SeyfəDDĠn qəNĠyev
Yüklə 1,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bakı - “Nurlar” - 2003
- Mayıl Alıcanov
- I FƏSĠL ERMƏNĠ TERRORU VƏ ġAMAXI
|
8 “AZƏRBAYCANLILARIN SOYQIRIMI HAQQINDA” AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN 26 MART 1998-Cİ İL TARİXLİ FƏRMANININ 5-Cİ, 1918-Cİ İL SOYQIRIMI 85-Cİ İL DÖNÜMÜNƏ VƏ ŞAMAXI SOYQIRIMI ZAMANI FACİƏLİ ŞƏKİLDƏ QƏTLƏ YETİRİLMİŞ ZİYALILARIN XATİRƏSİNƏ AD EDİRİK. Elmi redaktoru: Əzizə Cəfərzadə Filologiya elmləri doktoru, professor, xalq yazıçısı Rəyçilər: Pərviz Dərabadi Tarix elmləri doktoru, professor Lətifə Məmmədova Tarix elmləri namizədi, dosent Mayıl Alıcanov Tarix elmləri namizədi, dosent Seyfəddin Qəniyev. 1918-ci il Şamaxı soyqırımı. Bakı, “Nurlan”, 2003. Kitabda erməni millətçilərinin və terrorçularının 1918-ci ildə Şamaxı və onun ətraf kəndlərində törətdikləri soyqırımından bəhs olunur. Regionda törədilmiş cinayətlər təkzib edilməz arxiv materialları, ayrı-ayrı sənədlər və o dövrün dəhşətlərini görmüş yaşlı insanların tükürpədici xatirələri əsasında təsdiqlənir. Kitab tarixçilər, politoloq və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. N 460300000-109 Qrifli nəşr © “Nurlan” - 2003 N-098-2003 9 I FƏSĠL ERMƏNĠ TERRORU VƏ ġAMAXI Tarixi qaynaqlar təkzibolunmaz faktlarla sübut edir ki, Qafqaz ərazisində kiçik bir icma təşkil edən ermənilərin tarixən vahid dövləti olmamışdır. XVII əsrə kimi onlar Türkiyə və İranın bir ərazisində, daha sonra Qarabağ və İrəvan xanlığında dəstə halında həyat sürmüşlər. “XVIII əsrin 40-cı illərin axırlarında Azərbaycan torpaqlarının hər yerində olduğu indiki Ermənistan ərazisində də azərbaycanlıların İrəvan xanlığı yaranmışdı və xanlığın başında duran xanların hamısı azərbaycanlılar olmuşlar. Xanlıq ərazisində yaşayanların 78 faizi azərbaycanlı, 11 faizi kürd və başqaları, cəmisi 10 faizi ermənilər idi” 1 . İllər keçdi. Müxtəlif cildə girməyi asanlıqla bacaran bu ermənilər dünyada özlərinə bir çox havadarlar tapdılar. Havadarların yaxından köməyi və göstərişi ilə günü-gündən iştah artmağa başladı. Hətta XIX əsrin sonlarına yaxın “Böyük Ermənistan” yaratmaq xülyasına düşdülər. Ən nəhayət, onlar öz mənfur, iyrənc niyyətlərini həyata keçirmək üçün 1891-ci ildə “Daşnaksütyun” adlı terror təşkilatı yaratdılar. Bir sıra xarici dövlətlər tərəfindən maliyyələşdirilən bu terror təşkilatına dünyanın müxtəlif yerlərinə səpələnmiş millətçi ermənilər də cəlb olundular. Bu mənfur təşkilat həmin vaxtdan “dənizdən-dənizə” “Böyük Ermənistan” yaratmaq uğrunda neçə-neçə planlar cızdı, qərarlar qəbul etdi, cinayətlər törətdi. “Böyük Ermənistan” yaratmaq xülyası, ermənilərin fikrincə, iki istiqamətdə həyata keçirilməlidir. Birincisi, ermənilərin göz dikdiyi türk torpaqlarının, o cümlədən də, Azərbaycan ərazilərinin müharibə, yaxud dinc yolla işğal edilib Ermənistana qatılması siyasətidir. İkincisi, buna nail olmadıqda milli qırğın törətmək yolu ilə türk xalqlarına, eləcə də azərbaycanlılara qarşı soyqırım siyasətinə həyata keçirməkdən ibarətdir”. 2 XIX əsrdən başlayaraq ermənilər Azərbaycanın cənnət guşələrindən – Qarabağ, İrəvan, Şirvan və s. bölgələrində yavaş-yavaş məskunlaşmağa başladılar. Onlar qədim mədəniyyət beşiyi olan Şamaxıda ən səfalı, bir içim suyu yayın oğlan çağında diş donduran, abu-havası min bir dərdə dərmanı olan – Mədrəsə, Saqiyan, Meysəri, Kələxana, Zarxı və s. yerləri özlərinə “ata-baba” ocağı seçdilər. Bu yerlərdə xalqımızın keçmiş tarixinin izləri indi də yaşamaqdadır. Göründüyü kimi, həmin yaşayış yerlərinin adları, o ərazidə olan toponimlərin hamısı sırf türk mənşəli sözlərdir. Məsələn, ermənilərin XIX əsrdə məskunlaşdıqları Kələxana kəndi hələ XVI-XVII əsrlərdə Şirvanşahın mühafizə obyektlərindən biri olmuşdur. Bu ərazidə XVII əsr abidəsi olan Kələxana türbələri, XVIII əsrin böyük səyyahı Kortelnus de Bryninilin çəkdiyi rəsmdə 9 məqbərə təsvir edilmişdir. Bu gün 1 M.İsmayılov. “Yalan və riya erməni xislətidir”. “Respublika” qəz. 13.I.1993. 2 V.Həbiboğlu “Böyük Ermənistan” yaratmaq xülyası. “Respublika” qəzeti, 3 aprel, 1999. 10 onların yeddisi tam, biri yarımuçuq vəziyyətindədir. Məqbərələrdən birinin üstündə kimin üçün tikildiyi və müəllifinin adı yazılmışdır: “Bu günbəz Şeyx İbrahimin şərəfinə 1663-cü ildə Abdül Əzim Əmir Əli oğlunun rəhbərliyi altında tikilmişdir”. 3 Mədrəsə sözü ərəb sözüdür – mənası dərs keçirilən yer və ya məktəb deməkdir. Bir sıra dilçi alimlər Meysəri sözünü “mey” və “sər” sözü ilə əlaqələndirirlər. Əslində, Meysəri sözü Şamaxı dialektində işlədilən “Meyzər” sözündədir. Vaxtilə tut yığmaq (çırpmaq) üçün ağ bezdən düzəldilən böyük çadırın adıdır. Doğrudan da, həmin ərazidə böyük tut bağları olmuşdur və indi də elədir. Meyzəri sözü dildə fonetik dəyişimliyə uğrayaraq Meysər və ya Meysəri formasında düşmüşdür. Təkcə kəndlərin deyil, ermənilərin sonradan gəlib yaşadığı ərazilərdə olan bütün toponimlər türk mənşəli sözlərdir. Yaxşı ki, bunlar da sonradan dəyişdirilməmiş, öz tarixi şəklini saxlamışdır. XIX əsrin birinci yarısından Şamaxıda və onun kəndlərində məskunlaşmış ermənilər başqa ərazilərdə olduğu kimi, rus havadarlarının köməyi ilə müxtəlif idarələrdə bir çox vəzifələrə yiyələnə bilmişlər. Faktlar bir daha göstərir ki, erməni millətçiləri hələ XIX əsrin 70-90-cı illərində müsəlmanlara xor baxmış, yeri gələndə onların əleyhinə təbliğatlar aparmışlar. Bu işdə bəzən də “dost” cildinə girmiş ermənilər çox vaxt da özlərini müsəlmanların dərdinə şərik adam kimi göstərə bilmişlər. Məsələn, XIX əsrdə Şamaxıda xüsusi var – dövlət sahibi olan, hər yerdə xüsusi hörmətlə qarşılanan Aleksandr Lalayev (1918-ci il qırğınının başçılıq edən Stepan Lalayevin atası) S.Ə.Şirvani ilə dost olmuşlar. S.Şirvani ona bir neçə şer də həsr etmişdir. Hər cildə asanlıqla girməyi bacaran Lalayevin hərəkətlərindən şair, sonralar başa düşür ki, onun tük üzü içəridədir. Odur ki, onun əməllərinə - erməni millətini müsəlmanlardan uca tutmasına etiraz edir: Aleksandr Lələyofidan olur ümmid tutmaq kim, Dəxi kəm tutmaya ol ermənilərdən müsəlmani. 4 Ən nəhayət, XX əsrin əvvəllərindən ermənilər müsəlmanlara qarşı açıqdan- açığa ədavətə başlayırlar. İğtişaşlar daha da çoxalır, erməni terrorçuları açıq-aşkar meydana çıxırlar. 1905-1907-ci il hadisələri terrorçu “Daşnaksütyun” təşkilatının fəaliyyəti kulminasiya nöqtəsinə çatdı. Erməni millətçilərinin əsil niyyətlərini başa düşən Azərbaycan ziyalılarının “Müdafiə”, “Qeyrət” kimi hərbi-siyasi təşkilatları yarandı, dövrün mətbuatından və müasirlərin xatirələrindən göründüyü kimi, azərbaycanlılar bu hadisələr zamanı erməni terrorçularına qarşı layiqli müqavimət göstərmişlər. Öz yer-yurdlarını atıb qaçmadılar. 5 3 Z.Əliyev. “Şamaxının qədim abidələri”, “Qobustan” jurnalı. 1982, səh. 40. 4 S.Ə.Şirvani. Əsərləri, II cild, Bakı, 1968, səh. 192. 5 V.Quliyev. Azərbaycanda erməni zülmü, Bakı, 1999, səh. 13. 11 1905-1907-ci illərdə erməni daşnakları xalqımızı məhv etmək, torpaqlarımızı ələ keçirmək üçün Azərbaycanın bir çox bölgələrinə - İrəvanda, Göyçay mahalında, Zəngəzurda, Qarabağda, Qazaxda, Naxçıvanda, Şamaxıda və Bakıda ağlasığmaq qırğınlar törətmişlər. Xalqımızın arasında süni şəkildə ikitirəlik salan, sünnü-şiə qarşıdurması da məkrli ermənilərin əlində böyük bir vasitə, güclü bir silah olmuşdur. Tarixi sənədlə bir daha sübut edir ki, 1905-1907-ci illərdə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində olan ermənilər şayiə yayırlar ki, “ermənilərin sünnilərlə heç bir işi” yoxdur. Belə bir riya və yalanın nə ilə nəticələndiyini gözləri ilə görmüş publisist mollanəsrəddinçi Ö.F.Nemanzadə 1906-cı ildə “İrşad” qəzetində yazırdı: “Ağla, əzizim, ağla ki, ancaq düşmənlərimiz bizi nə qədər binamus və şərəfsiz hesab edirlər ki, araya, guya, şiə-sünnü nifaqı salıb, yenə bizi qəflət, cəhalət əksimizlə kəsmək istəyirlər. Mən məəttələm ki, ermənilərin “bizim sünnülərlə işimiz yox” yalan və fitnələrinə inananlar nə cür cammaat arasında qalırlar. Nə üçün “məcnunxanalara” getmirlər? Kimdir deyən ki, ermənilərin sünnülərlə işi yoxdur. Ayə, Zəngəzur, Qazax mahalında ermənilərin viran etdikləri kəndlərin, şəhid etdikləri canların çoxu sünnü deyilmiydi? Ayə, Tiflisdə şəhid edilən qalayçı ləzgilər sünnü deyilmiydilər? Ayə, Tiflisdə talan edilən və yanan evlərin bir xeylisi dağıstanlı, şəkili sünnüləri deyilmi? Mən qanmıram ki, erməni bir müsəlman öldürərkən demir ki, sən şiyəsən, ya sünnü? Noyabr vüqudatında bir erməni bir silahsız sünnünü öldürmək istəyəndə, sünnü guya, canını qurtarmaq üçün erməniyə başladı ki, a, qonşu! Siz deyirsiniz sünnü ilə işimiz yoxdur, bil ki, mən sünnüyəm, mənə dəymə! Erməni cavabında: a, bəli, Osmanlıda bizim erməni balalarını nizəyə taxanlar siz sünnülər deyildiniz? Biz sünnü şiə bilmirik, müsəlmanların Qafqazda kökünü qazıyacağıq”. 6 Məqaləni ürək ağrısı ilə qələmə alan müəllif, axırda üzünü bütün müsəlman əhlinə tutur və onlara bir daha erməni fırıldağını, erməni məkrini açıb göstərirdi: “Amma Şəki, Şamaxı, Dağıstan və qeyri-yerlərdəki hiyləgər ermənilər deyirmişlər ki, bizim sünnülər ilə işimiz yoxdur. Əlbət, özlərinin gücləri çatmadıqları, az olduqları yerlərdə çalışırlarmış ki, aranı qatsınlar. Ayə, bu mərhəmətli “kirvələrin”. Həm məzhəbləri nə üçün Zəngəzur, Qazax, Tiflisdə belə demədilər və demirlər”. 7 Bəllidir ki, 1902-ci il zəlzələsi Şamaxını yerlə-yeksan etmişdi. Şəhərdə və onun ətraf kəndlərində minlərlə insan qırılmış, bir çoxları şikəst olmuşdu. 1902-1905-ci illərdə zəlzələnin ağrı-acıları təzəcə unudulurdu ki, Şamaxıda erməni soyqırımı baş verdi. Əldə etdiyimiz məlumatlardan bəlli olur ki, ilk əvvəl, açıqdan-açığa fəaliyyət göstərə bilməyən ermənilər gizlincə “Şamaxıda bir çox mülkləri yandırmış”, “sünnü və şiyələr”i bir-birinə qarşı qoymaqla müsibətlər törətmişlər. Eləcə də, Şamaxıda olan ermənilər Tiflis, Qazax, Gəncə, Şuşa və 6 Ö.F.Nemanzadə. Seçilmiş əsərləri, Bakı, 1992, 96-97. 7 Yenə orada, səh. 97. 12 Cəbrayılda soyqırımı törədənlərə hər cür maddi, köməklik göstərə bilmişlər. Nəticədə “Böyük Ermənistan” xülyasının icraçıları 1905-1907-ci illərdə yüzlərlə Azərbaycan kəndini viran qoymuş, əhalisini ev-eşiklərindən didərgin salmışlar”. 8 Bu illərdə erməni millətçiləri Şamaxıda qırğın törətməyə, bu ərazini “müsəlmanlardan təmizləməyə” böyük səy göstərmişlər. Qatı millətçi Lalayev qardaşları - Aleksandr və Saşa Lalayev Şamaxıda “sünni-şiyə” qarşıdurmasını canlandıra bilmişlər. İlk əvvəlcə, onlar fürsət tapıb, hər iki tərəfdən adamlar qətlə yetirmiş və camaatı bir-birinə qarşı qoymuşlar. Bunun nəticəsi olaraq, sünni və şiə məscidləri arasında narazılıqlar baş versə də, ziyalıların səyi nəticəsində böyük qalmaqallar olmamışdır. Fitvaya uymayan müsəlmanlar ermənilərin fırıldaqlarını, gec də olsa, başa düşmüş və onlara yaxşıca dərs vermiş, Lalayev qardaşlarını xəyanətlərinə görə qətlə yetirmişlər. Çox əfsuslar ki, babalarımız о zaman bu terrorçu nəslin törəmələrinə aman vermişlər. Sən demə, çörəyimizlə, suyumuzla böyüyən həmin erməni yetimləri gələcəkdə atalarından da dəhşətli qırğınlar törədəcəklərmiş. Azərbaycanın müxtəlif yerlərində ermənilərin bu şəhərdə 1905- 1907-ci ildə törətdikləri qırğın və faciələrə Şamaxı ziyalıları müxtəlif mətbuat orqanlarında dərc etdikləri məqalələrlə də olsa, erməni cinayətlərinə qarşı etiraz səslərini ucaltmışlar. Bununla yanaşı о dövrdə Şamaxı ziyalıları Qarabağda, Naxçıvanda, Gəncədə ermənilər tərəfindən aclığa, səfalətə düçar olmuş, yer- yurdlarından didərgin düşmüş qardaş-bacılarına öz kömək əllərini də uzatmışlar. О zaman erməni cəlladlarının Qarabağda törətdikləri cinayətə qarşı etirazını ifadə edən görkəmli şair M.Ə.Sabir şamaxılıların Qarabağda soyqırımına məruz qalmış insanlara etdikləri köməklik haqqında məlumat verir: O, 6 avqust 1906-cı il tarixində “Həyat” qəzetində çap etdirdiyi məqaləsində yazır: “Bəli, Şamaxı əhli öz - milləti - nəcibeyi - islamiyyələrinə qarşı ürəklərində bəslədikləri məhəbbəti - qeyrəti məndanələri, təhəyyücündən Qarabağ facineyi-müəssifəsindən əsarətlərə düçar olan sevgili qardaşlarını düşmənlərin zalimanə və biarəhmanə sui- qəsdlərindən müdafiə müqtədir olmadıqlarından yaralanmış ürəklərinə məlhəm olaraq bir yanda ianə dəftəri açılmışdır”. 9 M.Ə.Sabir başqa bir məqaləsində həvəskar artistlərin Şamaxıda Salamovların evində N.Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” komediyasını tamaşaya qoyduqları haqqında məlumat verir. Müəllif həmin məqalədə onu da göstərir ki, tamaşadan yığılan pul Şuşaya - Qarabağa - zərərçəkənlərə göndərilmişdir. “Vüsul olan məbləğin vəzi - məxaricindən sonra təmiz məbləği 318 manat 68 qəpik pulu Orucəliyev və Şirəlibəy cənabı Şişə şəhərinə poçta vasitəsi ilə doktor Kərimbəy Mehmandarovun üstünə göndəriblər”. 10 8 V. Həbiboğlu. “Böyük Ermənistan” yaratmaq xülyası, “Respublika” qəzeti. 3 aprel, 1999. 9 M.Ə.Sabir, Hophopnamə, III c. Bakı, 1965, səh. 113. 10 M.Ə.Sabir. Göstərilən əsəri, səh. 163. 13 M.Ə.Sabirin həmin məqaləsində bir cəhət də diqqəti çox cəlb edir. Görkəmli şair Qarabağda bu dəhşətli qırğını törədən, ermənilərə havadarlıq edən - Qalosicanovun da adını bəyan edir və göstərir ki, Qalosicanovların məxsusən müsəlmanlara etdiyi yaddan çıxmaz olan birəhmanə və xanımansuzanə hərəkətindən ancaq dərgahi-əhədiyyətə şaki olub, dövlətin ədalət qanununa ona cəza verilməsinə ümidvara olmaqla təsəlliyab ola bilirlər”. Şair, о zaman Şuşada general-qubernator işləyən Qalosicanovun qatı ermənipərəst olduğunu düz təyin etsə də, “dövlətin ədalət qanunlarına” bel bağlaması onun yanıldığını göstərir. Çünki mənbələrdən məlum olur ki, general-qubernator terrorçularla həmişə əlbir işləyirmiş. Bu barədə M.S.Ordubadi “Qanlı illər” kitabında yazır: “General Qalasicanovun müsəlmanlara iblis münasibəti bəslədiyini anlayan ermənilər hər an bir bəhanə axtarırdılar ki, generalı müsəlmanların üstünə ayaqlandırsınlar”. “İslam əsgərləri isə, mərdliklə onları (erməniləri - S.Q.) qarşılayıb bir qədəm də olsa, müharibədən geri durmur, erməni dəstələrini pərişan edirdilər. Ermənilərin bu vəziyyətini görən general Qalasicanov ümumi ştabda olan rus qoşunlarının müharibəyə qoşulmasını əmr edir”. 11 Bir sözlə, “...Özlərini Qafqazda aparıcı güc sayan erməni siyasətçiləri... 1905-ci ildə azərbaycanlılara özlərinin nəyə qadir olduqlarını göstərməyə çalışırdılar. Həmin dövrdə Bakıda, Tiflisdə, İrəvanda, Gəncədə, Naxçıvanda, Şuşada və b. yerlərdə ermənilərin azərbaycanlı əhaliyə qarşı kütləvi silahlı çıxışları başladı və 1907-ci ilə kimi davam etdi”. 12 Bundan əlavə, Şamaxı ziyalıları ermənilərin Qarabağda törətdikləri cinayətlərə qarşı etirazlarını Qafqaz canişini qraf Vorontsovun adına vurduqları teleqramlarda da ifadə etmişlər. Teleqramlar “Həyat” qəzetinin 3 avqust 1906-cı il sayında çap olunmuşdur. Böyük çətinliklə olsa da, xalqımız həmin dövrdə bu cəlladların öhdəsindən gələ bilmişlər. Həmin illərdə Şamaxıda ermənilərə pis dərs verilmədi. İşin belə nəticələndiyini görən ermənilər cildlərini tam dəyişdilər. Hətta, özlərini müsəlmanların dostu kimi göstərməyi bacardılar, “Allah baisin evini yıxsın”, - deyib, guya, “peşmançılıq” hissi keçirməyə başladılar. Hətta terror ilə qətlə yetirdikləri müsəlmanların dəfnində də iştirak etdilər. 1905-1907-ci illərdə belə hadisələr Şuşa, Naxçıvan, Tiflis, Bakı və Şamaxıda çox olmuşdur. Ö.F.Nemanzadənin “İrşad” qəzetində 12 sentyabr 1906-cı il tarixli sayında çap etdirdiyi bir məqalədə Tiflisdə baş vermiş belə bir hadisə haqqında xəbər verir: “Müsəlman sosial-demokratlarından ən qeyrətli, fail və iş görənlərdən Əziz Məhəmmədoğlunu avqustun 4-cü gecəsi erməni məhəlləsi Avlabarda vəhşicəsinə öldürüb yolun kənarına tullayıblar. Mərhumun xəncərlə başını, döşünü, böyürlərini deşik-deşik ediblər. Qulaqlarını kəsib öldürəndən məlunə aparıblar. Mərhumun 11 M.S.Ordubadi “Qanlı illər”, Bakı, 1991, səh. 61. 12 V.Quliyev. Azərbaycanda erməni zülüm. Bakı, 1999, səh. 13. 14 cənazəsini avqustun 8-də cümə günü Mixayılovski xəstəxanasından qaldırılıb, müsəlman qəbirstanlığına götürürlər. Cənazə alayı Vorontsov küçəsindən keçib soldat və erməni bazarları ilə gətirilirdi. Cənazə keçən yerlərdə bir çox gürcü və ermənilər dükanlarını bağlayıb, cənazə alayına qoşulurdular. Dəfn edilən vaxtda türkcə, gürcücə, ermənicə, rusca qayət təsirli nitqlər olunurdu”. Bu illərdə Şamaxı və onun kəndlərində buna bənzər terror hadisələri çox baş vermişdir. “Düşmənçiliyi gizlində icra edin” siyasəti ilə təlim görmüş ermənilər sadəlövh, heç bir xainlik, biclik, riyakarlıq bacarmayan şamaxılılara özlərini dost kimi göstərir, onları bu cür münasibətləri ilə çaşdırırdılar. “Əşi, ermənilər hamısı bizim düşmənimiz deyil, görmürsən məclislərimizdə necə iştirak edirlər”, - deyən şamaxılılar onları dost kimi qəbul edirdilər. Belə münasibətə və ünsiyyətə təkcə kasıb təbəqə deyil, hətta ziyalılar da mat qalmışdılar. M.Ə.Sabir 1906-cı ildə, fevral ayında “İrşad” qəzetinə “Alimi-amil və zahidi - fazilimiz cənab Şeyxəli Ağayi-Şirvaninin vəfatı xəbəri münasibəti ilə yazdığı məktubunda oxuyuruq: “Dəfn günündə tamam müsəlman və erməni (seçmələr bizimdir, S.Q.) və cühudlar da etiram üçün dükanlarını bağlamışdılar. Ən nəhayət, Şamaxının məhələlərində qan töküldüyü bir vaxtda qəbristanda dəfn zamanı “erməni Qriqoryan tayfasının keşişi bu məzmun ilə camaata xitabən buyurdu: “- Camaat, siz ağlayırsınız ki, cənab Şeyx ağa vəfat edib, bizləri yetim qoyubdur. Halbuki bu mərhum zahirdə cismən vəfat etmişsə də, ruhən behşitdə olub, Allah-təalanın hüzurunda diridir”. Həmin mərasimdə iştirak edən Lüteriyan tayfasının keşişi özünü müsəlmanların (bu tayfa 1905-1907-ci illərdə Şamaxıda daha çox terror törətmişdir) dostu kimi göstərir və hətta, onları belə arxayın edir ki, “bizdən sizə ziyan olmaz bir ildən bəri Qafqazda bu qədər nahaq tökülən qanlara və bunun kimi hadisələr hamısı öz nəfsimizin bəlasıdır ki, çəkirik. Lazımdır ki, hamılıq ilə öz günahlarımızdan tövbə edib, Allah-təala tərəfinə qayıdaq”. 13 Göründüyü kimi, “ağsaqqalı” - keşişi belə ikiüzlü, riyakar terrorçu bir millətin “qarasaqqalı”nın hansı bəd əməlin sahibi olduğunu təyin etmək o qədər də asan məsələ deyildir. 1905-1907-ci illərdə Şamaxıda geniş şəkildə iğtişaşlar baş verməsə də, erməni millətçiləri bunu törətmək üçün hər cür hazır idilər. Filologiya elmləri doktoru A.Bayramoğlu “Şamaxıda maarif və maarifçilik” adlı dəyərli əsərində bu məsələ ilə bağlı yazır: “daşnaksütyun partiyası 1906-cı ildə milli ədavəti bu qədim mədəniyyət mərkəzində qızışdırmaq üçün əlindən gələni edirdi. Lakin cəhdlər uğursuzluqlarla nəticələndi. Nəticədə, həmin şovinist partiya ilə o zaman Şamaxıda yaşayan ermənilər arasında müəyyən ixtilaf yarandı. Vəziyyəti “aydınlaşdırmaq” üçün Şamaxıya daşnaksütyunun səlahiyyətli nümayəndəsi göndərilsə də, onun burada aparacağı pozuculuq işləri baş tutmadı. Bu haqda “Həyat”da çıxan imzasız bir yazıda oxuyuruq: “Ermənilər ilə daşnaksion nəfəratı 13 M.Ə.Sabir, Göstərilən əsəri, səh. 153-154. 15 arasında bir neçə səbəblərə görə hadis olan ixtilafı təftiş etməyə gələn müfəttişi pristav - Rüstəmbəy Cəbrayılbəyov tutub naçalnik həzarətlərinə aparmışdı. Daşnaksionun müfəttişinin öz səlahiyyətini təsdiq edən sənəd təqdim edə bilməməsindən onun Şamaxıya gizli və məkrli bir niyyətlə göndərildiyini təsdiq etməkdədirlər. Belə ki, naçalnik tərəfindən həmin daşnaksion agentini gözləyən yerli erməni millətçiləri onlar üçün gözlənilməz və arzuedilməz olan bu nəticənin baş verməsində naçalnik divanxanada işləyən bir ermənidən şübhələnərək onu özlərinə xas üsulla cəzalandırırlar”. 14 Belə ikiüzlü, fırıldaqçı keşişlərin canfəşanlığına baxmayaraq, qeyd etdiyimiz kimi, ermənilər Şamaxıda kütləvi qırğın törədə bilmədilər. Qırğının qarşısının alınmasında Şamaxı ziyalılarının - M.Ə.Sabir, Hacı Məcid Əfəndi, Şeyxəli Ağa, Mustafa Əfəndi, Tərrah, Abbas Səhhət, C.Cəbrayılbəyli, Hacı Usub, Mir Mehdi Ağa, Əbdülməcid Əfəndi, Hacı Səfər Məhərrəmov, Əmin Əfəndiyev, Qasım bəy, Məhəmmədhəsən Atamalıbəyov, Ə.İ.Cəfərzadə, Hacı Əbdürrəhman Əfəndi, Əhməd bəy Əhmədbəyov, Salamovlar, Veyisovlar, Hacı Murad, Hacı Şəfi, Əşrəf Yüzbaşov, Azad bəy Qocamanbəyov, Sultan bəy İbrahimbəyov, Ağalarbəy Hüseynbəyov, Əlməmməd Mustafayev, Məşmədi Nəcəf Sadıqov, Əbdülxalıq Əfəndi İbrahimxəlilov və başqalarının böyük xidməti, zəhməti, fəaliyyəti əvəzsiz olmuşdur. 1905-1907-ci illərdə neçə-neçə nahaq qanlar tökən, terror aktı törədən erməniləri Şamaxı ərazisindən qovub çıxarmaq mümkün olmamışdır. Çünki, dövlət çinovniklərinin çoxusu onların tərəfində idilər. Odur ki, T.Qriqoryanların, Lalayanların, Stepanyanların eyni əqidədə tərbiyə almış törəmələri Şamaxının çörəyi və suyu ilə böyüdülər. Yüklə 1,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|