bir tərəfdən nə ərzaq, nə də kömək gəlmədi. Əs-
gər və əhali ümidsizliyə düşərək bir-bir, iki-iki kurqanı qoyub qaçmağa baş-
ladı. Şeybani xan əhalinin acizliyini anlayaraq gəlib Qari-aşiqan civarında
lövbər saldı. Mən də Şeybani xanın qarşısına, Quyi-Payəndə yerləşən Məlik
Məhəmməd Mirzənin evinə gəldim.
O günlərdə Uzun Həsənin qardaşı Xoca Hüseyn [bəy] on-on beş ada-
mı ilə birlikdə gəlib kurqana girdi. Daha öncə (95 a) bəhs edildiyi kimi, Ca-
hangir Mirzənin bizə düşmən olmasına və bizim Səmərqənddən çıxmamıza
o səbəb olmuşdu. Bu giriş çox cəsuranə bir giriş idi.
Əsgərin və şəhər əhalisinin darlığı və sıxıntısı arttı. Yaxın və mötəbər
adamlarımız belə divardan atlılaraq qaçmağa başladılar. Bəylərimizdən, ün-
lü adamlarımızdan və əski silahdaşlarımızdan təkcə Şeyx Veys ilə Veys La-
ğari qalmışdı, onlar da qaçdılar. Mən və yanımdakılar ümidlərimizi itirdik.
Heç bir tərəfdən ümid qalmadı. Ərzaq və taxıl da azdı, olanı da tükəndi. Heç
bir tərəfdən nə ərzaq, nə də taxıl gəlmədi.
BABURUN SƏMƏRQƏNDĠ TƏRK ETMƏSĠ
Bu sırada Şeybani xan ortaya barış sözünü atdı. Əgər hər hansı bir tə-
rəfdən ümid olsa, ya da taxıl gəlsəydi, barış sözünə kim qulaq asardı. Zəru-
rət hasil oldu və barışa bənzər bir şey bağlayıb gecə yarısı Şeyxzadə darva-
zasından çıxdıq.
Validəm xanımı yanımda götürdüm. Ondan başqa iki qadın çıxdı, biri
Biçkə Xəlifə, digəri Minqli Göyəldaş idi. Böyük bacım Xanzadə bəyim bu
çıxışda Şeybani xanın əlinə keçdi.
Qaranlıq gecədə, Soğdun böyük kanalları arasında dolaşaraq yolu-
muzu itirib min bir əziyyətlə sabah tezdən Xoca-Didardan keçib sübh nama-
zına yaxın (95 b) Qarbuğ dağına dırmandıq. Qarbuğ dağının şimalından və
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
110
Xudaq kəndinin aşağısından İlanotuna doğru hərəkət etdik.
Yolda gedərkən Qənbər Əli və Qasım bəylərlə at yarışdırdıq. Mənim
atım onları keçdi. Onların nə qədər arxada qaldığını görmək üçün geriyə
baxdım. Sən demə, tapqır boşalıbşmış. Yəhər çevrildi və başı üstə yerə düş-
düm. Düzdür, dərhal qalxıb ata mindim, ancaq axşama qədər özümə gələ
bilmədim. Bu dünya və baş verən hadisələr gözümə röya və xəyal kimi gö-
rünürdü.
Axşam, namazı vaxtında İlanotunda dayanıb bir at kəsdik və ətini şişə
çəkib kabab elədik. Atlara bir az dinclik verib təkrar hərəkət etdik. Dan at-
mazdan bir az əvvəl Xəliliyyə kəndinə gəldik. Oradan Dizəkə keçdik. O za-
man Dizəkdə Hafİz Məhəmməd bəy Duldayın oğlu Tahir Dulday olurdu.
Yağlı ətlər, xas çörəklər, şirin qovunlar və yaxşı üzümlər bol idi. O qədər sı-
xıntıdan belə bolluğa və o qədər fəlakətdən belə rahatlığa qovuşduq.
Vəhmü üsrətdən əmanə tapdıq,
Yeni can, təzə cahanə tapdıq.
Ölüm vəhmi ürəkdən çıxdı, aclığın (96 a) şiddəti boğazımızdan dəf ol-
du. Həyatımızda heç bu qədər istirahət etməmişdik, rahatlığın və bolluğun
dəyərini bu qədər bilməmişdik. Sıxıntılı bir həyatdan sonrakı istirahət və çə-
tinliklərdən sonrakı hüzur daha şirin və daha yaxşı imiş. Daha sonra dörd-
beş dəfə daha belə sıxıntıdan rahatlığa, çətinliklərdən hüzura qovuşmuşuq,
bu, ilki idi. Beləcə, düşmən bəlasından və aclıq afətindən qurtularaq bolluq
və istirahətə çatdıq. Üç-dörd gün Dizəkdə istirahət etdikdən sonra Ura-Təpə
tərəfinə hərəkət etdik.
Pəşağar yoldan bir az qıraqda yerləşirdi. Bir müddət orada qaldığım
üçün keçərkən gedib kəndi seyr etdim. Burada uzun müddət anam xanımın
xidmətində olan Atuna rast gəldim. Biz oradan çıxanda yük heyvanı tapıl-
madığı üçün Səmərqənddə qalmışdı. Görüşüb hal-əhval tutdum. Səmərqənd-
dən buraya piyada gəldiyini dedi. Anam xanımın kiçık bacısı Xubnigar xa-
nım fani dünyaya vida etmişmiş. Bunu mənə və xanıma Ura-Təpədə xəbər
verdilər. Atamın anası da Əndicanda vəfat (96 b) edibmiş, bunu da burada
söylədilər. Xanım xan dayımın vəfatından bəri öz anasını, kiçık bacı və qar-
daşları olan Şah bəyim, Sultan Mahmud xan, Sultan Nigar xanım və Dövlət
Sultan xanımları görməmişdi. Onlardan ayrılalı on-üç-on dörd il olmuşdu.
Onlan görmək üçün Daşkəndə getdi.
Mən də Məhəmməd Hüseyn Mirzə ilə danışaraq Ura-Təpənin kəndlə-
rindən Dihkət deyilən yerdə qışlamağa qərar verdim. Əşyaları Dihkətdə qo-
yub bir neçə gün sonra Şah bəyimi, xan dayımı və digər qohumlarımı gör-
mək üçün mən də Daşkəndə yola düşdüm. Gedib Şah bəyim və xan dayımla
görüşərək bir neçə gün orada qaldım. Anamın doğma böyük bacısı Mehrini-
gar xanım da Səmərqənddən gəldi. Anam xanım xəstələndi, çox ağır bir xəs-
təlikdi və çox böyük təhlükə atlatdı.
BABURNAMƏ
111
[Xoca Übeydullahin böyük oğlu] Xocakə Xoca həzrətləri də Səmər-
qənddən çıxmışdı və indi Fərkətdə yaşayırdı. Fərkətə gedib Xocanı gördüm.
Xan dayımın mənə diqqət və inayət edərək bir vilayət və ya bir tümən
verəcəyini ümid edirdim. Ura-Təpəni vəd etdi, ancaq Məhəmməd Hüseyn
Mirzə (97 a) vermədi. Özü vermədi, yoxsa yuxarıdan bir işarəmi oldu, onu
anlamadım.
Bir neçə gün sonra Dihkətə gəldik. Dihkət Ura Təpənin dağ ətəklərin-
dəki kəndlərindən biridir və böyük bir dağın ətəyindədir. Bu dağı keçincə
Məsiha vilayəti başlayır. Əhalisi sartdır, kəndlərdə yaşayır və türklər kimi at
və qoyun sürüləri bəsləyirlər. Dihkətin qoyunlarının qırx min qədər olduğu
təxmin edilir.
Bu kənddə kəndlilərin evlərinə yerləşdik. Mən kənd muxtarının evinə
düşdüm. Altmış-yetmiş yaşında bir adamdı. Lakin anası hələ sağ idi. Çox
yaşlı bir qadındı, yüz on bir yaşındaydı. Teymur bəy Hindistana girdiyi za-
man bu qadının qohumlarından biri də o səfərə qatılmışdı, onları xatırlayır
və anladırdı. Yalnız Dihkətdə bu qadının özündən doğulan oğlan və qızların,
nəvə və nəvələrinin nəvələrindən doxsan altı adam hələ həyatda idi, ölən-
lərlə birlikdə iki yüz adam sayırdılar. Nəvəsinin nəvələrindən biri iyirmi
beş-iyirmi altı yaşlarında şəvəsaqqal bir igid idi.
Dihkətdə olduğum günlərdə ətrafdakı dağları daima piyada gəzəərək
seyr edirdim. Çox zaman yalın ayaq (97 b) gəzirdim. Yalın ayaq gəzməkdən
ayaqlarım o hala gəlmişdi ki, dağı-daşı hiss eləmirdim. Belə bir gəzinti za-
manı bir gün ikindi namazıyla axşam namazı arasında dar bir yoldan bir
adam bir öküzlə gedirdi.
«Görəsən, bu yol hara gedir?» dedim.
«Öküzə baxın, yolun hara çıxacağı məlum olana qədər gözlərinizi on-
dan ayırmadan yürüyün» deyə adam cavab verdi.
Bu sözü eşidən Xoca Əsədullah «Gav güm şavəd, çe kar qunəm?»
1
deyə zarafat etdi.
Bu qış sipahilərdən bəziləri qazaxlıqlarda bizimlə ola bilmədilər, Ən-
dicana getmək üçün izin istədilər. Qasım bəy də «Madam ki bu adamlar ora-
ya gedirlər, Cahangir Mirzəyə özəlliklə öz paltarlarınızdan bir şey göndə-
rin» deyə israr etdi. Bir samur sərpuşumu göndərdim. Qasım bəy «Tənbələ
də bir şey göndərin, nə olar» deyə təkrar israr etdi. Gərçi buna razı deyildim,
lakin Qasım bəyin israrı ilə Noyan Göyəldaşın Səmərqənddə özü üçün dü-
zəltdirdiyi böyük yastı qılıncı alıb Tənbələ göndərdim. Mənim başıma də-
yən qılınc bax bu qılıncdı. Gələn ilin hadisələrində bundan bəhs ediləcəkdir.
Bir neçə gün sonra nənəm İsən Dövlət (98 a) bəyim köçü, ailəsi və
adamlarıyla birlikdə gəldi. Mən Səmərqənddən çıxanda onlar orada qalmış-
dılar.
1
Öküz azsa, onda nə edərik (farsca). Gav+qum həm də qaranlıq deməkdir. Söz oyunu.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
112
Bu qış ortasında Şeybani xan Xocənd çayını buz üzərindən keçərək
Şahruxiyyə və Beşkənd civarına axın etdi. Bunu xəbər alınca adamlarımızın
azlığına baxmayaraq onlara qarşı hərəkətə keçdik. Xocəndin aşağısındakı
kəndlərin və Həşt-Yəkin qarşısına doğru yürüdük. Şiddətli soyuq vardı. Bu
civarda Ha-Dərviş rüzgarı əksik olmaz, daima şiddətli əsər. Soyuq o dərəcə-
də qüvvətli idi ki, bu iki-üç gün içində burada iki-üç adam soyuqdan ölmüş-
dü. Mənə qqsl zərurəti hasil oldu. Sahilləri tamamən buz tutmuş, lakin axın-
tının qüvvəsindən ortası buz tutmamış bir kanal suyu vardı. Bu suya girib
qüsl etdim və on altı dəfə suya daldım. Suyun soyuqluğu mənə güclü təsir
etdi.
Ertəsi sabah Xocənd çayını Xəslar qarşısında buz üzərindən keçib ge-
cə yarısı Beşkəndə gəldik. Şeybani xan Şahruxiyyə civarına axın edib geri
qayıtmışdı.
O vaxt Beşkənd Molla Heydərin oğlu Əbdülmənnanın əlində idi.
[Molla Heydərin] ondan daha kiçık, Mömin adında bir oğlu da vardı, işə ya-
ramaz və dərbədər bir adamdı. Mən Səmərqənddə ikən yanıma gəlmişdi və
çox inayət etmişdim. Noyan Göyəldaş Səmərqənddə (98 b) ona qarşı necə
pis rəftar etmişdisə, bu namussuz ona kin bağlamışdı.
Özbək axınçılarının geri qayıtdığı xəbəri gəlincə, xanın yanına adam
göndərərək Beşkənddən qalxıb Ahəngəran kəndlərində üç-dörd gün qaldıq.
Səmərqənddəki aşnalığa görə Molla Heydərin oğlu Mömin Noyan Göyəldaş,
Əhməd Qasım [Kuhbər] və başqa bir neçə adamı ziyafətə dəvət etdi. Mən
Beşkənddən gedəndə bunlar Beşkənddə qaldılar. Mömin bunlara bir uçu-
rumun kənarında ziyafət vermişdi. Biz gəlib Ahəngəran kəndlərindən Sam-
Sirək deyilən kənddə dayandıq. Sabah Noyan Göyəldaşın uçurumdan sər-
xoşluqla düşüb öldüyü xəbəri gəldi. Noyanın öz dayısı Haqnəzəri bir neçə
adamla oraya göndərdim. Bunlar gedib Noyanı düşdüyü yerdə axtarıb tap-
dılar və Beşkənddə dəfn edib geri qayıtdılar. Noyanın ölüsünü ziyafət veri-
lən yerdən bir ox atımı qədər yüksəkdə olan bir uçurumun dibində tapmışlar.
Bəziləri Möminin Səmərqənddəki kinini unutmayaraq Noyana qəsd etdiyini
düşündülər. Doğrusunu bilən olmadı. Bu mənə çox pis təsir elədi. Çox az
adamın ölümünə belə yanmışam. Bir həftə-on gün qədər sürəkli (99 a) ağ-
ladım. Ölüm tarixi «Vəfat şod Noyan»
1
(«Noyan vəfat etdi») şəklində təsbit
edildi. Bir neçə gün sonra qayıdıb Dihkətə gəldim.
Yaz gələndə Şeybani xanın Ura-Təpə üzərinə hücum etməsi xəbəri
alındı. Dihkət düz yerdə olduğu üçün Abbürdən keçidiylə Məsiha dağlarına
çıxdıq. Məsihanın ən aşağıdakı kəndi Abbürdəndir. Bu kənddən bir az aşa-
ğıda bir çeşmə, onun da başında bir məzar vardır. Bu çeşmədən yuxarı tərəf
Məsihaya, aşağı tərəf isə Pəlğərə aiddir. Bu çeşmənin başındakı və kəna-
rındakı daşı qazaraq bu üç beyti yazdım:
1
«Vəfat şod Noyan» sözlərindəki hərflərin cəmi əbcəd hesabı ilə 907 (=1501/02) edir.
BABURNAMƏ
113
Şenidəm ki, Cəmşidi-fərrux sirişt,
Ba sərçeşmə bər sənge nəvişt:
Bər in çeşmə çün ma bəsa dəm zədənd,
Birəftənd ta çeşm bərhəm zədənd.
Giriftəm aləm be mərdiyü zur,
Və leykən nəburdəm ba xud be gur
1
.
Eşitdim ki, xoşxasiyyət Cəmşid
Bir çeşmənin başındakı bir daşa bunları yazmış:
«Bu çeşmədə bizdən əvvəl bir çoxları nəfəs aldılar;
Sonra göz açıb yumuncaya qədər köcüb getdilər.
İgidlik və qüvvətlə dünyayı zəbt etdik,
Lakin onu özümüzlə birlikdə gora apara bilmədik.
O dağlıq bölgədə beytlərin və digər şeylərin daşa qazılması bir adətdir.
Biz Məsihada ikən şair Molla Hicri Hisar tərəfindən gəlib mənə səda-
qətini bildirdi. Bu mətləni o günlərdə söyləmişdim:
Təkəllüf hər necə surət tutulsa, ondan artıqsan,
Səni can derlər, əmma bitəkəllüf candan artıqsan.
Bir rəsim nə qədər zəhmətlə çəksələr də sən daha gözəlsən,
Sənə can deyirlər, lakin sən, şübhəsiz, candan artıqsan.
Şeybani xan Ura-Təpə civarına gələrək bir az ortalığı qarışdırıb geri
döndü. O, Ura-Təpə (99 b) üzərində ikən ailəmi Məsihada qoyub adamları-
mızın az və silahsız olmasına baxmayaraq Abbürdən keçidindən aşdıq və
sabah axşam yaxında olaq və fürsəti qaçırmayaq deyə Dihkət civarına gəl-
dik. Şeybani xan tələsik geri qayıtdı. Biz də təkrar keçidi aşaraq Məsihaya
gəldik.
«Belə dağdan-dağa, işsiz-gücsüz, vilayətsiz və yersiz gəzmək fayda-
sızdır. Xanın yanına Daşkəndə gedəkmi» deyə düşündüm. Qasım bəy buna
razı olmadı. O, yuxarıda bəhs etdiyim kimi, nizamı qorumaq və hamıya dərs
vermək üçün Qarabulaqda üç-dörd moğolu öldürmüşdü. Ehtimal ki, bu üz-
dən oraya getməyə tərəddüd etdi. Bir az israr etdik, olmadı. O öz adamlarını,
qardaşlarını, köçünü alıb Hisara yollandı.
Biz Abbürdən keçidindən aşaraq xanın yanına Daşkəndə yola düşdük.
O sırada [Sultan Əhməd] Tənbəl qoşun çəkib Ahəngəran vadisinə gəldi.
Əsgərlərinin arasında Məhəmməd Hisari adı ilə də tanınan Məhəmməd
Duğlat kiçık qardaşı Sultan Hüseyn Duğlat və Qənbər Əli Sallax ilə ittifaq
1
Sədi Şiraziyə aiddir. İlk beyt «Bustan»dan, iki beyt isə «Gülüstan»dan alınmışdır.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
114
edib Tənbələ qəsd etmək fikrinə düşür. Tənbəl bu xəbər alınca orada qalma-
yaraq qaçıb xanın yanına getdi.
Biz Şahruxiyyəyə gələn gün qurban bayramıydı [=16 iyun 1502], la-
kin oralarda yubanmadan keçib xanın yanına Daşkəndə getdik.
Bir rübai söyləmişdim. Qafiyəsinə dair tərəddüdüm vardı. O zaman
şeir (100 a) sənətini o qədər öyrənməmişdim. Xan təb sahibi bir adamdı, şe-
ir söyləyirdi, gərçi uğurlu qəzəli çox deyildi. Bu rübaini xana söyləyib tərəd-
düdümü ərz etdim. Lakin könlümün arzu etdiyi biçimdə açıq bir cavab ala
bilmədim. Hər halda o da şeir sənətiiı az incələmişdi. O rübai budur:
Yad etməz imiş kişini qürbətdə kişi,
Şad etməz imiş könlünü möhnətdə kişi,
Könlüm bu qəriblikdə şad olmadı, ah,
Qürbətdə sevinməz ərmiş, əlbəttə, kişi.
Sonra öyrəndim ki, türk dilində bəzən t-d, ğ-k və q bir-birinin yerinə
işlənir.
Dostları ilə paylaş: |