SeyfəDDĠn qəNĠyev

 
 
1918-ci il ġamaxı qaçqınlarının bir qrupunun siyasıhı 
 
Şamaxı erməni daşnaklarının soyqırımına məruz qaldıqda, fürsət tapan əhali 
Azərbaycanın müxtəlif regionlarına - Sabirabad, Salyan, Quba, Ağdaş, Gəncə, Şəki 
və  s.  qaçmış,  eləcə  də,  bir  çox  insanlar  Orta  Asiyada  olan  qohumlarının  yanına 
köçmüşlər. 
1918-ci 
ildə  yaradılmış  Fövqaladə  İstintaq  Komissiyası  erməni 
daşnaklarının  törətdiyi  cinayətləri  öyrənmək  üçün  yerlərdə  fəaliyyətə  başladı.  Bu 
zaman  “Hümmət”  qəzeti  də  öz  səhifələrində  mart  qırğını  zamanı  qaçqın  düşmüş 
şamaxılıların siyahısını vermişdir ki, bəlkə köçkünlər öz doğmalarını tapa bildilər. 
Qəzetin 1918-ci il iyun ayının 13, 15, 20, 25 tarixli nömrələrindən. 
 
Quba mahalında olan ġamaxı əsirləri 
 
Bakudə  və  sairə  yerlərdə  yaşayan  şamaxılı  müsəlmanlar  aşağıdakı  yazılan 
siyahını oxuyub, hər kim, hər kimini itiribsə, tapa bilər. Və bunu da bilməlidir ki, 
indi şamaxılılara təqdir hər cəhətdən istirahət vardırsa da, lakin qəlbi narahatdırlar. 
Zira, biri qardaşım, biri atasını, anasını, sahibini və ya qeyri bir əzizini itirmişdir. 
Ağçılar  məhəlləsindən  Əruskəş  kəndində  Nurulla  Qasım  oğlunun  evində 
bir nəfər övrət Nisbət Ağasəlim qızı əri Mirzəli, bir qızı, 3 yaşında, Nügbar. 
ƏruskəĢ  kəndində Əli Əkbər Qulu oğlunun evində İmamlı məhəlləsindən 
Kür (və ya Kər) küçədən bir nəfər övrət Sultan Əli Əkbər qızı, əri dərzi Əbdüləli 
Mollağa oğlu, Mərv şəhərindədir. 
ƏruskəĢ kəndində Məşədi Əsəd Mirzə Məhəmməd oğlunun evində İmamlı 
məhəlləsindən Fizzəbəgim Məşədi Məhəmməd qızı, əri əhəngçi  Hüseynəli Əkbər 
oğlu, yanında bir oğlu, 2 yaşında, Ağa Cəlil mərhum. 
ƏruskəĢ kəndində Zəbulla Nemət oğlunun evində Seyid Səmənrux Məşədi 
Ağa Seyid qızı Mir Əhməd Ağanın nəvələri Məhəmmədəli Xaspolad oğlu, Məşədi 
Cəfərin oğlu Məhəmməd Əli, Mərvdə, yanında bir qızı Həmidə xanım 4 yaşında, 
yenə  bir  nəfər  bibisi  qızı  Xavər  Kazım  qızı,  12  yaşında,  bu  qızın  atası 
İmamlıdandır.  
Ələz  kəndində  Molla  Abbasqulu  Nəcəf  oğlunun  evində  Qurdlar 
məhəlləsindən  bir  nəfər  övrət  Sitarə  papaqçı  Həsən  qızı,  əri  Məşədi  Vəli  ilə 
yanında bir qızı Turə, 9 yaşında. 

123 
 
Kətə Ağca məhəlləsindən bir nəfər övrət, Badam Məhəmməd Hüseyn qızı, 
əri Əliheydər doğaçı Məşədi Qəni oğlu, yanında bir qızı Dursun 5 yaşında, qardaşı 
Badkubədədir. 
Qərəgöz  qəryəsində  -  Cavad  Əmin  Əli  oğlunun  evində  İmamlı  
məhəlləsindən  bir  nəfər  övrət  Mələknisə  Kərbəlayi  Həmid  qızı,  yanında  2  nəfər 
qızı,  biri  Zəhra,  Yetim  Kərbalayi,  Heybət  Mirbaba  oğlunun  əyalı,  biri  də  Xavər   
çörəkçi Abdulxaliq Kərbəlayi Səfdər oğlunun əyalı, 2 nəfər də oğlu, biri Hüseyn 13 
yaşında,  biri  də  Əli  Ağa  11  yaşında,  yenə  bu  övrətin  yanında  da  baldızı,  Bahar 
Şirəli qızı, əri Məlik Soltan oğlu, Sabunçuda. 
Qərəgöz  qəryəsində  Bədəl  Hüseyn  oğlunun  evində  həkim  Mirzə  Xəlil 
küçəsindən bir nəfər qız 10, yaşında, Kimyaxanım baqqal Abbasqulu qızı, yanında  
bir qardaşı Əli Həmid, 3 yaşında, dayısı Əsəd Xeyrulla Heybət oğlu, Ağdaşda. 
Qərəgöz  qəryəsində  Tağı  Oruc  oğlunun  evində  bir  nəfər  qız,  Qəlabazar 
məhəlləsindən  Fizzə,  dərzi  Məşədi  Mirzə  Əli  qızı,  9  yaşında  Molla  oğlu 
Məhəmməd Bağırın nəvəsidir. 
Qərəgöz  qəryəsində  Molla  İslamın  evində  Sarıtorpaq  məhəlləsindən  bir 
nəfər oğlan, Mehdi Molla Şəfi oğlu, 6 yaşında, bir bacısı 12 yaşında. 
GünövĢə  qəryəsində  Məşədi  Yusifin  evində  Ağsu  kəndinin  üstündə  Talış 
kəndindən  bir  nəfər  övrət  Saray  Səfəral,  qızı,  həmçinin  qardaşı  öz  kəndlərindən 
Dürəli Abbasnam Məşədi Rza, bibisi oğlu Səday Məşədi Heybət oğlu. 
 
11 iyun 1918, № 87, səh.2 
 
GünövĢədə  -  Nur  Hüseyn  şeyx  Məhəmməd  oğlunun  evində  Sarıtorpaq 
məhəlləsindən  Məşədi  Mina,  dərzi  Məşədi  Əşrəfin  əyalı,  yanında  bir  qızı 
Anaxanım,  8  yaşında,  bir  oğlu  Məşədi  Səftər,  14  yaşında,  yanında  qardaşı  Əli, 
Babanın qızı Ceyran yenə həmin evdə İmamlı məhəlləsindən Ruxsarə Firnəçi Əli 
qızı, əri Məşədi Ağaəli Hacı Səməd oğlu, Ərdəbil məhəlləsindən Badkubədə Quba 
meydanında səbzi satır. 
GünövĢədə  Şeyxməlikin  evində  Şıxminas  məhləsindən  Xədicə  Məşədi 
İsgəndər qızı, əri Kərbaləyi Hacı. 
Dəryə  məhələsdən  bir  övrətin  anası  Göyçaydadır.  Kamal  Heydər  oğluna 
ərə gedib. 
Qarayexanə  qəryəsində  Əbdülün  evində  İmamlı  məhləsindən  Məşədi 
Mina Cavad Kənahduz Məşədi Mehdiquludur. Adamı Kürdəmirdə vardır. 
 
13 iyun 1918, № 88, səh.2 
 
Bəg Əhməd yurdunda. Xudaverdinin evində Sarıtorpaq məhəlləsindən bir 
qız, faytonçu Kərbəlayi Məhəmməd Hüseyn qızı, Qəmər xanım 14 yaşında, bu qızı 
15 yaşında qardaşı Səməd qaçırıb. 

124 
 
Bəg Əhməd yurdunda. Məşədi Yarəlinin evində Sarıtorpaq məhəlləsindən 
Samadbağ Ağa Əli qızı, əri dabbaq Əli Mərdi Hacı qızı, oğlu yanında, bir yaşında 
oğlu Hacı Ağa, yenə bir qardaşı 16 yaşında Abdulla nam anası Səltənət Rəhim qızı 
və əmisi dabbaq İsmailin qızı Sədəf, 7 yaşında, bunların Kürdəmirdə adamı var. 
Bəg  Əhməd  yurdunda.  Dadaşın  evində  Sarıtorpaq  məhəlləsindən  Səlbi,. 
Kərbəlayi  Baba  qızı,  əri  papaqçı  Məşədi  Əli  Abbas  oğlu,  yanında  Akif,  Hacı 
Cabbarın nəvəsi, Məşədi İbrahim 5 yaşında. 
Bəg  Əhməd  yurdunda.  Qurbanəlinin  yanında  Qəleybazar  məhəlləsində 
papaqçı  Kərbəlayi  Heydərin  qızı  Münəvvər,  13  yaşında,  yanında  bacısı  Tahirə,  3 
yaşında. 
Verdi  qəryəsində  Məşədi  Abbasın  evində  bir  nəfər  övrət  Ərdəbil 
məhəlləsindən  Dostxanım  Mədəd  qızı,  bu  övrətin  damadı  Badkubədədir.  Təzəpir 
küçəsində Sultan Mahmud oğlu. 
Verdi  qəryəsində  Məşədi  Dadaşbalanın  evində  Ərdəbil  məhəlləsindən 
Səfurə Məşədi Əsəd qızı, əri çərçi Kərimdir. 
Verdi  qəryəsində  Kərbəlayi  Hümmət  evində  bir  nəfər  oğlan,  Minaxor 
küçəsindən Əli Heydər, 13 yaşında Əlif Məhəmmədin oğlu. 
Bəhəl  qəryəsində  Hidayətin  evində  İmamlı  məhəllədən  Zəminə  Abdulla 
qızı, yanında Mina Təqi qızı, həmin iki övrətlərin oğulları və yeznələri Gökcəlidir. 
İsmayıl Qəhrəman oğlu Məşədi Əmir Həmzə. 
Böyük  Dağ  QuĢçuda.  Yusif  Əli  Molla  Əli  Abbasın  əyalı  Hüseyn  qızı, 
yanında bir oğlu Qulam Rza, 5 yaşında. Həmin övrətin qaynı Badkubədə Barxud 
aşpazı Məşədi Həsən Hacı Əli Əkbər oğludur. Həmin övrətin qızı Böyükxanım, 12 
yaşında,  oğlu  Ağaəli  Əkbər  9  yaşında,  Şamaxıdan  Badkubəyə  gedən  əsirlərin 
arasında gedibdir. Bu övrətin böyük oğlu Həştərxandadır. Əli Mürtəza Axundov. 
 
15 iyun 1918, № 9 səh.2 
 
Böyük  QuĢçuda  Hacı  Orucun  evində  Yuxarı  İmamlı  məhəlləsindən  2 
qardaş,  biri  Ağa  Nəcəf,  12  yaşında,  biri  Əli  Ağa  daruğə  Məşədi  Əli  Məhəmməd 
oğlanları, Badkubədə yeznəsi var. Qəssabdır. Bacısının adı Bikə. 
Böyük  QuĢçuda  Məşədi  Şakərəminin  evində  Ərdəbil  məhəlləsindən  Hacı 
Cəfər  oğlu  Kərbəlayi  Yusifin  anası  -  Kərbəlayi  Ceyran  Kərbəlayi  Cabbar  qızı, 
yanında  bir  nəfər  övrət,  bu  evdə  Quşbazar  məhəlləsindən  Kövhər  Məşədi  Cəfər 
oğludur. 
Böyük  QuĢçuda  Məşədi  Əziz  Əli  evində  Axçı  məhəlləsindən  Sona 
Hüseynqulu qızı, yeznələri var. Ağcaqabulda Hüseyn Böyük Ağa oğlu, biri də Xan 
Əbdülxalıq. Dükançıdır. 
Böyük  QuĢçuda  Əbdülrəhman  uşaqlarını  evində.  Üç  nəfər  Sarıtorpaq 
məhəlləsindən. (ardı oxunmadı - S.Q.) 

125 
 
Baba Səngər məhəlləsində Xavər Kinəduz Əbdülxaliq qızı, 15 yaşında, bu 
qızın Badkubədə və Ucarda adamı var. 
Böyük  QuĢçuda  gəncəli  Səməd  oğlunun  evində  Dərə  məhəlləsindən  Şeyx 
Minas və Yuxarı qədən Dəftər mollası Kərbəlayi Molla Səfdər Cəfərzadənin qızı, 
18 yaşında. 
Böyük        QuĢçuda    Məşədi    Xaqanlının    evində    Ağçı məhəlləsində 
Məşədi  Sahib  Məşədi  Matan  qızı,  15  yaşında,  əri  qəssab  Məşədi  Əli  Əkbər 
Kərbəlayi  Əli  oğlu,  bu  övrətin  damədi  Qəzənfər.  Məşədi  Şəfi  oğlu  Badkubədə, 
yenə bu övrətin Ağdaşda da əqvamı vardır.  
Böyük  QuĢçuda  yenə  Məşədi  Xaqanlının  evində  Ərdəbil  məhəlləsindən 
Böyük  Xanım  Kərbəlayi  Əli  Abbas  qızı  əri  Saleh  Kərbəlayi  Həsən  oğlu,  bunlara 
Mənsur  uşağı  deyirlər.  Yanında  bir  qızı  var.  Güllü  xanım  7  yaşında,  bu  övrətin 
əqvamı  var.  Göyçayda  Kərbəlayi  Sultan  Məsud  və  Məhəmməd  və  Teymur  və 
Məşədi Böyük Ağa. 
 
18 iyun, 1918, № 9, səh.2 
 
Söz  ardı:  Bəli:  Budur  erməni  soyqırımının  faciələrinin  nəticələrindən  biri. 
Ata-ana balasından. Bacı qardaşından, qohum-qohumundan ayrı düşür! Çoxusu da 
həmişəlik. Son mənzilə yaralı gedənlər də çox oldu! 
Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  1918-ci  ildə  Şamaxı  və  onun  kəndlərindən 
didərgin,  qaçqın  düşənlərin  sayı  dəqiq  məlum  deyildir.  “Hümmət”  qəzetinin  altı 
sayında  dərc  etdirdiyi  bu  siyahı  didərgin  düşənlərin  heç  yüzdə  biri  də  deyildir. 
Amma  Şamaxı  faciəsini  özündə  yaşadan  bu  siyahı  ən  dəyərli  tarixi  sənəddir”. 
1920-ci il Aprel çevrilişindən sonra erməni cəlladlarının törətdikləri qanlı faciədən 
danışmaq yasaq edildiyi kimi belə tarixi sənədlər də arxivlərdə məxfi saxlanıldı”. 
84  il  sonra  bu  siyahı  ikinci  dəfə  ümumi  şəkildə  çap  olunub  ictimaiyyətə, 
eləcə  də  Şamaxılılara  çatdırılır.  Ola  bilsin  ki,  bu  siyahı  vaxtilə  qaçqın  düşmüş 
doğma  insanların  nəvə-nəticələrinin  yenidən  bir-birini  tanımasına  kömək 
edəcəkdir. Şübhəsiz ki, bir-birinə qovuşan doğmaların sevinclərindən bizə də pay 
düşəcəkdir. 
M.Ə.Rəsulzadə:  “Başda  Amazasp,  Avetisov  kimi  erməni  fədailəri  və 
Petrov  kimi  rus  topçuları  olduğu  halda  Gəncəyə  doğru  yürüyən  bu  mütacavüz 
qüvvətdən  əvvəl  əmrdə  Şamaxı  mütəzərrər  oldu.  Əski  Şirvanşahların  bu  qədim 
paytaxtı  bir  həmlədə  atəşə  verilib  məşhur  tarixi  Camiyə  varıncaya  qədər  yıxıldı. 
Yalnız  erməni  məhəlləsi  salamat  buraxıldı.  Şamaxının  düçar  olduğu  təcavüzə 
Lənkəran, Salyan, Quba, Nəvahi və Kürdəmir kimi qəza, şəhər və qəsəbələr dəxi 
məruz  qaldı.  Bu  təcavüzlər  əsasında  yıxılan  xanimanların,  qıyılan  irz  və 

126 
 
namusların, kəsilən qarı-qocaların, yağmaya gedən mal və məvasinin təsviri qeyri-
qabil təsəvvür bir faciə təşkil edir”!
130
 
N.Nərimanov:  “Bakıda  vətəndaş  müharibəsi  1918-ci  il  martın  18-də 
başladı  və  qəti  bildirirəm  ki,  martın  19-u  saat  12-də  bu  müharibə  qurtardı. 
Müharibədə  Sovet  hakimiyyəti  qalıb  gəldi,  lakin  bu  qələbə  axıra  qədər  əldə 
edilməmişdi.  Vətəndaş  müharibəsi  qırğına  çevrildi.  Daşnak  Amirovun  və 
Lalayevin Şamaxıda törətdiklərinə nə ad vermək olar”.
131
 
Seyid  Cəfər  PiĢəvəri:  “1918-ci  il  martın  30,  31  və  aprelin  1-də  gecəli-
gündüzlü  qırğında  10  mindən  artıq  azərbaycanlı  öldürüldü.  Azərbaycanlılara 
məxsus  olan  dükanlar,  mağazalar,  qarət  edildi,  evlər  atəşə  verildi.  Türk  qadınları 
saç-saça  bağlanaraq,  təcavüzlər,  öldürmələr  və  daha  başqa  cinayətlər  təcavüzlər 
bununla  da  bitmədi.  Erməni  və  ağqvardiyaçılar  bilikləri  və  könüllülər  birləşərək 
Şamaxı, Salyan, Kürdəmir, Quba və Lənkərana eyni şəkildə hücum etdilər”.
132
 
Vilayət  Quliyev  “Daşnak  Aratisovun  və  sonralar  26  Bakı  Komissarları 
şürasında  yer almış rus hərbiçisi polkovnik Petrovun başçılıq etdikləri erməni-rus 
hərbi  birlikləri  mart-aprel  aylarında  Şamaxıda  azərbaycanlı  əhaliyə  qarşı  misli 
görünməmiş  cinayətlər  törətmişdilər.  Bu  müddət  ərzində  şəhər  demək  olar  ki, 
yerlə-yeksan edilmiş, Qafqazda islam memarlığının ən qədim nümunəsi, bünövrəsi 
IX  əsrdə  qoyulmuş  Şamaxı  Cümə  məscidi  də  daxil  olmaqla  bir  sıra  abidələr 
yandırılmış  və  uçurulmuşdu.  Ermənilər  Şamaxı  qəzasının  58  kəndini  dağıtmış,  7 
min nəfərdən çox dinc sakini qətlə  yetirmişdir. Fövqəladə  İstintaq Komisiyasının 
müəyyənləşdirdiyinə  görə,  xüsusilə  ağır  işgəncələrlə  öldürülənlərin  955  nəfəri 
uşaqlar, 1653 nəfəri isə qadınlar olmuşdu”.
133
 
Vəli  Həbiboğlu:  “Qatı  daşnak  olan  Ş.Şaumyan  hələ  Bakı  qırğınlarından 
əvvəl  Şamaxıda  da  soyqırğını  həyata  keçirmişdi.  Novruz  bayramı  ərəfəsində 
şamaxılılara  dəhşətli  divan  tutulmuşdu.  1918-ci  ilin  ilk  aylarından  başlayaraq 
Şamaxıya  qarşı  hazırlıq  planlarını  tərtib  etdirən  Ş.Şaumyan  bu  şəhərin  əhalisini 
bütünlüklə  qırmağı  öz  yaxın  dostu  S.Lalayana  tapşırmışdı.  İnsan  qanına  susamış 
cəlladlar  Şamaxının  müsəlman  əhalisindən  1905-1907-ci  illərin  qisasını  almağa 
çalışdılar”.
134
 
Hüseyn Beykara: “Şaumyanın partizan dəstəsi erməni Lalayevin rəhbərliyi 
altında  Şamaxıda,  Göyçayda,  Ağdaşda,  Qubada  və  başqa  yerlərdə  də  vəhşicəsinə 
qırğınlar törətdilər”.
135
 
Nağı  Nağıyev  (professor):  -  “Şamaxıda  da  S.Lalayanın  və  T.Əmiryanın 
silahlı  dəstələri  müsəlmanları  qırır  və  azərbaycanlılar  yaşayan  yerləri  talan  edib, 
                                                           
130
 “Azərbaycan Cümhuriyyəti”, Bakı,1990, səh.37. 
131
 Н.Нариманов. Избранное произведения. 2 т. Б. 1989. 
132
 “Azadlıq” qəzeti, 31 mart 1994, № 31. 
133
 V.Quliyev. Göstərilən əsəri. B., 1999, səh. 25. 
134
 “Azərbaycanlıların soyqırımının təşkilatçısı”, Bakı, “Qartal”, 2001, səh.61-62. 
135
 1918-1920-ci illərdə Azərbaycanlıların soyqırımı (sənədlər və materiallar), Bakı, 2001, səh. 131. 

127 
 
yandırırlar.  Onlar  Şamaxının  azərbaycanlılar  yaşayan  80  kəndini  məhv  etmiş, 
əhalini isə qətlə yetirmişdilər”.
136
 
Zeynal  Vəfa: “Şamaxı əhalisinin təhlükəsizliyini qoruya biləcək bir silahlı 
dəstə belə yox idi. Əhalinin bir hissəsi qorxudan meşələrin dərinliklərinə çəkilmiş, 
qalanları  isə  Allah  evi  olan  məscidlərdə  sığınacaq  tapmışdı.  Daşnaklar  şəhərdəki 
bütün kişiləri qılıncdan keçirdilər”.
137
 
 
ƏDƏBĠYYAT SĠYAHISI 
1.
 
Əliyev  H.  31  Mart  azərbaycanlıların  soyqırımı  münasibəti  ilə  Azərbaycan 
xalqına müraciəti, “Respublika” qəzeti, 2001, 28 mart 
2.
 
Abbas Səhhət. Seçilmiş əsərləri. II cild, Bakı, 1976. 
3.
 
Abbasoğlu S. Ermənilər azərbaycalıların soyqırımını etiraf edirlər. “İki sahil”, 
2001. 21 noyabr. 
4.
 
Arzumanlı V. 1918-ci il Quba qırğını. “Elturan” jurnalı, N - 1,2. Bakı, 1994. 
5.
 
Arzumanlı V. Qafqaz İslam  Ordusu və  Azərbaycanın erməni –  rus işğalından 
təmizlənməsi. “Elturan” jurnalı, N – 1,2. Bakı, 1999. 
6.
 
Arzumanlı V., Mustafa N. Tarixin qara səhifələri. Bakı, 1998. 
7.Abdullayev  Ə.    -  Ermənistanın    Azərbaycana  qarşı  təcavüzkarlıq  siyasəti  (XIX 
əsrin axırı XX əsr). Bakı - 1998. 
8.
 
 “Azərbaycan” qəzeti, 1917, 17 mart, N 67. 
9.
 
 “Azərbaycan” qəzeti, 1918, 4 təşrini-əvvəl, N 6. 
10.
 
“Azərbaycan”qəzeti, 1918, 13 təşrini-əvvəl, N 13. 
11.
 
“Azərbaycan” qəzeti, 1918, 28 təşrini-əvvəl, N 24. 
12.
 
“Azərbaycan” qəzeti, 1918, 12 təşrini-sani, N 37. 
13.
 
“Azərbaycan” qəzeti, 1919, 16 iyun. 
14.
 
“Azərbaycan” qəzeti, 1919, 20 iyun, N 15. 
15.
 
“Azərbaycan” qəzeti, 1918, 17 mart, N 67. 
15
a
. “Azərbaycan” qəzeti, 1919, 31 Mart. 
16.
 
“Азербайджан и азеpбайджанцы” Баку - 2001, “Açıq söz”. 
17.
 
Azəri Ə. Mart faciəsi ( 17-21 mart, 1918-ci il). “Azadlıq”, 1991.17 yanvar. 
18.
 
Azərbaycan EA Xəbərləri (tarixi-fəlsəfə və hüquq ser.), Baku, 1989, №4. 
19.
 
“Azadlıq” qəzeti, 1994, 31 mart. 
20.
 
Azərbaycan tarixi, sənədlər və nəşrlər üzrə. Bakı 1990. 
21.
 
Axundov F. Baku, mart 1918 q. “Panorama Azerbaydjana”, 3-12 iyun, 1991. 
22.
 
ARDA. f.1061, siy.l, iş 4, vər.6 
23.
 
ARDA. f. 1961, siy.l, iş 83, vər.1-3 
24.
 
ARDA f.1061, siy.l, iş 99, vər.ll. 
                                                           
136
 “Azərbaycan” qəzeti, 31 mart 2000. 
137
 “Azərbaycan” qəzeti, 30 mart 2000. 

128 
 
25.
 
ARDA f.1061, siy.l, iş 100, vər.119-120 
26.
 
ARDA f.1061, siy.l, iş 100, vər.l 17-118 
27.
 
ARDA f. 1061, siy.1, iş 100, vər. 123 
28.
 
ARDA f.1061, siy.l, iş 105, vər.83-85 
29.
 
ARDA f.1061, siy.l, iş 105, vər.74-76 
30.
 
ARDA f. 1061, siy.l, iş 105, vər.97-98 
31.
 
ARDA f.1061, siy.l, iş 105, vər.63-64 
32.
 
ARDA f.1061, siy.l, iş 105, vər.70 
33.
 
ARDA f.1061. siy 1, iş 105, vər. 100-101 
34.
 
ARDA f.1061, siy 1, iş 105, vər.71-73 
35.
 
ARDA f.1061, siy 1, iş 105, vər.77-78 
36.
 
ARDA f. 1061, siy 1, iş 108, vər.5 
37.
 
ARDA f.1061, siy 1, iş 110, vər.5-6 
38.
 
Baykare H. “Azərbaycan İstiqlal mübarizəsi tarixi”. Bakı. 1992. 
39.
 
Aslan K. 1918-ci ilin mart qırğını. “Səhər”, 1998, 28 mart. 
40.
 
Bağırov S. Erməni xəyanəti və soydaşlarımızın “dəyanəti”. Bakı “Rost” qəzeti, 
avqust, 1997. 
41.
 
Bayramov M. Türkün qəbri “Şirvan” qəzeti, 17 aprel, 1993 il. 
42.
 
Bayramoğlu A. Şamaxıda maarif və maarifçilik. Bakı, 1997. 
43.
 
Bəşirqızı Z. Türkçülüyün fədaisi, “Xalq” qəzeti, 14 oktyabr, 2000. 
44.
 
“Бакинский рабочий”, 1918, 11 апрел. 
44
а
 “Бакинский рабочий”, №79, 1 мая, 1918. 
45.
 
Birinci  Dünya  Müharibəsində  Osmanlı  qoşunun  Qafqaz  hərəkəti. 
Azərbaycan 
Milli 
Ordusunun 
yaranması 
və 
Azərbaycanın 
istiqlalın 
qazanması - Bakı, 1998. 
46.
 
Bünyadov Z. Qırmızı terror, Bakı, 1993. 
47.
 
Bünyadov Z. İttiham. “Azərb.gəncləri” qəzeti, 1990, 24 may. 
48.
 
Cəfər Qiyasi. Naməlum türk zabitinə xatirə abidəsi. “Zaman” qəzeti, 30 yanvar, 
1993. 
49.
 
Cəfərzadə Ə., Qəniyev S.. Alışov R., Rəsulov S. “Şamaxı”, Bakı, 1994. 
50.
 
Cəbrayılbəyli С Xatirələrim, Bakı, 1967. 
51.
 
Cümşüdlü F. 1918-ci il mart faciəsi bu gün üçün dərs. “Xalq” qəzeti, 28 mart, 
2001. 
52.
 
Çıraqzadə V., İstintaq yollarında, Bakı, 1992. 
53.
 
Dilqəm.  1918-ci  il  Şamaxı  soyqırımı.  General  Tərlan  bəy  Əliyarbəyov,  “Elin 
sözü” qəzeti, aprel, 2001. 
54.
 
Erməni fitnəkarlığı. “Müxalifət”, - 1992, 6 avqust. 
55.
 
Erkin  E.  Mart  qırğını  ermənilərin  başlanğıcı  idi.  “Yeni  Azərbaycan”.  2000,1 
aprel. 
56.
 
Ələsgərova  S.,  Məmmədli  İ.  Şəhid  türk  zabitinin  məzarı.  “Vışka”  qəzeti,  28 
iyul, 3 avqust, 2000. 

129 
 
57.
 
Əliyev M.B. “Qanlı günlərimiz”, 1993. 
58.
 
Əliyev Ə. Erməni vəhşiliklərinin canlı şahidi, soyqırımı.Azərbaycan,2001,5.IV. 
59.
 
Əliyev Z. Beynəlxalq münasibətlərdə depertasiyanın rolu. Bakı, 2001. 
60.
 
Əliyev  I.  31  Mart  ermənilər  tərəfindən  azərbaycanlıların  soyqırımına  məruz 
qaldığı gündür. “Səs”, 2000, 31 mart. 
61.
 
Əhmədova F. “Unudulmamış faciə”. “Azərbaycan” qəzeti, 31.III.2000. 
61
a
.  Hacıyev  H.  Soyqırımı  açıq  və  gizli  formada  “Azərbaycan”  qəz.,  2001,  22 
fevral. 
62.
 
Hacıyev H. Ermənilərin dəhşətli vəhşiliyinə əyani sübut. “Azərbaycan” qəzeti, 
31 mart. 
63.
 
Hacınski M.H. Erməni xəyanətini ifşa edən tarixi sənədlər, Bakı, Şamaxı, Quba 
və Göyçə soyqırımı. “Respublika” q., 2001, 28 mart. 
64.
 
Həbiboğlu  V.  Azərbaycanda  1918-ci  il  soyqırımının  əsas  təşkilatçısı 
S.Şaumyan olmuşdur. “Respublika” qəzeti. 31 mart, 1999, N-65. 
65.
 
Həbiboğlu  V.  “Böyük  Ermənistan”  yaratmaq  xülyası.  “Respublika”  qəzeti,  3 
aprel, 1999. 
66.
 
Həbiboğlu V. Azərbaycanlıların soyqırımının təşkilatçısı, Bakı, 2001. 
67.
 
Həsənli  С  1918-ci  ilin  martı;  Azərbaycanda  türk-müsəlman  soyqırımı. 
“Azadlıq” qəzeti, 1998, 31 mart. 
68.
 
“Hümmət” qəzeti, 1998, 1 aprel. 
69.
 
“Hümmət” qəzeti, 1918, 17 aprel. 
70.
 
“Hümmət” qəzeti, 1918, 25 may. 
71.
 
“Hümmət” qəzeti, 1918, 10 iyun. 
72.
 
“Hümmət” qəzeti, 1918, 11 iyun. 
73.
 
“Hümmət” qəzeti, 1918, 13 iyun. 
74.
 
“Hümmət” qəzeti, 1918, 15 iyun. 
75.
 
“Hümmət” qəzeti, 1918, 18 iyun. 
76.
 
“Hümmət” qəzeti, 1918, 20 iyun. 
77.
 
“Hümmət” qəzeti, 1918, 25 iyun. 
78.
 
Hüseynov  A.  Lenin  Bakıda  Mart  faciəsini  nесə  qarşıladı?  Xalq 
qəzeti, 2000, 28 mart. 
79.
 
İsmayılov Rəşid bəy. Azərbaycan tarixi. Bakı, 1993. 
80.
 
İsgəndərov A. 1918-ci il mart qırğınının tarixşünaslığı. Bakı, 1997. 
81.
 
İsmayılov M. “Yalan və riya erməni xislətidir”. “Respublika” qəzeti, 13 yanvar, 
1993. 
82.
 
İsmailli  B.  Azərbaycanda  1918-ci  ildə  erməni  daşnaklarının  törətdikləri 
soyqırımlarının  qarşısını  xilaskar  Osmanlı  türkləri  almışlar.  “Yeni  Azərbaycan” 
qəzeti, 31 mart 2000-ci il. 
83.
 
İsmailli B. On il də keçdi. “Vışka” qəzeti, 23 noyabr 2001-ci il. 
84.
 
İsmayılov  M.  Qarabağ  tarixini  saxtalaşdırmaqda  davam  edirlər.  Azərb.  EA 
Xəbərləri (tarix, fəlsəfə və hüquq seriy.),1989, N-4. 

130 
 
85.
 
İsmayıllı  B.  Genosid;  1918-ci  il  erməni  daşnaklarının  soyqırımı.  “Yeni 
Azərbaycan” qəz. 2001.31 mart. 
86.
 
Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı, II с Bakı, 1981. 
87.
 
Kətənov  R.  Erməni  soyqırımının  tarixi  və  bugünü.  “Səs”,  1998,  13 
may. “Qarabağnamələr”. Bakı, 1989. 
88.
 
Quliyev V. Azərbaycanda erməni zülmü. Bakı, 1999. 
89.
 
Quliyev V. Erməni senzorlar və Azərbaycan mətbuatı. 525-ci qəzet, 27 oktyabr, 
1999. 
90.
 
Qaliboğlu E. Məzar Qədir Əfəndinindir. “Hər gün” qəzeti. 4 oktyabr, 1998. 
91.
 
Qurbanov Ş. Azərbaycanlıların soyqırımı, “Azərbaycan”, qəz., 2001, 13 mart. 
92.
 
Qəniyev S., İsmayılova M. Şamaxı maarifı və maarif fədailəri. Bakı, 2000. 
93.
 
Qəniyev S. 1918-ci il Şamaxı soyqırımı. “Şirvan” qəzeti, aprel, 2001. 
94.
 
Qəniyev S., Azayev S. Mən bu elin oğluyam. Bakı,1995. 
95.
 
Qəniyev S., Mikayılov M. Dağdan ağır elim var. Bakı, 1996. 
95
a 
Dağlıq Qarabağ, Zəka qalib gələcək (Sənədlər və materiallar). Bakı, 1989. 
96.Məmmədova G. Qarabəkir əfsanəsi. Bakı, 2001. 
97.
 
Məhərrəmov N. “Daşnaksütyun” və Azərbaycan taleyi. Bakı, 1995. 
98.
 
Məmmədov  X.  Faciəli  1918-ci  il  mart  hadisələri.  “Respublika”  qəz.,  2000,  1 
aprel. 
99.
 
Məmmədov X. “Əkinçinin övladı”. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1970, 25 
may. 
100.
 
Mərdanov M. “Mənim müasirlərim”. Bakı, 1973. 
101.
 
Məlikməmmədov M. Qanlı dərə, 1918-ci il Quba faciəsi, “Samur” qəz. 1997, 
24 dekabr. 
102.
 
Mirzəbəyli İ. Bəli, soyqırım olub. “Xalq” qəzeti, 16 mart, 2001, N-60. 
103.
 
Mir Cəfər Pişəvəri. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1984. 
104.
 
Mustafayev Ə. Xatirələr, hekayə və felyetonları. Bakı, 1985. 
105.
 
Михаилов  СМ.  “Очерки,  из  истории  тюркского  народа”  газета 
“Азербайджан”, 12 января, N-10, 19. 
105
а
. Микоян А. Дорогой борьбы, Москва, 1971. 
106.
 
Musayev İ. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət 
və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illərdə). Bakı, 1996. 
107.
 
Muxtarov  K.  Azərbaycan  xalqına  qarşı  törədilən  soyqırımı  siyasətinin 
kökləri. “Respublika” qəzeti, 20 iyul, 1999. 
108.
 
1918-1920-ci  illərdə  azərbaycanlıların  soyqırımı,  sənədlər  və  materiallar 
(tərcümə edən, çapa hazırlayan V.Şirinoğlu). Bakı, 2001. 
109.
 
Nadirov A. Erməni riyakarlığı. “Respublika” qəzeti, 28 fevral 1999. 
110.
 
Nəcəfov  N.  Soyqırımı  və  onun  tarix  dərsləri.  Bakı,  31  mart  soyqırımı. 
“Azərbaycan müəllimi” qəz. 2001, 29, III - 4.IV.  
111.
 
110
a
. Наджафов Б. Лицо врага. II г, Баку, 1994. 
111.
 
Nərimanov N. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1973. 

131 
 
112.
 
Nemanzadə Ö.F. Seçilmiş əsərləri.Bakı,1985. 
113.
 
Nemət M. Azərbaycanda pirlər. Bakı, 1992. 113
a
. “Наш голос”, 6.IV.1918. 
114.
 
Ordubadi M. Qanlı illər. Bakı, 1991. 
115.
 
Paşayev A. Açılmamış səhifələrin izi ilə. Bakı, 2001. 
116.
 
Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Ankara, 1990. 
117.
 
Rəsulzadə M.Ə. Əsrimizin Siyavuşu. Bakı, 1991. 
118.
 
Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycanın təşkilində “Müsavat”, “Elm” qəzeti, 17 yanvar 
1992.  Rəsulzadə  M.Ə.  Azərbaycanın  təşkilində  “Müsavat”,  “Elm”  qəzeti,  17 
yanvar 1992. 
119.
 
Roza Tağıqızı. Taleyimə yağan yağışlar. Bakı, 1993. 
120.
 
Салех бек - Армиянстго. Баку. 1994. 
121.
 
Sabir M.Ə. - Hophopnamə, III-с, Bakı, 1965. 
123.
 
Soyqırımı, “Xalq qəzeti”, 25 mart, 2001. 
124.
 
Süleymanov M. - Azərbaycanda türk səfirlikləri.Bakı, 1993. 
125.
 
Sadıqov F., Qəniyev S. Şamaxı şəhidləri. Bakı, 1996 
126.
 
Sadıqov  B.  Əsrlər  boyu  davam  edən  qəddar  və  qanlı  siyasət.  “Azərbaycan” 
qəzeti, 31 mart, 2000. 
127.
 
Svyatoxovski  T.  -  Rusiya  Azərbaycanı  1905-1920-ci  illər.  “Azərbaycan” 
jurnalı, 1989, N11. 
128.
 
Seyid Ağa Axundzadə - Mart hadisəsi 1918 və yaxud, Nuru Paşa Ordusunun 
Bakının işğalı. Bakı, 1919. 
129.
 
Şaumyan S. Seçilmiş əsərləri. II-c. Bakı, 1978. 
130.
 
Şamaxı qırğını - 1918. “Şirvan” qəzeti, 26.V.93. 
131.
 
Şamaxıda  və  Bakıda  törədilən  vəhşiliklərin  ifşası  kölgədə  qalmışdır;  80  il 
əvvəl, 1918-ci ilin mart qırğınları. “Vətən səsi”, 1998, 27 mart. 
132.
 
Şamilov  Ş.  Genosiddən  dəm  vuranların  genosid  siyasəti.  “Azərbaycan” 
qəzeti. 16 aprel, 2000. 
133.
 
“Şeypur” jurnalı, 1918 - 25 oktyabr, N 4. 
134.
 
  Şirvan aşıqları (top. və tərtib edən S. Qəniyev), Bakı, 1997. 
135.
 
Şirvanın 350 şairi (tərtib edən, Ə.Cəfərzadə, S.Qəniyev), Bakı, 1999. 
136.
 
Tağıyev C. Şəhid pristavın nəslindəndir. “Səhər” qəzeti, 11 avqust, 1992-ci il. 
137.
 
Tağıyev  C.  Yol  çəkəndə  ortası  deşilmiş  xeyli  insan  qafası  tapılmışdı. 
“Ekspress
”
, 18 iyun, 1999. 
138.
 
Talıbzadə K. Seçilmiş əsərləri. II-c. Bakı, 1991. 
139.
 
Talıbzadə K. Abbas Səhhət. Bakı, 1986. 
140.
 
Tarixi sənədlər. Azərb. SSR E.A. Xəbərləri (tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası), 
1989 N 2. səh. 122-137. 
141.
 
Utkan Qocatürk, Atatürk. Bakı, 1991. 
142.
 
Vəfa Z. Keçmişini unuda bilən, gələcəyini itirə bilər. “Azərbaycan” qəzeti, 30 
mart, 2000. 
143.
 
Veliçko V.L. “Kafkaz”. I hissə, 1990. 

132 
 
144.
 
Vəkilxanlı  N.  31  mart.  Azərbaycanlıların  soyqırımı  günüdür  (1918-1920). 
“İpək yolu”, 1998, № 2. 
145.
 
Vəlixanlı  N.  İstoriçeskie  dokumentı.  Azər.  EA  (tarix,  fəlsəfə  və  hüquq 
seriyası). Bakı, 1990, N 4. 
146.
 
“Zaman” qəzeti 25 aprel 1998; “Zaman” qəzeti, 2, 5. 9, 19, 23 may, 1998. 
147.
 
Zeynalov C. “Müxtəsər Azərbaycan tarixi”. Bakı. 1992. 
148.
 
Zeynalov İ. Unudulmuş matəm günü, 1918-ci il. “Azərbaycan” qəz., 1994, 31 
mart. 
 
 
 

133 
 
Mündəricat 
 
1.
 
Tarix bizi ayıq olmağa çağırır 
 
2.
 
Müəllifdən 
 
3.
 
I Fəsil: Erməni terroru və Şamaxı 
 
4.
 
II Fəsil: 1918-ci il Şamaxı soyqırımı 
 
5.
 
III Fəsil: Şamaxı erməni terrorundan azad olundu 
 
6.
 
IV Fəsil: Şamaxı kəndlərində törəduilən soyqırımı 
 
7.
 
V Fəsil: 1918-ci il Şamaxı soyqırımı, sənədlərin,  
 
mətbuatın, şahidlərin və xatirələrin dili ilə 
 
8.
 
Ədəbiyyat siyahısı 
 
 
 
 
 

134 
 
Qəniyev Seyfəddin Həmzə oğlu 
 
1918-ci il ġamaxı soyqırımı 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Redaktor: N.B.Məmmədli 
 
Redaktor müavini: İ.Zeynalov 
 
Texniki redaktor: R.İsmayılov 
 
Çapçılar: E.Hacıyev, R.Quliyev 
 
Tərtibatçılar: S.İsmayılova, Ə.İsmayılova 
 
Korrektorlar: M.Tağıyeva, S.Məlikova 
 
Kompüter-dizayner: Aytəkin Məmmədova 
 
Yığılmağa verilmiş: 10.09.2002. 
 
Çapa imzalanmışdır: 01.03.2003. 
 
Şərti çap vərəqi: 14,25. Sifariş № 102. 
 
Kağız formatı: 60/84 
1/
16
. Tiraj  1000. 
 
Kitab “Nurlan” nəşriyyatı-poliqrafiya müəssisəsində  
 
yığılmış və çap edilmişdir. müəssisənin direktoru: N.B.Məmmədli. 
 
Ünvan: Bakı, İçəri şəhər, 3-cü Maqomayev, 8-ci döngə, ev 4. 
 
 

135 
 
 
 

136 
 
 
 

137 
 
 
 

138 
 
 
 

139 
 
 
 

140 
 
 
 

141 
 
 
 

142 
 
 
 

143 
 
 
 

144 
 
 
 

145 
 
 
 

146 
 
 
 

147 
 
 
 
 
 
 
 

148 
 
 
 

149 
 
 
 
 

150 
 
 
 

151 
 
 

152