Gəl
Qasid gedər olsan, qürbət ellərə,
Qəzyəli yarımdan xəbər gətir, gəl!
Bu naləni izah elə dağlara,
Tapar olsan, əhvalımı yetir, gəl.
50
***
Deginən yoldadır, sona bülbülün,
Yaqub timsallıdır halı müşkülün,
Gəlin otağında solubdur gülün,
Qebralı dərdimi azalt bitir, gəl!
***
Çatdır ki, beş balan qaman gündədir,
Ağır müsibətim hələ öndədir,
Bəlkə dada çatdı qüdrəti qadir,
Qəddim “dala” dönüb, günüm, ötür, gəl.
***
Gəl apar naməni Səlim itkinə,
Getdi, Tubunisəni qoydu pis günə,
Haray versin, mənim kimi miskinə,
Qoy yazım halımı beşcə sətir, gəl!
57
Məşədi Bikə Məşədi Bağı qızı – 1860-cı ildə Şamaxıda Sarıtorpaq
məhəlləsində anadan olub. Atası Məşədi Bağı molla olmuşdur. Bikə yazıb-
oxumağı atasından öyrənmiş, sonra Molla Pərinin ev məktəbində oxumuşdur. Dini
biliklərə malik olduğu kimi, klassik poeziyaya da bələd olmuşdur. Deyilənə görə,
ana nəsli S.Ə.Şirvaninin nəslindən olmuşdur. Gənc yaşlarından şer yazmağa
başlamışdır. Mirzə Tağı Məşədi Ağa oğlu adlı bir ziyalıya ərə getmişdir. Ərinin
razılığı ilə Məşədi Bikə evlərində, qonum-qonşunun qız uşaqlarına dərs vermişdir.
Ermənilər şəhərə daxil olmamış övladları şəhərdən çıxmış, ər-arvad evdə qalmışdır.
Lalayevin adamları tərəfindən qətlə yetirilmiş, bütün Sarıtorpaq məhəlləsi kimi,
onların da evləri yandırılmışdır. Şair “İsmayıl Fitdağı deyərdi ki, Məşədi Bağı
mənim ata qohumlarımdandır. Atam Məşədi Bikənin qətlindən çox danışardı, onun
şeirlərindən bir çoxunu əzbərdən deyərdi”.
Sarıtorpaq məhəlləsi
Şamaxının anasıdır,
Sarıtorpaq məhəlləsi.
Şer-sənət yuvasıdır,
Sarıtorpaq məhəlləsi.
Sinədəftər yazarları,
Çeşid-çeşid bazarları,
Hər gələnə etibarı,
57
Şirvanın 350 şairi, (top. Ə.Cəfərzadə, S.Qəniyev), Ünsiyyət, Bakı, 1997.
51
Sarıtorpaq məhəlləsi.
Şahlar, xanlar diyarıdır,
Şirvanın namus, arıdır,
Quş südü desən, varıdır,
Sarıtorpaq məhəlləsi.
Kimlər gəldi, kimlər getdi,
Bağında gül, nərgiz bitdi,
Zəlzələdə çoxu itdi,
Sarıtorpaq məhəlləsi.
Bikə burda boya çatdı,
Söz dedi, yazdı, yaratdı,
İlhamıma bir qanaddı,
Sarıtorpaq məhəlləsi.
58
Aşıq Şıxmirhüseyn (Hüseyn) Əlihüseyn oğlu 1876-cı ildə Şamaxının
Ağdərə kəndində anadan olub. Uşaqlıqdan gözəl səsə malik olan Şıxmirhüseyn
atasının məsləhəti ilə Şamaxıya gəlir və burada təhsil alır. Əmisi onu Aşıq
Sədrəddinin yanına aparır. O, tez bir zamanda aşıqlıq sənətinin sirlərinə yiyələnir.
Əngəxaranlı Aşıq Sədrəddin ona, ustad “silləsi” vurandan sonra Şıxmirhüseyn el-
oba məclislərinə sərbəst ayaq açır. Şirvan-Quba regionunda böyük ad-san qazanır.
Deyilənə görə, o Xaçmaz kəndlərinin birində varlı ailədən olan Turac adlı bir qızı
sevmiş, lakin qızın atası, kasıb aşıqla qohum olmağı adına sığışdırmamışdır.
Sonralar, o, öz eşq macəraları əsasında “Aşıq Hüseyn və Rurac” adlı bir dastan
bağlamışdır. Dastanın bəzi qoşmaları ustad aşıqların yaddaşından əldə etmişik.
1918-ci ildə erməni iğtişaşı başlamazdan bir az əvvəl aşıq yolunda
qardaşıgildə yerləşir. Gecələrin birində “Şamaxı yolu”nda da ermənilər faciə
törədirlər. Aşıq Şıxmirhüseyn də şəhid olur. Uşaq aşıqların yaddaşından onun
şerlərindən nümunələr toplaya bilmişik:
Çağırram ürəkdən “lam” bir, “cim” iki,
Şövqlə gələndə, adı Mühəmməd.
Salavatlar gül camala, ya Rəsul,
Din islamın ilk ustadı, Mühəmməd.
Sidqini bağladı şahlar şahına,
Ona görə yetdi öz muradına,
58
Məşədi Bikənin əldə etdiyimiz beş şeri arxivimizdədir – S.Q.
52
Səcdə qıldı, o, otuz cüz “Qurana”,
Seçmədi, doğmadan yadı Mühəmməd.
Dayaq durdu o, zəlilə, möhtaca,
“Rəf-rəf” ilə qanaq açdı Meraca,
Hünərilə yetdi, o, taxtı-taca,
Hümbətinə yol aradı, Mühəmməd.
Aşıq Hüseynin qəlbi ataşlı,
Ürəyi qubarlı, gözləri yaşlı,
Çox cəfalar çəkdim, mən başıdaşlı,
Bilirəm ki, var imdadı, Mühəmməd.
59
Ağəli bəy Əfəndizadə Naseh: - 1856-cı ildə Şamaxıda tacir ailəsində anadan
olub. O, mədrəsə təhsili alıb, ərəb, fars dillərinə mükəmməl yiyələnmişdir.
Bununla yanaşı, şəhər rus məktəbində (годоской школа)
oxumuşdur. Onun Şamaxı ziyalıları arasında xüsusi hörməti
olmuşdur. O, M.Ə.Sabir, A.Səhhət, M.Tərrahın yaxın dostu
və əmlakdaşı idi. Şamaxı şairlərinin şerlərinin toplanması və
onların F.Köçərliyə çatdırılmasında A.Nasehin xüsusi
xidmətləri olmuşdur. Bu barədə F.Köçərli “Azərbaycan
ədəbiyyatı” kitabında yazır: “Xüsusən, Ağəli bəyin haqqı
bizim boynumuzda artıq dərəcədədir ki, Şamaxı şüərasının
tərcümeyi-hallarına dair bir çox məlumat bizə cəm edib
göndərmişdir. Bu barədə ol cənaba, alimi-qəlbdən razılıq izhar edib, cənab həqdən
ona, xoşbəxtlik tuli-ömür, mərhəmət olmasına təmənna edirik”.
60
Ağəli bəy Naseh 30 ilə yaxın Şamaxıda məhkəmədə çalışmışdır. Bu idarədə
haqsızlıq edən rus, erməni çinovnikləri ilə dəfələrlə üz-üzə gəlmişdir. 1912-ci ildən
sonra millətçi ermənipərəst Jukranskinin Şamaxıya qəza rəisi, Kolomentsevin isə
hakim göndərilməsi Nasehi məyus etmişdir. Həmin şəxslər dövlət idarələrində olan
azərbaycanlıları incidir, onları vəzifələrindən uzaqlaşdırmağa çalışırdılar. Xeyirxah,
zilayı qədri bilən bələdiyyə rəisi Teymurağa Xudaverdiyev də işdən ilk
çıxarılanlardan oldu. “Bu cür təqib edilənlərdən biri də Naseh idi. Kolomentsev 30
il məhkəmə idarəsində çalışan 60 yaşlı, saf qəlbli Nasehi cürbəcür yaramaz sözlərlə
təhqir edir, qaçırmağa çalışırdı”.
61
A.Naseh vəzifəsindən çıxır, erməni-rus millətçilərinin gec-tez, 1905-1907-
ci il hadisələrinin təkrar edəcəkləri barədə öz dostlarına məlumat verir və onları
59
Aşiqin şerlərində Aşıq Baratın ifasından əldə etmişik – S.Q.
60
F.Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı, II cild Bakı, 1981, səh. 99.
61
C.Cəbrayılbəyli. Xatirələrim. Bakı, 1966, səh. 121.
53
ehtiyatlı olmağa çağırırdı. Artıq şəhərdə ermənilərin fəallığı günü-gündən çoxalırdı.
Onun ürəyi xəstə idi. Şəhərdə yayılan şayiələr onun halını daha da pisləşdirir. “5-6
gün ağır xəstə yatdı”. Nəhayət, ürəyi davam gətirmədi və altı baş xırda uşağın gözü
yaşlı qoyub bizi həmişəlik tərk etdi”.
62
Ərəb, fars, rus, türk dillərini mükəmməl bilən və bu dillərdə yüzlərlə şəxsi
kitabı olan “şəhər kitabxanasına fond toplanarkən 150-dən artıq ən yaxşı kitabını
bağışlayan, Şamaxı şairlərinin çoxunun əlyazmalarını özündə toplayan Nasehin evi
də ermənilər tərəfindən yandırılmışdır. 30-40 il müddətində o, şamaxılı şairlərin
əlyazmalarını toplayıb bir yerə cəm etmişdi. 1918-ci il faciəsi o əlyazmaları məhv
etməklə neçə-neçə Şirvanı nisbəli şairlərin adını məhv etdi”. 1918-ci ilin hadisələri
nəticəsində nəinki Nasehin, hətta Sabirin, Səhhətin də əsərlərinin mühüm qismi
tələf olmuşdur. Tərrah və başqalarının əsərlərindən isə əsər-əlamət qalmamışdır”.
63
Onun külliyyatı, evi məhv edilsə də, şerlərinin bir qismi bizə gəlib çatmışdır.
Varımdı sinəmdə dərdü qəmi-nihan, ölürəm,
Bu sirri eyləmədim kimsəyə bəyan, ölürəm.
Bacardığınca qəmi-eşqi gizlədim, axır,
Kəsildi taqətü səbrü qərarı-can, ölürəm.
Səfayi-vəsldir aləmdə gərçi məqsudim,
Bəbayi-hicrin ilə bağrım oldu qan, ölürəm.
Açılmamış-gül idim gülşəni nəzakətdə,
Bahari-ömrümü eşq eylədi xəzan ölürəm.
Başım bənəfşə kimi qəm düzündə çox qaldım,
Vüsalın olmadı üstümdə sayəban, ölürəm.
Şikayət eyləmədim möhləti-fəraqından,
Zəlili xari diləfkari bizəban ölürəm.
Ümid idim çəkərəm dərdi-eşqi Naseh tək,
Qırıldı risteyi-ümmid nagəhan, ölürəm.
Mirzə Məmmədtağı Şirvani – 1870-ci ildə Şamaxı şəhərində anadan
olmuşdur. Mədrəsə təhsili alıb, ərəb və fars dillərini öyrənmişdir. Şamaxıda ana
dili və şəriət müəllimi işləmişdir. M.Ə.Sabir, A.Səhhət, Ə.Naseh, M.Hadi ilə yaxın
62
C.Cəbrayılbəyli. Xatirələrim. Bakı, 1966, səh. 121.
63
Yenə orada. səh. 118.
54
dost olmuş və onlarla şerləşmişdir. 1918-ci ildə evində ailəsi ilə birlikdə qətlə
yetirilmişdir. Qalabaz məhəlləsində olan evi, bütün əlyazmaları, kitabları
yandırılmışdır. Şairin 1902-ci il zəlzələsinə həsr etdiyi şerin bir parçası və bir neçə
qəzəli bizlərə gəlib çatmışdır.
Təzədən şəhri-Şamaxı yenə viran oldu,
Dağılıb hər tərəfə xak ilə yeksan oldu.
Belə yer zəlzələsi bəlkə qiyamətə ola,
Heç görünübmü xəlayiq belə vəhşətdə ola.
Kərbəla vaqiyəsibəlkə bu babətdə ola,
Əsəri-Kərbübəla burda nümayən oldu.
Ağababa Məşədi Nurulla oğlu Sağəri. 1847-ci ildə İmamlı məhəlləsində
tacir ailəsində anadan olmuşdur. Atası savadlı bir şəxs olmuş, ərəb-fars dillərini
bilmişdir. Ticarətlə əlaqədar Şərq ölkələrinin bir çoxunda olmuşdur. Ağababa
mollaxana və mədrəsə təhsili almış, 40-ilə yaxın Şamaxıda müəllimlik etmişdir. O,
“Beytüs-səfa” məclisində də iştirak etmişdir. O, 1880-1882-ci illərdə İran,
Ərəbistan, Orta Asiyanı gəzib səyahət etmişdir. Cağəri klassik üslubda əsərlər
yazmışdır. Onun qəzəl və qəsidələrinin bir hissəsi günümüzə gəlib çatmışdır.
1918-ci il faciəsi zamanı ailəsi ilə Şamaxıdan Qarasuya qaçmışdır. Yolda
xəstəliyə tutlan şair orada faciənin qurbanı olmuşdur.
Ey-şanə, türreyi-əfşanıma dəymə,
Canım çıxar, ol zülfü-pərişanıma dəymə.
Etmə günümü qaə mənim, zülf, həzər qıl,
Çin-çin tökülüb, ol məni-sabanıma dəymə.
Ey sürmə, həya eylə, günüm eyləmə tirə,
Çeşmi-siyahi-nərgizi-fəttammadəymə.
Cənnət qapısın bağlama sən aşiqi-zarə,
Ey badi-səba, caki-giribamma dəymə.
Qoy canım çıxsın, mənə rəhm eyləmə, cərrah,
Əl vurma mənə, nabəki-peykanıma dəymə.
Yıxma evini Sagərinin, bad, həzər qıl,
Hər ləhzə əsib sibi-zənəxdanəma dəymə!
55
Haşiyə: Qeyd etdiyimiz kimi, Şamaxı bu qırğında təkcə övladları,
istedadlarını
deyil,
minlərlə
sənət
incilərini,
əlyazmaları,
sənədləri,
qiraətxanalarında, məktəblərində, on üç məhəllə məscidində olan qədim
əlyazmaları və dini kitablarını itirməklə, neçə-neçə şair-alim və filosofundan da
əlini üzdü, onlar haqqında deyiləsi söz qalmadı. Bu itkini isə heç cür, heç vaxt bərp
etmək mümkün deyildir.
On üç məhəllə məscidi əlyazmalarla birlikdə yerlə-yeksan oldu. Nisbətən
salamat qalan təkcə Cümə məscidi oldu.
Şamaxı Cümə məscidi: şamaxı müxtəlif əsrlərin müxtəlif çağlarında bir çox
müharibə, basqın və zəlzələlərə, 1918-ci ildə isə, daha dəhşətli fəlakətə məruz
qalmışdır. Müharibə və zəlzələdən salamat çıxan bu memarlıq incisi də, etnik
təmizləmə, azərbaycanlılara qarşı Səlib yürüşü və eləcə də, kütləvi qırğınlar
törədən erməni daşnakları tərəfindən yerlə-yeksan edildi. Elə ixtişaş başlanan kimi
Cümə məscidi Lalayevin malikanəsindən top atəşinə tutuldu. Allah evinə - bu
məscidə pənah gətirənlərə, məscid qarışıq od vurdular.
Haşiyə: tarixçilər, arxeoloqlar Cümə məscidi haqqında çox yazmışlar.
Alimlərin bir qrupu həmin məscidi Dərbənddə, Orta Asiyada olan məscidlərlə
müqayisə edir və bunların xəlifə “Əbu-Müslümün hakimiyyəti dövrünə, yəni VIII
əsrə
64
aid olduğunu göstərirlər. Başqa qrup alimlər isə
ayrı fikir söyləyirlər. “Cümə məscidi, rəvayətə görə, hələ
X əsrdə tikilib”.
65
XIX əsrdə və 1902-ci ildə baş verən zəlzələ bu
dəyərli
abidəni
güclü
təsir
etmişdir.
Nəhayət,
Şamaxılı
memar
Zivərbəy
Əhmədbəyov və mülki-mühəndis İ.K. Ploşko tərəfindən
məscidin yenidən bərpa olunması üçün 1908-ci ildə
layihə hazırlanmışdır. Bir müddət sonra məscid “qədim
özülü üzərində yeni”dən tikilir. 1918-ci ildə ermənilər bu
gözəl memarlıq abidəsini yenidən məhv edirlər.
“Məscidin kitabxanasında olan iki minə yaxın əlyazma və dini kitabların külü
insan külünə qarışır”. Məscid yenidən bərpa olunsa da, divarlarında qalan yanmış
daşlar 1918-ci ilin faciəsindən günümüzə çox söz deyir. Bizi ayıq-sayıq olmağa
çağırır.
Abbas Səhhət - Başqa ziyalılar kimi, o da şəhərdə ermənilərin Lalayevin
başına çox yığıldığının şahidi olurdu. Ziyalı dostlarına “kafirlərin oturuşundan-
duruşundan 1905-ci ilin iyi gəlir,” - deyirdi. “1917-ci il fevral inqilabından sonra
A.Səhhətin bir sıra demokratik siyasi tədbirlərin həyata keçirilməsində fəal
iştirakı, Şamaxılılar arasında apardığı kütləvi təşviqat işi, xüsusən milli ədavət
64
Ş.Fətəliyev. Quberniya şəhəri. bakı, 1982, s. 427.
65
Qobustan jurnalı. Bakı, 1982, №6, səh. 35.
56
hissini qızışdırmağa can atan fitnəkarlara qarşı açıq mübarizəsi mühafizəkarlar
içində ona çoxlu düşmən qazandırmışdır. Şairi təqib etməyə, ölümlə qorxutmağa
başlamışdılar, evində axtarış aparmış, təhqir etmiş və hədələmişlər”.
66
O, dövrdə A.Səhhət Şamaxıdakı vəziyyəti, Aqabekyan kimi millətçilərin
Şamaxıda etdikləri özbaşınalıqlar haqqında mətbuatda çıxış edir. Göstərir ki, bu
yaxınlarda “müsəlmanlar silahlanır”, - deyə Tiflisdən əskəri qüvvə gətirib, “şəhəri
əlli altı hissəyə bölüb, bir gündə müəyyən saatda qəflətən axtarış etsinlər. Hansı
evdə silah və ərzaq, məkumat və məlbusat buldularsa, fövrən həzac etsinlər. Bunun
da nəticəsi nə olduğu məlumdur. İştə, qara ürəkli provakatorların da istədiyi
budur”.
67
Şəhərdə başlanan iğtişaşları hiss edən Səhhət Şamaxıdan uzaqlaşmağı
qərara alır. Odur ki, “Şair mart ayında ailəsi ilə birlikdə yaxındakı Göylər kəndinə
getmiş olur. Lakin səfər uzun çəkmir. Bir neçə gün sonra Göylərə gələn qardaşı
Məhəmməd Rza xəbər gətirir ki, Şamaxıda nisbətən sakitlikdir. Arxayınlaşan şair
ailəsi ilə birlikdə geri - şəhərə qayıdır”.
68
Bilal Nuriyevin (1894-1995) xatirələrindən: “1918-cı ilin martında iyirmi
iki yaşım vardı. Şer-sənət həvəskarı idim. Novruz bayramına hazırlaşırdıq. Xəbər
gəldi ki, Abbas Səhhət kəndə gəlib. Özü də S.Ə.Şirvaninin yaxın dostu olmuş Hacı
Nüsrəddinin qardaşı Hacı Məhyəddinin evinə düşüb. Mən də atamla Hacının evinə
getdim. Kəndin savadlı şəxsləri Hacının evinə yığışmış - Səhhətin görüşünə
gəlmişdi. Abbas Səhhət qara kostyum və əbada idi. Ağarmış saçları başına
qoyduğu qara papağın yanlarından çıxmışdı.
Sifətinə yaraşan bığı vardı. Üz-gözündən dərd,
niskil aydınca görünürdü. O, bir qədər
ədəbiyyatdan, dindən danışandan sonra əsas
mətləbə
keçdi.
Ermənilərin
hiylələrindən,
fitnələrindən söhbət saldı. Sonra camaata ehtiyatlı
olmağı tövsiyyə etdi. On gün sonra Abbas Səhhət
Şamaxıya qayıtdı”.
A.Səhhət Şamaxıya qayıdandan az sonra şəhər yenidən ermənilərin işğalına
məruz qalır. “Bu dəfə həm A.Səhhətin, həm də qardaşının ailəsi qaçqınlara
qoşularaq şəhərdən çıxır. A.Səhhətin var-yoxunu, o cümlədən, bütün
əlyazmalarım, xüsusən, yaradıcılığının son dövrlərinə aid qeyri-mətbuat əsərlərini
özü ilə aparmağa imkan tapmır”. Yarı yolda - Sığırlıya çatanda şair oğulluğa
götürdüyü dayısı oğlunu Böyükağanı əlyazmalarını götürmək üçün Sığırlıdan
Şamaxıya göndərir. Böyükağa Mehdizadə Şamaxının yaxınlığına qədər gedirsə də,
şəhərə daxil ola bilməyib, geri qayıdır”.
69
66
K.Talıbzadə. “Abbas Səhhət”. Bakı., 1986, səh. 67.
67
A.Səhhət. Əsərləri II c. Bakı, 1976, səh. 72.
68
K.Talıbzadə Göstərilən əsəri. səh. 67.
69
Yenə orada, səh. 61.
57
Bu zaman A.Səhhətin xəstəliyi daha da şiddətlənir. Şübhəsiz ki, evdə təkcə
Səhhətin özünün deyil, dostu Sabirin ona əmanət etdiyi “qovluq”, həmkarlarının
ona yazdıqları məktublar, göndərdiyi şəkillər, topladığı kitablar da məhv olmuşdur.
“Böyük çətinliklə Gəncəyə gəlib çatan, “40 günə yaxın ac, müalicəsiz qalan şair,
təxminən iyul ayının əvvəllərində yatalaq xəstəliyindən vəfat etdi
“.
70
Türklər Azərbaycanı erməni soyqırımından xilas edəndən sonra A.Səhhətin
ailəsi Gəncədən Şamaxıya qayıdır. Xəstəliyə düçar olan ailə üzvlərindən əvvəl -
anası Ruqiyyə Soltan və arvadı Soltan Nisə xəstəlikdən vəfat edirlər. Beləliklə,
böyük şair, tərcüməçi, publisist Abbas Səhhət və ailəsi erməni daşnaklarının
törətdiyi faciənin qurbanları olurlar.
Bəli, Şamaxıdan didərgin düşən on minlərlə ailənin çoxusunun aqibəti
beləcə olmuşdur.
Şamaxı ağsaqqallarından Məhərrəm Kəlbəhüseyn oğlunun dediklərindən,
habelə
apardığımız araşdırmalar zamanı onu da
dəqiqləşdirə bilmişik ki, 1918-ci il soyqırımı zamanı
Şamaxıdan didərgin düşən insanların bir qrupu
Azərbaycanın hüdudlarından kənarlara - Rusiya, Orta
Asiya, İrana, Türkiyəyə pənah aparmış, köçmüşlər. Belə
insanların çoxu da ziyalılar, tacirlər və kübar ailələr
olmuşdur. Ən dəhşətlisi o olmuşdur ki, həmin şamaxılılar
bir daha geri qayıtmamışlar. Vətəndən kənarda ömür
sürmüş, əbədiyyətə qovuşmuşlar. Həmin şamaxılıların bir
qrupunun ancaq adını, soyadını dəqiqləşdirə bilmişik; Hacı Bahab Ələkbərov, Mir
İbrahim Qasımov, Hacı Musa Molla Nağı oğlu, Mirzə Nadir Məşədi Mahir oğlu,
Əlibaba Əfəndi Molla Ağaxan oğlu, Hacı Molla Həsən Paşa oğlu, Mirzə Fətulla
bəy Abdullah bəy oğlu, Rüstəmbəy Məşədi Mecid oğlu, Yadulla bəy Cabbar bəy
oğlu, Hacı Soltan bəy Məşədi Həsən oğlu, Məşədi Mecid bəy Kərbəlayi Abdullah
bəy oğlu, Münşin Ağa Məhəmməd Bəhayi oğlu (şair-tacir), Məşədi Mirzə Həbib
(şair-həkim), Məşədi Əli Kərbəlayi Hüseynqulu oğlu Dərviş (dərviş-şair), Mirzə
Qulu Ağasəməd oğlu Məctanə (müəllim-şair), Aşıq Xeyrulla, Mirzə Mahmud
Yusif oğlu, Mirzə Tapdıq Ağamusa oğlu, Məşədi Dadaş Molla Ağakişi oğlu və
başqaları: bir daha qayıtmadılar Şamaxıya. Oğul - uşaqları da qərib diyarlarda
ömür sürdülər.
Aşıq Barat Şirvanlının xatirələrindən. Ya 1974-cü, ya da 1975-ci ilin avqust
ayı olardı. Bakıda avtovağzalda idim. Şamaxıya gəlirdim. Avtobusun yanında
dayanmışdım. İki nəfər-bir kişi, bir qadın da avtobusun yanına gəldi. Avtobusun
Şamaxıya getdiyini soruşub, maşına mindilər. Avtobusun getməyinə hələ qalmışdı.
Bir azdan kişi avtobusdan düşüb mənim yanımda dayandı. Sonra mənim
70
K.Talıbzadə. Göstərilən əsəri. səh.6
58
Şamaxının özündən olub-olmadığımı soruşdu. Şamaxıdan olduğumu bilib, özü
haqqında məlumat verdi; Bizim ailəmiz 1918-ci il qırğınından sonra Şamaxıdan
çıxmışdır. Atam, əmim tacir idilər. Qırğın zamanı ermənilər atamı, anamı və iki
qardaşımı İmamzadə məscidində qətlə yetiriblər. Mən və bacım əmimgillə qaça
bilmişik. Şamaxı azad olunandan sonra gəlib gördük ki, İmmalı məhəlləsində olan
mülklərimiz yandırılıb. Camaat məsciddə yandırılanların külünü gətirib “Qəriblər”
qəbiristanında dəfn edirlər. Əmim ailəsi ilə bizi də götürüb Cərco şəhərinə gəlir.
Onda mənim 7-8, bacımın isə 5-6 yaşı olmuşdur. Cərcoda Şamaxılılar çoxdur. Biz
orada yaşadıq, ailə qurduq. İndi yaşımız ötüb. Bacımla belə qərara gəldik ki, ata-
baba yurdumuzu ziyarət edək. O dünyaya nakam getməyək. Kişi kövrəldi.
Şamaxıya gəldik, onları evimə apardım. Kişinin adı Məşədi Abbas Məşədi
Beydulla oğlu (1915-ci ildə atasıgillə Məşhədə gedib), qadının adı Gülsüm idi.
Səhəri gün onları ilk əvvəl “İmmazadə”yə apardım. Hər ikisi məscidin həyətinə
daxil olan kimi torpağı qucaqladılar. Ağlaya-ağlaya məscidin salamat qalmış yanıq
daşlarını öpməyə, üzlərini sürtməyə başladılar. Yoldaşımla mən də özümüzü
saxlaya bilmədik. Səsə qonşular da yığışdı. Məscidin torpağından bir parçaya yığıb
götürdülər. Sonra Cümə məscidinə gəldik. Orada da eləcə İmamlı məhəlləsini xeyli
gəzdik. Evlərinin yerini dəqiq müəyyənləşdirə bilməmişdilər. Bir neçə yaşlı
insanlara müraciət etdik. Həmin adamlar Abbasın atası Məşədi Beydullanı və əmisi
Məşədi Əmirullanın tacir olduqlarını xatırladılar. Amma övladlarını tanımadılar. O
biri gün Qəriblər qəbiristanlığına getdik. Baba və nənələrinin qəbrini tanıya
bilmədilər. Əmiləri Məşədi Əmirulla deyibmiş ki, (o, 1932-ci ildə vəfat edib)
qəbiristanda olan pirin günbatan tərəfində dəfn ediliblər. Guya pirin ayağında da
əmiləri bir neçə dini kitab da basdırıbmış (bəlkə də ayrı şey). İki gündən sonra
qonaqlarımı yola saldım.
Haşiyə: Aşıq Barat Xiləli Aşıq Xeyrullanın 1918-ci il qırğınında erməni-
malakanların camaatın başına gətirdiyi müsibəti özündə yaşadan bir şerin də bizə
təqdim etmişdir.
DÜġÜB
Başı bəlalı millətim
Ömrü boyu qana düşüb.
Hər gələn ağalıq edib,
Gündə bir ziyana düşüb.
***
Neçə yol dara çəkilib,
Monqol gedib, əcəm gəlib,
Yurdumu tari-mar edib,
Gah bəyə, gah xana düşüb.
***
59
Yandırıb evlərimizi,
Xaxollar
71
kor qoyub bizi,
Neçə bədbəxt oğul-qızı,
Günahsız zindana düşüb.
***
Xeyrullayam Xilə elim,
Erməni eylədi zülüm,
Xalqım oldu para-bölüm,
Hərəmiz bir yana düşüb.
Məşədi Əli Kərbəlayi Hüseynqulu oğlu Dərviş (1871-1930). 1918-ci il
faciəsi zamanı Şamaxıdan didərgin düşənlərdən biri də Məşədi Əli olmuşdur. Ərəb,
fars dillərini mükəmməl bilmiş, mollaxanada dərs demişdir. Dərviş olmuşdur.
Erməni soyqırımı zamanı Şamaxıdan qaçmış, əvvəl Qubaya, oradan Həştərxana,
sonra Türkmənistana getmiş və Cərco şəhərində məskunlaşmışdır. Dərvişin bir
neçə şeri məhrum alim Əhməd Cəfərradənin arxivində saxlanılır.
Gözucu baxdım ona, bil məstixumar elədi,
Darayıb tellərini bəh necə tumar elədi!
Elə nazı qəmzə satdı, qiyamət qopdu başımda,
Yıxdı binadan evim, büsbütün tar-mar elədi!
Çəkdi ox kirpiyini, o hədəf etdi, sinəmi,
Dedim ki, rəhm et ya rəb, qanımı bazar elədi.
Gəlişi çox xoş idi, gedişi od qoydu cana,
Etsə də məni Məcnun, qəlbim qırdı, xar elədi.
Getdi, yandı ciyərim, odlara qalandı canım,
Bu rüsva Dərvişi, eşqində giriftar elədi.
1918-ci il faciəsi zamanı didərgin düşmüş Şamaxılıların sorağı Dəmirqapı
Dərbənd, Orta Asiya, İran və Türkiyədən gəlir. Qərib diyarda ömür sürənlər
arasında olan ziyalılar Şamaxılı-Şirvanlı olduqları itib-batmasın deyə Şirvan
sözünə sığındılar; Şirvani, Şirvanlı təxəllüsü ilə əsər yazdılar, şerlər düzdülər.
Vətənə dönə bilməsələr də “Şirvanlı” sözünü övladlarına yadigar qoyub
dünyalarını dəyişdilər.
71
Malakanlar nəzərdə tutulur.
60
Qafqaz İslam Ordusu Şamaxını azad edəndən sonra Bakı uğrunda
mübarizəyə başladı. Avqust ayında türk ordusu şəhəri mühasirəyə aldı. Bu zaman
düşmən qüvvəllərinin - Şaumyanın tərəfdarlarının sayı xeyli güclənmişdi. Bakıda
olan ingilis əsgərləri də erməni-bolşevik qüvvələrinin tərəfinə keçmişdilər. Odur
ki, Nuru Paşa Qafqaz İslam Ordusunun Bakı Komissarının 5-ci Qafqaz
Diviziyasına belə bir tapşırıq verdi: “Bakıda yerləşən ingilislər Azərbaycanın çox
hissəsini ermənilərə verərək onların üstünlüyünü yaratmağa, istər Qafqaz, istərsə
də Gürcüstan müstəqil hökumətinə hədə-qorxu gəlməyə çalışacaqlar. Bu vəziyyəti
nəzərə alaraq, Bakıya hücum edilməli, ingilislər və erməni bolşevikləri şəhərdən
çıxarılmalıdır”.
72
Düşmən qüvvələrinin gücünün artdığını görən Nuru Paşa “Azərbaycanda
olan Osmanlı birləşmələrini möhkəmləndirmək və Azərbaycan Milli ordusunun
təməlini qoymaq məqsədilə Azərbaycan korpusu təşkil etmək üçün 13 avqust
1918-ci ildə bir əmr verdi. Nuru Paşanın bu korpusu qurmaqda məqsədi osman
birlikləri Azərbaycandan getdikdən sonra yaranacaq boşluğun bu korpus tərəfindən
doldurulması və Azərbaycan Cümhuriyyətinin təhlükəsizliyinin qorunması idi”.
Müzəffər Qafqaz İslam ordusunun uğurlu döyüşü nəticəsində sentyabr
ayının 15-də Bakı şəhəri düşmənlərdən tamamilə azad olundu. Ordunun başçısı
Azərbaycan Cümhuriyyətinə - Gəncəyə təbrik teleqramı göndərdi. Şübhəsiz ki, bu
uğurlu döyüşdə Qafqaz İslam Ordusu da xeyli itki vermişdi”. Avqust ayının
əvvəllərindən başlayaraq, Bakı cəbhəsində olan 5-ci Qafqaz Diviziyasının 15
sentyabra qədər verdiyi itki isə 30-u zabit olmaqla, 1130-a yaxın idi. Bakı
hücumunda azərbaycanlı dəstələrdən meydana gələn qarnizonun 11 şəhidi və 44
yaralısı vardır”.
73
“Bakının azad olunması mübarək bir gün olan Qurban bayramına təsadüf
etmişdi. Azərbaycan türkləri ikiqat bayramı bir aləmdə yaşayırdı”.
74
Azərbaycanın erməni-bolşevik bəlasından xilas edilməsində qardaş türk
xalqının qəhrəman döyüşçüləri ilə yanaşı Nuru Paşa, Musa Paşa İzzət Paşa, Cəlil
Cahid bəy (Toydəmir bəy), Halım Perənev bəy, Mürik Paşa və Ənvər Paşanın
misilsiz xidmətləri olmuşdur.
Bir sözlə, türk qardaşlarımız xalqımızı bu müdhiş bəladan böyük itkilər
bahasına xilas etdikləri kimi, erməni terrorçularına da əməlli-başlı dərs verdilər.
Amma S.Şaumyan və onun əlaltılarının təşkil etdiyi və qəsdən törətdiyi 1918-ci il
soyqırımı nəticəsində Azərbaycan başdan-başa dağıdılmış, yandırılmış, xalqımızın
əsrlərin sınaqlarından keçmiş yüzlərlə memarlıq abidələri, tariximizi, adət-
ənənələrimizi özündə yaşadan qədim əlyazmalar, kitabələr, sənədlər bilərəkdən
72
“Zaman” qəzeti, 16 may, 1998-ci il.
73
Birinci Dünya Müharibəsində Osmanlı Ordusunun Qafqaz hərəkatı - Bakı, 1998, səh. 42.
74
Yenə orada, səh. 51.
61
məhv edilmişdir. Odur ki, Fövqəladə İstintaq Komissiyası Şamaxıya dəymiş maddi
ziyanın miqdarını, təxmini də olsa, müəyyən etmişdir. Belə ki, “hesablamalara
görə, Şamaxının müsəlman əhalisinə dəyən ziyan bir milyard manatdan çox
olmuşdur”. Amma Şamaxıya dəymiş mənəvi ziyanı isə heç cür dəqiqləşdirmək
mümkün deyildir.
***
“Şamaxını darmadağın etmiş və yandırmış terrorçuların əsas ideyası:
“öldürmək və qarət etmək, qarət etmək və öldürmək” olmuşdur. Şamaxı şəhərinə
hücum, kütləvi dağıntılar və qətllər millətçi S.Şaumyanın rəhbərliyi və yerli
ermənilərin əli ilə hazırlanmış və əsasən, Stepan Lalayev, Qavril Qaraoğlanov,
Arşak Gülbəndov, Mixail Arzumanov, Karapet Aramanov, şuşalı Ağamalov,
Sedrak Vlasov, Samvel Doliyev, Petrosyants, ata və oğul İvanovlar, dəllək Ovanes
və başqaları tərəfindən həyata keçrilmişdir, icra edilmişdir. Bütün bu erməni quldur
başçıları öz bandaları ilə birlikdə Şamaxıda kütləvi yanğınlar və qətllər təşkil
etmişlər.
Ümumiyyətlə, yuxarıda göstərilən cinayətlər, kifayət qədər dəlil və
sübutlarla təsdiq olunmuş aşağıda adları qeyd olunan zərərdidə şahidlər tərəfindən
təsdiq olunmuşdur.
1. Stepan Lalayev - aşağıdakı şahidlərin verdikləri ifadələrə əsasən ittiham olunur:
1) Mövsüm bəy Sadıqbəyov; 2) Əbdülhüseyn Əliyev; 3) Hacı Kərim Əziz oğlu;
4) Məhyəddin Əfəndi oğlu; 5) Nəsrulla Hacı Süleyman oğlu; 6) Məhəmməd
Əbdülrəhim oğlu Abdullazadə; 7) Hacı Heydər Hacı Yusifoğlu; 8) Abdulla
Abdullayev; 9) Məlik Nemət oğlu Məlikov; 10) Kərbəlayi Yusif Məmmədov; 11)
Alixan bəy Əyyubbəyov, 12) Cavad bəy Məmmədov; 13) Hüseyn Baba Məşədi
Əbdüləli oğlu; 14) Siracəddin Əfəndiyev.
2.
Qavril Qaraoğlanov - Şamaxı qəza rəisinin keçmiş köməkçisi, aşağıdakı
şahidlərin verdikləri ifadələrə əsasən ittiham olunur: 1) Mövsüm bəy Sadıqbəyov;
2) Əbdülhüseyn Əliyev; 3) Hacı Kərim Əziz oğlu; 4) Cəlal Molla Fətti oğlu; 5)
Sadıq bəy Ağalarov; 6) Məhyəddin Əfəndi oğlu; 7) Məşədi Rəsulhüseyn Əli oğlu;
8) Nəsrulla Hacı Sultan oğlu; 9) Məhəmməd Əbdül Rəhim oğlu Abdullazadə; 10)
Abdulla Abdullayev; 11) Məşədi Ələkbər Kərim oğlu; 12) Məlik Nemət oğlu
Məlikov; 13) Ağasəlim Hacı Əliyev; 14) Əli Heydər Tağıyev; 15) Alıxan bəy
Əyyubov; 16) Cavad bəy Məmmədov.
3.
Arşak Gülbəndov - Şamaxı poçt-teleqraf kontorunun keçmiş rəisi, yuxarıdakı
şahidlərin ifadəsi ilə ittiham olunur və əlavə 17) Panteleymanov İvanoviç Puqaçov,
18) Asif bəy Şıxəlibəyov, 19) Siracəddin Əfəndiyev.
4.
Mixail Arzumanov - Şamaxı aptek mağazasının sahibkarı, həmin şahidlərin
ifadəsi ilə ittiham olunur.
5.
Karapet Karamanov - Hacı Kərim Əfəndi oğlunun və Məhyəddin Əfəndi
oğlunun ifadələri ilə ittiham olunur.
6.
Ağamalov - Qarabağ ermənisi, Şamaxıda təlimatçı, həmin şahidlərin ifadələri
62
ilə ittiham olunur.
7.
Sedrak Vlasov - Sadıq bəy Ağalarovun ifadəsi ilə ittiham olunur.
8.
Samvel Doliyev - dəllək, yuxarıdakı şahidlərin ifadəsi ilə ittiham olunur.
9.
Petrosyants - Şamaxıda Qırmızı küçədəki baqaliyyə mağazasının sahibi, Hacı
Kərim Əziz oğlunun ifadəsi ilə ittiham olunur.
10.
Ata İvanov - Şamaxıda gön-dəri mağazasının sahibi, Alıxan bəy Əyyubovun
və Asif bəy Şıxəlibəyovun ifadəsi ilə ittiham olunur.
11.
Oğul İvanov - yuxarıdakı şahidlərin ifadəsi ilə ittiham olunur.
12.
Ovanes - Şamaxıda dəllək, yuxarıdakı şahidlərin ifadəsi ilə ittiham olunur.
13.
Sandrik Aqrayev - dəllək, yuxarıdakı şahidlərin ifadəsi ilə ittiham olunur.
14.
Artyom Ter-Matevosyans - Sadıq bəy Ağalarovun ifadəsi ilə ittiham olunur.
15.
Yaqub Martirosyants - dəllək, Süleyman Məşədi Rəhim oğlunun ifadəsi ilə
ittiham olunur.
16. Armenak Yaquboviç Martirosyants - həmin şahidlərin ifadəsi ilə ittiham
olunur.
17.
Aleksandr Xaçaturov – çəkməçi.
18.
Mixail Xaçaturov – çəkməçi.
19.
Dyuni bəy çəkməçi (pinəçi).
20.
David (soyadı bilinmir).
21.
Qaspar - Saqiyan kənd sakini, Abdulla Abdullayevin şahidliyi ilə ittiham
olunur.
22.
Gerasim Aqriyev - Mədrəsə sakini, Məlik Nemət oğlu Məlikovun şahidliyi ilə
ittiham olunur.
23.
Mixail Karabanov - malakan, Şamaxı xəzinədarlığın işçisi - Cəlil bəy
Cəbrayılov və Tərlan bəy Əliyarbəyovun şahidliyi ilə ittiham olunur.
24.
Gülbəndov - Zabit, Arşak Gülbəndovun oğlu, keçmiş poçt-teleqraf
kontorunun rəisi, 1) həkim Vladimir Pavloviç Sazanov; 2) Əliheydər Tağıyev; 3)
Asif bəy Şıxəlibəyovun; 4) Tərlanbəy Əliyarbəyovun şahidliyi ilə ittiham olunur.
25.
Xaçanov - Şamaxının keçmiş pristavı
26.
Şabanov - Şamaxı şəhər sakini həkim Sazanovun şahidliyi ilə ittiham olunur.
27.
Mixail Ter - Qriqoryev - Şamaxı şəhər sakini
28.
Arşak Tarasov – Şamaxı şəhər sakini
29.
Artamanov – rus, Cabanıda müəllim
30.
Boris Polovşekin
31.
Semyon Polovşekin
32.
Vladimir Domiev,
33.
Mamikon Doliv və s. 47 nəfər Çuxuryurd kənd sakinləri.
34.
Babacan Maçekislov – Şamaxı sakini Əliheydər Hacı Ağa oğlunun şahidliyi
ilə ittiham olunur.
35.
Atabəyov – Şamaxının keşmiş komissarı Siracəddin Əfəndiyevin şahidliyi ilə
itttiham olunur.
63
36.
Serebriyakov – Şamaxı şəhər sakini
37.
Artur Xaçaturov – bənna
38.
Kolye (Nikolay) – erməni, Şamaxıda silah ustası, Məşədi Heydər Sultanovun
şahidliyi ilə ittiham olunur.
39.
Tumas – Şamaxı şəhər sakini
40.
Marazyants - Şamaxı uyezdinin Saqiyan kənd sakini
41.
Matras - dəmirçi
42.
Nikitov Camiran oğlu - Şamaxı sakini Hacı Hüseyn Salamovun şahidliyi ilə
ittiham olunur.
Yuxarıda göstərilənlərə əsaslanaraq mən hesab edirəm ki, adları çəkilən
cinayətkarlar cəzalandırma və Baş Məclisin 13, 129, 927, 1633, 1636, 1607, 1153
maddələri ilə ittiham olunmalıdırlar.
Qeyd: Adları göstərilməyən cinayətkarlar Şamaxı şəhərində yaşamış və
tədqiqat zamanı iştirak edə bilməmişlər.
Komissiya üzvü: A.Novatski
75
Dostları ilə paylaş: |