Rzaqulu bəy miRZƏ camal oğlu pənah xan və İbrahim xanin qarabağda hakiMİYYƏTLƏp və o zamanin hadiSƏLƏRİ

GƏNCƏDƏ GENERAL MƏDƏTOVUN 
ABBAS MİRZƏ İLƏ MÜHARİBƏSİ, 
MƏDƏTOV TƏRƏFİNDƏN 
QIZILBAŞLARIN VƏ 
ABBAS MİRZƏNİN ƏZİLMƏSİ 
 
Şəmkir müharibəsindən bir gün sonra general Mədətov Gəncəyə gəldi. İşləri 
qaydaya salmağa, vəziyyətlə yaxından tanış olmağa, pis vəziyyətdə olanlara, 
ürəyismanlara və  xəstələrə ürək-dirək verməyə başladı. Kəlisa kəndinin 
erməniləri can və mallarının qorxusundan məhəllələrin küçələrini bağlamışdılar. 
Bu yolla qorxulu vəziyyətdən və mühasirədən özlərini xilas etmişdilər. 
Hörmətli adamlar, əyanlar, rəislər və kəndxudalar generalın yanına gedib öz 
sevinc və təbriklərini ona izhar etdilər. İki gündən sonra qraf Paskeviç 15 min rus 
qoşunu və 5 böyük topla Mədətovun yanına gələrək onun qoşununa qoşuldu. Atlı 
və qazaxdan başqa on doqquz min nizami qoşun və 22 top var idi. 
Bu tərəfdən də Abbas Mirzə  Şuşa qalasının  ətrafında olan bütün qoşununu 
götürüb gəldi. Məhəmməd Mirzənin qoşunu ilə bir yerdə hamısı altmış min atlı 
və piyadadan ibarət idi. Məhəmməd Mirzənin 4 topundan başqa 24 topu da var 
idi. 
Abbas Mirzə  əmr etdi ki, mərəndli Nəzərəli xanın saqqalını  qırxıb eşşəyə 
mindirsinlər və qoşunun içində gəzdirsinlər, ona görə ki, Abbas Mirzənin ənırinə 
əməl etməmiş, nə qalanı mühafizə etmiş, nə  də  Məhəmməd Mirzənin  əmrinə 
əməl etmiş, həmçinin onun sərbazları da Məhəmməd Mirzəyə kömək 
etməmişdilər. 
Məhəmməd Mirzənin qoşununun içərisində car çəkdilər: öz sərkərdəsini 
qoyub qaçan sərbazların cəzası düşmən qoşunu ilə öz qoşununun arasında 
öldürülməkdir. 
Xülasə, Abbas Mirzə gecə ikən Gəncənin Zazalı deyilən yerinə  gəldi və 
gecəni orada qaldı. O, sübhə kimi qorxusundan yatmayıb otaqda gəzirdi. O biri 
gün sübh vaxtı Abbas Mirzə  Gəncəyə getməyib  Şeyx Nizaminin məzarı olan 
yerin  ətrafına gəldi. Qoşunu nizama salmaqla və  vəziyyəti öyrənməklə  məşğul 
oldu. Rus dövlətindən üz çevirən və Qızılbaş dövlətində sərkərdə olan Səmsam 
xan Abbas Mirzəyə dedi: 
 
  
-  
 92

Mən bir dəfə and içmişəm ki, rus padşahı  və onun qoşunu ilə müharibə 
etməyəm, amma yaxşı olar ki, siz qoşunu bir neçə tərəfdən onlarla müharibəyə 
aparasınız. Əgər bir tərəfdən güc gələrsə, siz ayrı tərəfdən gəlib, bizim qoşunun 
sırasını dağıtmağa qoymazsınız, çünki sizin qoşununuz çoxdur, onların qoşunu 
isə az. 
Abbas Mirzə Səmsamın məsləhətini qəbul etməyib dedi: 
- Siz dava etməmək haqqında and içdiyiniz üçün məsləhətiniz işə yaramaz. 
Sonra Abbas Mirzə öz qoşunundan bir dəstə düzəltdi və Göy İmamdan 
başlayıb Kürün kənarına kimi səf çəkdirdi. Topxana və  cəza dəstəsini 
(zənburəkxana) təpənin kənarında, sərbazların qabağında yerləşdirdi. Özü isə 
təpənin üstündə qərar tutdu. 
O buradan hər iki tərəfin qoşununun vuruşmasına tamaşa edirdi. O biri 
tərəfdə də bütün rus qoşunu bir yerə toplandı. 
General bu vaxt demişdi: “Əgər qızılbaşlar iki-üç tərəfdən vuruşmağa 
başlasalar, o vaxt vuruşma bir qədər çətin olacaq, əgər hamısı bir tərəfdən dava 
etsələr, o saat onları qaçmağa məcbur edərik”. 
Sərdar Paskeviç qoşunun başında durub, döyüşün ixtiyarını, qoşunu idarə 
etməyi general Mədətova tapşırdı, general toplan seçmə və barıtla doldurtdurub 
peyinlikdə və samanlıqda gizlətməyi əmr etdi. 
Rus əsgərlərindən üç bölüyün qabağa getməsi və tüfəng atəşilə müharibənin 
qızışdırılması əmrini verdi. 
Bu tərəfdən də  ən igid sərbazlardan olan Mərənd və Qaradağ  sərbazlarına 
əmr olundu ki, döyüşə başlasınlar. Sərbazlar tüfəngdən yaylım atəşi ilə “ya Əli” 
deyib haman saat amansızcasına, arasıkəsilmədən rus əsgərlərinə hücum etdilər, 
ruslar ilə əlbəyaxa olub onları geri oturtdular. 
Bu zaman sərdar Paskeviç vəziyyətin çətin olduğunu görərək, sabaha kimi 
tədbir görmək məqsədilə qoşuna geri çəkilmək  əmrini vermək istədi. Amma 
general Mədətov buna razı olmayıb dedi: 
- Bunlar Avropa qoşununa bənzəməz, əgər siz geri çəkilmək təbilini vursanız, 
onlar o saat atlarını çapıb bizi dağıdarlar. 
Bu sözdən sonra sərdar dedi: 
- İxtiyar sizindir. 
Sonra generalın  əmri ilə qoşunun içərisində gizlədilmiş toplara birdən od 
vurdular. O əjdaha ağızlı toplar sağdan və soldan ağızlarından 
 
  
 93

od püskürdülər. Onlar hoqqabazlar kimi küy salıb hər tərəfə qaçır və ya ürəyi 
yanğın divanələr kimi min bir xəyalla boyunlarına zəncir salıb o tərəf-bu tərəfə 
hərəkət edirdilər. O, meydanda döşünə döyənləri birdəfəlik aradan qaldırıb, 
Abbas Mirzənin adamlarını və qoşunun səflərini bez kimi parçalayıb dağıdırdı. 
Meyit meyit üstünə qalandı, bənövşə rəngli göylər onların üzərinə pərdə çəkdi. 
Meydandan qalxan tüsrü, buxar bütün dünyanı zülmətə bürüdü. 
 
N ə z m (sətri tərcümə): 
 
...O vuruşmada qan su kimi axdı. 
Ölüm sürətlə hərəkətdə idi. 
O, müharibə meydanında o qədər 
meyit var idi ki,  
Dünya alt-üst olmuş kimi görünürdü. 
 
İyirmi beş dəqiqə müddətində heç kəs bir-birinin üzünü görə bilmədi. Bir az 
sonra havanın üzü müharibə meydanındakı top-tüfəng tüstüsündən təmizləndi. 
Top-tüfənglərin vahiməsindən gizlənmiş  qızılbaşların bir hissəsi öz 
yoldaşlarının yanlarında görmədikdə  sərsəm halda qaçmağa üz qoydular. 
Bəziləri də heç silaha əl atmadan dolu tüfənglə geri qayıtdılar. 
Abbas Mirzə  vəziyyəti belə görüb durduğu təpədən aşağı düşüb yel kimi 
gedən atına minərək qaçmağa üz qoydu. Araz çayının kənarına kimi atın 
cilovunu çəkmədi. Abbas Mirzənin qoşununun hamısı vadiyə doğru qaçmağa üz 
qoydu. 
Bütün dava müddəti bir saat yarım, Şəmkir davası isə üç-dörd saat çəkmişdi. 
Abbas Mirzənin qaçan qoşunları Xudafərin körpüsündən keçdilər. Vuruşma 
zamanı böyük sərdarlardan biri olan salar Allahyar xanın qoşununun bir dəstəsi 
təpənin üstündə səngər düzəldib gizlənmişdi. Abbas Mirzənin qoşunu qaçandan 
sonra Allahyar xanın yanına adam göndərmişdi ki, boş yerə özünü ölümə 
verməsin. 
Allahyar xan Mədətovun təklifini qəbul edib, bütün silah-yaraqlarını yerə 
tökdülər, təpədən aşağı düşdülər, beləliklə də ölümdən xilas oldular. 
 
  
 94

Abbas Mirzə qaçandan sonra onun iki topu Tərtər çayının kənarında, çəltik 
tarlası arasında qalmışdı, onları qoşuna yetirmək üçün Uğurlu xanı göndərdi, 
amma gətirilməsinə müvəffəq olmayıb, topları gizlədib getdilər. 
Şahzadə Abbas Mirzə qaçandan sonra bir gün içərisində Arazdan keçib, 
mərəndli Nəzərəli xanın boğazına ip saldırıb asdırdı. Özü isə  Şam torpağında 
olan Fətəli şahın yanına getdi. Bu məğlubiyyəti və qaçmağın təqsirini Əmir xan 
və Nəzərəli xanın boynuna qoyub dedi: 
- Yalnız onlar süstlük və xəyanət edib, İranın belini sındırdılar. 
Fətəli şah oradan köçüb İraq tərəfə yollandı. Abbas Mirzə isə Təbriz şəhərinə 
yola düşdü. 
Belə  nəql edirlər ki, Fətəli  şah Qaplanguhdan İraqa keçəndə oradan 
Azərbaycana həsrət gözü ilə baxıb bu beyti oxumuşdu. 
 
F ə r d: 
 
Təbriz şəhəri mənim hərarətimi qaldırır,  
Bu Azərbaycan mülkündən mənim 
canıma necə od düşdü. 
 
Bu böyük fəthdən sonra general Mədətov artıq dərəcədə  şöhrət tapdı  və 
bundan sonra Mədətova  İranduf dedilər. Onun şəninə çoxlu şeir və  mədhlər 
qoşdular. Bu aşağıdakı beyt de ixtisarcasına deyilmişdir: 
 
Çəkdi nərradi qəza qalayi Fit üstünə döv,  
Mustəfa məsnudinin sahibi oldu Mədətov
1*
. 
 
Bir neçə  şeir və  həcv də Abbas Mirzənin qoşununun sərdarı  və saları olan 
Allahyar xanın barəsində deyilmişdi. Bəziləri də belə güman edirdi ki, həcvlər 
Abbas Mirzənin özünə deyilmişdir. Bu beytlərdən bir neçəsi burada qeyd olunur. 
 
 
 
 
 
 
 
                                                 
*
 
1
 Oyunbaz fələyin tərsliyindən,  
Mədətov Mustafanın taxtına sahib oldu. 
 
 95

Ş e i r {sətri tərcümə): 
 
Vaxtında qaç ki, qaçmaq vaxtıdır, 
Get canının fikrində ol, can çox əzizdir. 
Can o demək deyil ki, onu asanlıqla vermək ola, 
Bilmirsənmi asan və çətin nə deməkdir? 
Ey şahın və vəliəhdin çörəyinin xaini, 
Şah və vəliəhdin özünə vəfalı olmaq lazımdır. 
 
QIZILBAŞLAR QAÇANDAN SONRA 
BAŞ VERƏN BƏZİ HADİSƏLƏR 
 
Düşmən kökündən sarsıldıqdan və onların mal və dövlətləri  əllərindən 
çıxdıqdan sonra şirvanlı Mustafa xan Şirvanı  tərk edib, sərdar  İbrahim xanla 
birlikdə Qaradağa tərəf qaçdılar. Mir Həsən xan da Talış mahalından  əl çəkib, 
qızılbaşların yanına getdi. Amma nuxalı Hüseyn xan bir müddət Nuxada birtəhər 
yaşadı. Başqa yerlərdən buraya gəlmiş  bəzi tacir və qaçqınlar da çoxlu mal və 
dövlət toplamışdılar. 
Hüseyn xan qardaşı Hacı xanı ləzgi qoşunu ilə Qarabağa göndərdi. O da Kürü 
keçib Qarabağ obalarının bəzi yerlərini qarət etdi. 
Nəhayət, sərdar Paskeviç Nuxanın üç fərsəxliyinə yetişən kimi Hüseyn xan 
və Hacı xan Nuxanı  tərk edib İrana qaçdılar. Sərdar Paskeviç rus qoşunu ilə 
Qarabağda Tavus adlanan yerin ətrafında dayandı. 
General Mədətov isə  Şuşa qalasının içərisinə daxil oldu. Burada yaşayan 
müsəlman  əhalisi Mədətovu görməyə çox şad oldular və ona xidmət etməkdə 
özlərini çox xoşbəxt hesab etdilər. O şəxslər ki, qüvvətli, vüqarlı Rus dövlətinə 
qulluqda və itaətdə sədaqət göstərmişdi, onlara yeni vədlər verildi, o adamlar ki, 
ağlının azlığından qızılbaşlarla birləşib, Rus dövlətinə qarşı qiyam və 
düşmənçilikdə bulundular, onlar tənbeh və təhdid olundu. Bundan başqa general 
onların hamısını özünə tabe etdi, öz yerlərində  və yurdlarında yerləşdirdi. 
Generalın  əmrinə görə müxtəlif yerlərdə saxlanılmış dövlət və qeyri azuqə 
anbarlarından Şuşa qalası əhlinə azuqə verildi. 
 
  
 96

Şuşa əhli mühasirə dövründəki vəziyyətdən xilas oldu. Mədətov Mehdiqulu 
xanın Çanaqçıda hörmətsizliyini eşitmişdi, odur ki, ondan qisasını aldı... General 
Paskeviç bu zaman Araz çayından keçib, Qaradağ vilayətini soyub qarət etdi, 
ondan sonra gəlib o tərəflərin  əhalisini özünə tabe etdi. Çoxlu qoşunla Tiflisə 
tərəf yollandı. Həmin ilin qışında general Mədətov Qarabağ  əhlinin  əlinə 
qənimət və başqa  şeylər keçirtmək məqsədilə mühasirə dövründə  çəkilən 
əziyyəti  əvəz etsin deyə, Qarabağ  və  Şirvan qoşunlarını götürüb Mişgini və 
Əhəri çapmağa, qarət etməyə getdi. Mişgin vilayətini o ki var soyub qarət etdilər. 
Çoxlu mal və dövlət bu tərəfin  əhalisinə  nəsib oldu. Bu yerlərdə yaşayan 
Şahsevən xanlarını imperatorun itaətinə  dəvət etdi, onlara imperatora xəyanət 
etməyəcəkləri barədə and içdirdi. Onlardan biri Ata xan idi. Yermolovun 
sərdarlığı zamanında və Mədətovun hökmdarlığı dövründə Ata xan rəşid və sərt 
adam olub məhdud dünyagörüşü var idi. O qədər də  qızılbaş qoşunlarının 
əmrlərinə əhəmiyyət verməzdi. Abbas Mirzə onu dəfələrlə Təbrizə çağırmağına 
baxmayaraq, o getmirdi. Hətta bir dəfə Abbas Mirzə  sərdar  Əmir xanla 
Qaradağda idi. Onun verdiyi əmrlərinin birisi də o idi ki, Ata xanı bir yol ilə 
tutub Təbrizə göndərsin. Əmir xan da Ata xanla yaxınlıq və qohumluq etdi, yəni 
öz qızını Ata xanın oğluna vermək bəhanəsi ilə onu tutmaq qəsdini etdi. Yenə də 
müvəffəq ola bilmədi,  şirvanlı Mustafa xan Fit dağından qaçandan sonra 
Qızılbaş dövləti tərəfinə getdi. Ata xan qonaqpərvərlik göstərib onu Təbrizə 
apardı. Bu məqsədlə ki, Mustafa xan onun təqsirini bağışlayacaqdı. 
Təbrizə daxil olandan sonra Abbas Mirzə onu tutdurub bir gözünü 
çıxartdırdı. Xülasə, general Mədətov Mişgindən Qaradağ xanlarının paytaxtı olan 
Əhər şəhərinə kimi getdi, orada Qarabağ əhlinin əlinə çoxlu qənimət keçdi, sonra 
general oradan da geri qayıtdı. O vaxt qızılbaş vilayətlərinə o qədər qorxu, 
vəlvələ, həyəcan düşmüşdü ki, əgər Mədətov Təbrizə və Tehrana getsəydi, heç 
kəs onun qarşısını ala bilməzdi. Hər hansı bir vilayətdə Mədətovun rus qoşunu 
ilə gəlməsini eşitcək itaətdə olanlar, xidmətdən canını qurtarmaq fikrinə düşənlər 
qaçmaq istəyirdilər. Hətta  şahzadə Abbas Mirzə özü də  Təbrizdən qaçmaq 
qərarına gəldi. Ona görə  də  hər gün əmrinə  əsasən atları  yəhərləyib həyətin 
ortasına aparırdılar, məşq və vərdiş 
 
  
 97

etmək üçün qadınları və qızları atlara mindirirdilər, bu məqsədlə ki, Mədətovun 
Qaradağdan keçib Təbrizə  gəlməsini eşidən kimi arvadlarını  və pul xurcununu 
götürüb qaçmağa üz qoya bilsinlər. Elə ki Mədətovun Əhərdən qayıtması xəbəri 
gəldi, çox şadlıq etdilər. Mədətov oradan qayıdıb Tiflisə getdi. Sərdar Yermolov 
onu çoxlu qoşunla İrana göndərdi. Mədətov da qoşununu götürüb Xudafərin kör-
püsündən keçməyə  əzm etdi. Qızılbaş  tərəfdən də qoşunlar qabağa yeriyib 
müdafiəyə  və vuruşa hazır dayandılar. Bu zaman Yermolov sərdarlıqdan xaric 
olub, onun əvəzinə qraf Paskeviç müstəqil hökmdar təyin edildi. 
Sərdar Paskeviç cənab knyaz Abxazovu general Mədətovun yerinə Qarabağ 
vilayətlərində hakim təyin etdi. Mədətovun komandanlığı altında olan qoşun 
general Pankratiyevin ixtiyarına və fərmanına verildi. 
Eyni zamanda knyaz Abxazov qərargah rəisi vəzifəsinə təyin olub, beş günün 
içərisində Tiflisdən Mədətovun Xudafərin körpüsündə olan ordusuna gəldi və 
burada işləri Mədətovdan təhvil alıb, onu Tiflisə göndərdi, özü isə oradan qoşunu 
götürüb Qozluçaya gəldi və o vilayətlərin hökumət işini əlinə aldı. 
General Mədətovun işdən götürülməsini bir çox səbəblərdən baş verdiyini 
söyləyirlər. Bəziləri deyirlər: Qraf Paskeviç gəldiyi zaman özünün sərdar 
olduğunu Mədətova bildirməmişdi və general bəzi hallarda onun əmrinə müxalif 
olurdu və onunla mübahisə edirdi. Bəziləri də deyirdilər ki, Mədətovun Mişginə 
getməsi və  Əhərdən qayıtması barədə dövlət başçılarının icazəsi olmayıb. Bir 
başqaları isə Mədətovun Əhərdən qayıtmasının başqa səbəblərlə bağlı olduğunu 
deyirdilər. Bir sözlə, general Mədətov Tiflisə gedib başqa yerə təyin olundu. 
 
  
 98

KNYAZ PASKEVİÇİN İRƏVANA TƏRƏF GETMƏSİ, 
ABBAS MİRZƏ İLƏ MÜHARİBƏSİ, ABBASABAD VƏ 
İRƏVAN QALALARININ TUTULMASI 
 
İrəvan  əmiri cənab qraf Paskeviç 1827-ci miladi ilinin martında sərdarlıq 
vəzifəsi  əmri ilə Qafqaz korpusuna komandan təyin olundu. 0, vilayətlərin 
hüdudunu nizama salıb, yaxın və uzaq yerlərin işlərini tərtib edərək, hakimlərin 
təyinatı ilə  məşğul oldu. Qoşunun və  əsgərlərin qüvvətli, nizamlı, müzəffər, 
güclü olması haqqında lazımi tədbirlər gördükdən və sayıqlıq ruhunda tərbiyə 
verdikdən sonra İrəvana getmək haqqında qərara gəldi. Lazımi tədarük və çoxlu 
qoşunla Tiflisdən İrəvana hərəkət etdi: İrəvan bəylərbəyisi sərdar Hüseyn xan bu 
xəbəri eşitdikdən sonra həmin nahiyələrin el-obasına kömək etmək əmrini verdi. 
Qardaşı  sərdar Həsən xanı  Sərdarabad və  İrəvan qalasının mühafizəsinə  təyin 
etdi. Özü də qoşunla o yerlərin ətrafında dolandı. O biri tərəfdən vəliəhd Abbas 
Mirzə  də qoşun toplayıb, sərbaz, atlı, topxana ilə Hüseyn xan və  Həsən xanın 
köməyinə  Təbrizdən Xoya tərəf hərəkət etdi. Araz çayı  kənarının yaxınlığında 
Qara Ziyaəddin mahalına gəlib, orada dayandı. Bu əsnada İran dövləti tərəfindən 
Naxçıvan nahiyəsi Əylis dairəsində olan general-mayor Mehdiqulu xan sərdarın 
yanına adam göndərdi, özünün İran dövlətindən üz çevirib Rus dövlətinə itaət 
etmək arzusunda olduğunu bildirdi. Knyaz Ançarov general Pankratiyev ilə 
sərdarın  əmri və  fərmanına  əsasən iki rota əsgər götürərək, Mehdiqulu xanı öz 
tabe və ya yaxın adamları ilə köçürüb yanına gətirdi. Onu yüksək rütbəli sərdarın 
əmri ilə Qarabağda yerləşdirdi. Həm özü, həm təbəələri üçün daimi yaşayış yeri 
müəyyən etdi. 
Naxçıvan alayının başında duran naxçıvanlı polkovnik Ehsan xan uzaqgörən 
və  məlumatlı bir adam idi. Əsgərləri ilə Abbasabad qalasının mühafizəsinə 
başladı. O, Qızılbaş dövlətinin zəifliyinə  və düşkünlüyünə inanaraq sərdarın 
yanına adam göndərib, məlum etdi ki, hərgah sərdar qoşunla qalaya tərəf gələrsə 
o, Abbasabad qalasını ona təslim edər. Sərdar bu xəbəri eşidən kimi qoşunla 
Naxçıvan tərəfə  hərəkət etdi. Qızılbaş dövlətinin başçdarı Ehsan xanın fikrini 
duydular. Onların böyük əmirlərindən biri Fətəli şahın yeznəsi Abbas 
 
  
 99

Mirzənin  şəxsi gözətçisi olan Qacar Məhəmməd xan idi. Dörd min bəxtiyarlı 
əsgər və bir neçə xan ilə Abbasabad qalasının mühafizəsindən ötrü yola düşdü. 
Sərdar cənab Paskeviç Abbasabad qalasını möhkəm surətdə mühasirə etdi, həm 
Naxçıvan və həm də Arazın o tayında Xoy tərəfdən vuruşa girişdilər. 
 
GƏCLƏR VƏ CAVANBULAQ MÜHARİBƏSİNİN 
GEDİŞATI, ABBAS MİRZƏ QOŞUNUNUN 
ƏZİLMƏSİ VƏ BAYRAQLARININ 
ƏLƏ KEÇİRİLMƏSİ 
 
Bu zaman Abbas Mirzə rus qoşununun Abbasabadda şiddətli müharibə 
apardığını  və qazax atlıları  hər gün Arazdan keçib, çayın o tayında dayanmış 
İbrahim xanın qoşunu ilə  əlbəyaxa olub rəşadət ve qəhrəmanlıq göstərdiklərini 
bildirdi. 
Abbas Mirzə özü ilə bir neçə min cəsur sərbaz götürüb gecəyarısı Araz 
kənarına yaxın, ruslara güllə çatan məsafədəki Gəclər dağının ətrafında pusquda 
durmağı məsləhət gördü. Abbas Mirzənin məqsədi o idi ki, sübh vaxtı qazaxlar 
hərgünkü göstəriş üzrə buradan keçərsə, İbrahim xan onlarla əlbəyaxa olub, hay-
küy salsın,  İbrahim xan vuruşa-vuruşa qaçmağa üz qoyub, rusları Abbas 
Mirzənin durduğu yerə çəksin, Abbas Mirzə bu vaxt çıxıb onları məhv etsin. 
Beləliklə, Abbas Mirzə bu məqsəd və əzm ilə beş min döyüşçü götürüb, çox 
dərin olan Ağcabulaq dərəsində pusquda durdu. Gözünü dikib, səhərin açılmasını 
gözlədi. Sübh günəşi çıxan kimi xəbər gəldi ki, hərgünkü adət üzrə qazaxlar 
İbrahim xanın qoşunu ilə vuruşmaqdadırlar.  İbrahim xan Abbas Mirzənin 
dünənki məsləhətinə görə öz sərbaz və qoşunu ilə  məğlub olur deyə, Abbas 
Mirzənin oturduğu yerə çəkildi. Qazaxlar da öz növbəsində iki-üç min əsgər və 
iki nəhəng topla, nizam və intizam ilə gəlib arxadan yetişdilər. Bu zaman Abbas 
Mirzənin qoşunu pusqudan çıxıb  İbrahim xanın qaçan qoşununa qarışdı, 
qaçmağa üz qoydular. Qızılbaş qoşunu bu fikirdə idi ki, qazaxlar onları  təqib 
edərkən, bir-birlərindən ayrılıb dağılarlar, nəticədə  qızılbaşlar güclü 
müqavimətlə onlara qalib gələrlər. Amma işlər  əksinə oldu. Qazaxlar öz 
cinahlarını bərkidib, sıralarında nizam- 
 
  
 100

intizamı  əldən vermədilər. Elə ki qazaxlar qızılbaşlara yaxınlaşdılar, öz 
toplarının ağızlarını  qızılbaşların sıralarına tutdular, nəticədə  qızılbaş 
süvarilərindən bir çoxunun başı bədənindən ayrıldı. Ruslar dörd-beş ağac Abbas 
Mirzənin qoşununu təqib edib, sərbazlarından çoxunu öldürdülər və bir neçəsini 
də əsir aldılar. 
Nəhayət, Abbas Mirzə üzünü Gəclər dağına tərəf tutub, atını  həmin dağın 
səmtinə sürdü. Abbas Mirzənin sərbazları  hərəsi atını bir tərəfə çapıb dağıldı. 
Qızılbaşlar bu fıkirdəydilər ki, qazaxlar bir-birindən ayrılıb dağılarlar, amma 
əksinə özləri bir-birindən ayrılıb, hərə bir tərəfə dağıldı. Qazaxlar onların ardınca 
at çapıb öldürməkdən,  əsir almaqdan, əziyyət verməkdən, tutub bağlamaqdan, 
şikəst etməkdən əl çəkmirdilər. Onların çoxunu əsir etməklə bərabər bir bayrağı 
bayraqdarı ilə gətirdilər. Çoxlu qənimət və qarət ilə qayıdıb, sərdarın qulluğuna 
gəldilər. Abbas Mirzə bu məğlubiyyətdən sonra Qara Ziyaəddin kəndindən 
köçüb Xoy tərəfə qaçdı. Sərdar qızılbaşlardan  ələ keçən bayrağı Abbasabada 
göndərdi və bununla demək istədi ki, boş yerə  əziyyət çəkib, qalanın 
mühafizəsinə çalışmasınlar, çünki bu bayraq Abbas Mirzənin özünün bayrağı idi 
ki, onu qoyub qaçmışdı. Rus qoşunu sərdarın  əmri ilə qalanı mühasirə edib, 
şiddətli müharibəyə başladı. Dörd tərəfdən hücum oldu. Xəndəklər və səngərlər 
qazıldı. Abbasabad qalasının  əhalisi Abbas Mirzənin köməyindən ümidlərini 
kəsdilər. Naxçıvanlı  Həsən xan da söz vermişdi ki, qalanı  təslim etsin. Ona da 
xain kimi baxdılar. Həsən xan yaranmış  vəziyyətdən qorxaraq, qalanı  təslim 
etməyə razı oldu. Keçmiş təqsirlərinin bağışlanmasını xahiş etdi. 
Sərdar Abbasabad qalasını  zəbt edəndən sonra oradakı top və sursatları  ələ 
keçirtdi. Məhəmmədəmin xanı isə  qızılbaşların başqa xan və  sərbazları ilə  əsir 
elədi və Gəclər davasında əsir olanlarla bir yerdə birbaş Qarabağ yolu ilə Tiflisə 
göndərdi. Ehsan xana isə mehribançılıq edib, bəxşişlər verdi və Naxçıvan 
hakimlik və naibliyinə  təyin etməklə onu çox şad edib, öz tayları  və yaxın 
adamları yanında iftixarla adını ucaltdı. 
Abbasabadın zəbti 1243 (1827)-cü il iyul ayında başa çatdı. 
Məhəmməd xanı Tiflisə aparan zaman bir neçə gün Şuşa qalasında saxladılar. 
Məhəmməd xan Qacar nücabalarından olub, qısa-boylu, seyrəksaqqallı, qamətcə 
kiçik bir adam idi. Çox iri atı vardı. 
 
  
 101

At üstündə balaca bir uşaq kimi görünərdi. Abbas Mirzə onun süstlüyünü və 
qalanı əldən verməsini nəzərə alaraq, yüksək mənsəbdən məhrum etdi və həmin 
mənsəbi sərdar  Əmir xanın böyük oğluna verdi. Abbas Mirzənin bacısı 
Məhəmməd xanın arvadı idi. O, bacısını Məhəmməd xandan boşatdırıb dedi: 
- Qalanı düşmənə verən bir adam mənimlə arvad qohumu ola bilməz. 
Abbasabad və Naxçıvan şəhərinin yerləri yay fəslində isti olduğundan Abbas 
Mirzə bu şəhərlərin nizam-intizamını qaydaya salıb bütün işlərini 
möhkəmləndirdikdən sonra Abbasabad qalasında qalabəyi və mühafizə  dəstəsi 
qoydu, özü isə qoşunu ilə Qarababa yolu ilə Sisyan dağı və Qaradağ yaylaqları 
tərəfə getdi. İstilər qurtarana qədər bu yerlərdə qalmağı qərara aldı. 
 
ABBAS MİRZƏNİN İRƏVAN TƏRƏFƏ GETMƏSİ, 
RUSİYA İLƏ AVARANDA VURUŞMASI 
 
Abbas Mirzə Abbasabad qalasını verdikdən sonra camaat arasında 
məzəmmət edilməsin deyə, bu nöqsanları birtəhər düzəltməyə çalışdı. 
Abbas Mirzə Paskeviçin araba, çadırlar və qaladağıdan toplarla Avaran 
qalasını tutmaq üçün İrəvana tərəf hərəkət etdiyini eşitdi. O, Paskeviçin qarşısını 
almaq məqsədilə qoşununu və  zənburəkxanasını götürüb Ağrı dağı yolu ilə 
İrəvana tərəf yollandı. Buraya gələndən sonra sərdar Hüseyn xanla görüşdü. Bəzi 
məsələləri ona danışdı. İrəvan qalası barədə kömək və tövsiyələr verdi. 
Rusların yerləşdiyi yerlər möhkəm olduğu üçün və oraya bir neçə  ağır top 
gətirildiyi nəzərə alınaraq Hüseyn xana rus qoşunu üzərinə hücum etməyi 
məsləhət görmədi. 
Abbas Mirzə gözətçi adı ilə 200 cəsur atlı götürüb Avaranla üzbəüzdəki 
dağın  ətəyində durdu. Durbinlə baxıb onların qalasını, durduğu yerlərin 
vəziyyətini öyrəndikdən sonra qayıtdı. İrəvandan Üçkilsə istiqamətində Həştərək 
həvalisinə  tərəf yollanıb, onun iki ağaclığında düşdü. Gürcü Söhrab xanı iki 
batalyon əsgər və iki topla Üçkilsə qalasına hücum edib onu tutmaq məqsədilə 
oraya göndərdi. 
Sərdar Paskeviçin əmrilə də orada mühafizədən ötrü 500 əsgər qoyulmuşdu. 
 
  
 102

Söhrab xan hər gün Üçkilsə qalasına top atırdı  və onu mühasirə etməyə 
girişirdi. Burada olan rus əsgərlərinin azuqəsi qurtarmaqda idi. Paskeviç əsgərləri 
razı salmaq məqsədilə Avaranda olan Krasovskinin yanına adam və  məktub 
göndərib oradan ya azuqə göndərmək, ya da əsgərləri yanına çağırmağı xahiş 
etdi. Dünya işi üçün bu yerləri dağıtmağa dəyməz. General Krasovski 4 min 
əsgərlə 4 top götürüb, onun yanına yola düşdü. O, Avarandan çıxdı. 
Şam vaxtı  qızılbaş keşikçiləri rusların Avarandan çıxıb gəldiklərini xəbər 
verdilər. Qızılbaş qoşunu içərisinə böyük qorxu düşdü. Arabaları yükləyib, atları 
yəhərləyib, rus qoşunları  gələn kimi qaçsınlar deyə o gecə  səhərə  qədər 
gözlədilər. Bunun səbəbi o idi ki, qızılbaşlar gecə dava etməzdilər, öz canlarını 
mühafizə etməyi də vacib bilirdilər. 
Ruslar gecəyarı hücum etməsin və körpünün təmiri ilə  ləngisinlər deyə 
qızılbaşlar çay üzərindəki körpünü dağıtmışdılar. Gün çıxandan iki saat sonra rus 
qoşunlarının gəlməsi xəbəri çatdı. Abbas Mirzə bütün atlı qoşunlarını Üçkilsəyə 
gedən yolun ətrafına göndərdi, topxana və  sərbazlarını yol kənarındakı böyük 
təpə üstündə yerləşdirdi, özü də onların arasında dayandı. Hökm elədi ki, onun 
işarəsi olmadan heç kəs təpədən enməsin. Birdən rus qoşunları göründü, onlar 
dörd dəstə ilə, nizamla yolun sağ tərəfindən Üçkilsəyə tərəf hərəkət edirdilər. 
Qazax, Borçalı  və Qarapapaq atlılarından ibarət rus qoşunlarını dövrəyə 
almış qızılbaşlar vuruşmağa başladılar. O gün güclü müharibə və vuruşma oldu. 
O gün gündüz saat ikidən gün batana kimi top və tüfəngin atəşi hər yeri 
bürümüşdü, dava və müharibənin odu isə alovlanırdı. Hər iki tərəf qurban 
verməkdən çəkinmirdi. 
Ruslar  ətrafından qızılbaş atlılarının güc gəldiyini hiss etdikdə, arabaları 
mahud və başqa şeylərlə doldurub orada qoyaraq özləri qabağa getdilər. Qızılbaş 
qoşunu arabalarda xəzinə  və ya parça olduğunu zənn edib, qarətlə  məşğul 
oldular. Bu vaxt ruslar toplarını seçmə ilə doldurub onların üstünə atdılar. 
Beləliklə, qızılbaşların bir çoxu məhv oldu. 
Rus qoşunu Üçkilsəyə yaxınlaşdığı zaman Söhrab xan top-tüfəng səsi eşidib 
oradan  əl çəkdi,  əsgərləri və topları ilə Abbas Mirzənin qoşunu tərəfə  gəldi. 
Rusların ön dəstələri ilə rastlaşanda, rus alayı onlara hücum etdi. 
 
  
 103

Söhrab xan çıxış yolunun kəsildiyini görüb, yolun kənarındakı  təpəyə  tərəf 
geri oturdu. Ruslar onlardan çoxunu öldürdülər. Sonra Miralay İbrahim xan Xoy 
alayının sərbazları ilə Abbas Mirzənin səngər tutduğu təpədən düşüb onların 
köməyinə  gəldi. Onlardan sağ qalanlarını rusların  əlindən xilas etdi. Burada 
İbrahimxəlil bəyə fürsəti əldən verməyib, çətin zamanda lazımi xidmət göstərdiyi 
üçün xanlıq mənsəbi verildi. Ruslar da bu qayda ilə vuruşa-vuruşa Üçkilsəyə 
yetişib, üç dəstə qoşunla qalaya daxil oldular. Rusların axırda qalan dördüncü 
dəstəsi istinin şiddətindən və susuzluqdan qalanın yuxarısından axan böyük çaya 
yetişdikdə su içməkdən ötrü çayın kənarına nizamsız olaraq səpələndilər. O vaxt 
qızılbaş atlılan fürsətdən istifadə edərək, atlarını onların üstünə çapıb, qoşunun 
içərisinə daxil oldular. Onların bəzilərini öldürdülər, bəzilərini də əsir aldılar. 
Xülasə, bu dəhşətli vuruşmada 500 nəfərdən artıq əsir və ölən oldu. General 
Krasovskiyə güllə  dəyib yaralandı. Abbas Mirzə bu hadisədən çox şad oldu, 
əsirləri şahın yanına göndərdi. Özü isə oradan köçüb təpənin döşündə, Toxmaq 
deyilən yaxşı bir yaylaqda yerləşdi. Orada bir neçə gün qaldı, birdən xəbər gəldi 
ki, sərdar Paskeviç bu vəziyyəti eşidərək on beş min rus qoşunu götürüb tələsik 
yola düşübdür. Abbas Mirzə bu xəbəri eşidən kimi təşviş içində oradan köçdü. 
Başı salamat qalsın deyə Xoy şəhərinə tərəf yollandı. Günorta vaxtı İrəvan qalası 
yanından keçərək, oranın camaatına qalanı saxlamaqdan ötrü səbirli və möhkəm 
olmalarını tapşırdı  və özü isə axşamçağı qoşun və  hərbi ləvazimatla Araz 
çayından keçib Ağrı dağı tərəfə üz tutdu və Arazın o tayında dayandı. 
Abbas Mirzənin qoşunu atlar üçün ot və qeyri şeylər tapmaqdan ötrü ətrafa 
dağıldı. Birdən səs düşdü ki, budur, rus qoşunu gəlir. Qoşunun içərisində 
həyəcan, çaxnaşma qopdu. Çadırlardan başqa qalan şeyləri götürdülər, axşam 
düşəndə isə əhalini dağıtmaq üçün top atmağa başladılar. 
Ordu döyüşçüləri elə  zənn etdilər ki, atılan rus topudur. Odur ki, dava 
başlandı, çoxu şeylərini töküb, atına minib qaçdı, bəziləri də qorxu və vahimədən 
başqasının atına minib aradan çıxdı. 
Bu qayda ilə həmin gecə səhərə kimi hamısı qaçmaqdaydı. Heç kəsin işin nə 
yerdə olduğundan xəbəri yox idi. Hava işıqlaşandan sonra məlum oldu ki, nə 
dava varmış, nə vuruş. Qızılbaş gözətçiləri 
 
  
 104

bir neçə atlını rus gözətçisi hesab edərək rus qoşununun gəldiyini xəbər 
veribmişlər. Buna görə də ordu içinə bir vəlvələ düşmüşdü. Abbas Mirzə oradan 
sərdarın ordusuna və ya adamlarına rast gəlmək ehtimalı ilə yenə Naxçıvana 
tərəf gəldi. O zaman sərdar Paskeviç knyaz Eristovu ordu başçısı təyin etdiyini 
və Naxçıvandan keçib Təbriz üzərinə hücuma keçəcəyini eşitdi. Həmin generalın 
rəşadəti və qızılbaşların arasında şöhrəti var idi. Abbas Mirzənin ayağı daha yer 
tutmayıb olduqca sürətlə Arazdan keçib tələsik Xoy tərəfə getdi. Evoğlu 
həvalisində ordunu yenidən nizama salıb durdu.