Ötükən yerig konmıs tiyin esidip bəriyəki bodun, kurıyakı, öŋrəki bodun kəlti “Ötükən yerində
məskən saldığımızı eşidib cənubdakı xalq, qərbdəki, öndəki xalq gəldi” (T 17).
3. Yerlik hal: balıkdakı “şəhərdəki”, tağdakı “dağdakı”. Məsələn, ...balıkdakı tağıkmıs,
tağdakı inmis... “...şəhərdəki dağa çıxmış dağdakı enmiş...” (KT ş 12).
Abidələrdə -ki şəkilçisi -ra/-rə və -ru/-rü şəkilçili sözlərə də artırılmışdır ki, birinci forma
yönlük-yerlik hal, ikinci isə yönəltmə-istiqamət halı adlandırılır: içrəki “içəridəki”, öŋrəki “öndəki”,
bərüki “bu tərəfdəki, bu yandakı”. Məsələn, Besbalık içrəki nə kişi etin... “Beşbalık içindəki hansı
adamlar...” (BK ş 28); Öŋrəki ər... “Öndəki kişi...” (T 25).
Orxon abidələrində -ki şəkilçisi yiyəlik hallı sözlərlə işlənməmişdir. Bunun səbəbi aydın
deyil.
Abidələrində bu şəkilçi söz birləşmələrinə də əlavə olunmuşdur: tört buluŋdakı “dörd
tərəfdəki”, anta yerüki “o yerdəki”, nəŋ yerdəki “nə yerdəki”. Məsələn, Bödgə özim olurıp bunça
ağır törüg tört buluŋdakı (bodunğa it)dim “Taxtda özüm oturub bu qədər ağır qanunu dörd tərəfdəki
(xalqa düzəlt)dim” (BK ş 2); ...anta yerüki Sük baslığ soğdak bodun kop kəlti “O yerdəki Sük başlı
soğdaq xalqı hamılıqla gəldi” (T 46); Nəŋ yerdəki kağanlığ bodunka... “Nə yerdəki xaqanlı xalqa...”
(T 56).
Diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də bu şəkilçini qəbul etmiş sözlərin asanlıqla
substantivləşə bilməsidir. Məsələn, ...balıkdakı tağıkmıs, tağdakı inmis... “...şəhərdəki dağa çıxmış
dağdakı enmiş...” (KT ş 12).
Uyğur abidələrində bu şəkilçinin funksiyası genişlənmiş və o, çıxışlıq hallı sözlərə də əlavə
olunmuşdur: birdinki, yirdinki (18, 109), soltınkıoŋtınkı “soldakı və sağdakı”, kişilərdinki toz
“adamlardan gələn toz”. Burada -ki şəkilçisinin söz birləşmələri ilə işlənmə imkanı da güclənmişdir:
təŋri yerintäki “allah torpağındakı”, tört yınakdakı “dörd tərəfdəki”, kamağda üstünki “hamıdan
üstdəki, hamıdan yüksək”. Uyğur abidələrində bu şəkilçi hətta birlə və təgi qoşmalarına da
artırılmışdır: Şariputr birləki arxant toyunlar “Şariputra ilə birlikdə olan arxat rahibləri”, təŋrilig
luoluğ səkiz bölök kuvrağlarka təgikilər üçün “dəstələrin səkkiz sinfində olan allahlar və əjdahalar
arasındakılara qədər olanlar üçün”. Buraya -kən şəkilçili feili bağlamaları da daxil etmək olar:
ərkənki, təgməzkənki (2, 187-189). Hətta qoşmaya da əlavə olunma onu göstərir ki, bu şəkilçi
sözdüzəldici şəkilçilərin funksiyaları sərhədindən kənara çıxır.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
338
Müasir türk dillərinin, demək olar ki, hamısında -ki şəkilçisi vardır və burada o, əsasən,
zərflər, adlıq, yiyəlik və yerlik hallı isimlərlə işlənir: alğınnqı “əvvəlki”, burunnqu “əvvəlki”, bıyılğı
“builki”, ingngirgi “axşamkı” (qaraçay-balkar) (26, 257-258), tiykərgi “əsas” (tiykər “əsas”), üstki
“yuxarıdakı” (qaraqalpaq) (13, 196), kündünki “cənubdakı”, ŝi
ẑdəki (türkmən) (27, 109), ĕlĕkxi
“köhnə, qədim, keçmiş” (ĕlĕk “əvvəl”), sonki “sonuncu” (çuvaş), qiçki “gec”, irki “səhərki”
(türkmən), birgi “birinci” (Tuva), artkı “arxadakı” (qırğız), keyinki “sonrakı” (qazax) (22, 156),
kışkı “qışdakı” (qazax), s'urki “yazdakı” (çuvaş), başkı “ilk” (qırğız), üydəgi “evdəki” (özbək),
çirdegi “yerdəki” (xakas) (23, 116), ozağı “əvvəlki, köhnə” (salar) (10, 337), önceki “əvvəlki”
(türk), d'askı “yazdakı” (Altay), bizniki “bizimki” (özbək), kaydağınıkı “haradakı” (tatar).
-ki şəkilçisi yalnız adlıq hallı sözlərə əlavə olunduqda əsl sözdüzəldici şəkilçi kimi çıxış edir
çünki bu zaman o, sözün mənası ilə bağlı məhdudiyyətlə qarşılaşır və müasir türk dillərində, o
cümlədən Azərbaycan dilində yalnız zaman bildirən sözlərə artırıla bilir. Elə buna görə də adlıq
hallı sözlərə -ki şəkilçisinin artırılmasına aid nümunələrin sayı daha azdır. Bu xüsusiyyət bəzi
tədqiqatlarda bu şəkilçinin qeyri-məhsuldar şəkilçi kimi təqdim edilməsinə səbəb olmuşdur (8, 235;
5, 80). Yiyəlik və yerlik hallı sözlərin -ki şəkilçisini qəbul etməsində isə belə bir məhdudiyyət
yoxdur. Maraqlıdır ki, F.Zeynalov -dakı, -dəki şəkilçisini qeyri-məhsuldar şəkilçilər arasında təqdim
etmişdir (11, 128), halbuki bu şəkilçi, demək olar ki, bütün isimlərə və isimləşmiş sözlərə artırıla
bilir.
Türk dillərinə dair yazılmış əsərlərin bir qismində -ki şəkilçisinin yerlik hallı sözlərə
artırılması ilə düzəlmiş sözlərdəki şəkilçi sifət düzəldən -dakı şəkilçisi kimi qəbul olunmuş (8, 235),
yiyəlik hallı sözlərə əlavə olunduqda meydana çıxan formalarda isə ayrıca -inki şəkilçisindən bəhs
edilməmişdir. Bəzən çıxışlıq hallı sözlər də -ki şəkilçisi qəbul edə bilir: çoxdankı. E.V.Sevortyanın
göstərdiyinə görə, -ki şəkilçisi əsasən yerlik hallı sözlərə əlavə olunur, çünki bu mövqedə digər
məkani hallar yerlik halla əvəz olunmuşdur (22, 156). Y.Seyidov isə -dakı, -dəki şəkilçisini
qrammatik şəkilçilərə daxil etmişdir (7, 52).
-ki şəkilçisini sözdəyişdirici şəkilçilərə yaxınlaşdıran maraqlı xüsusiyyətlərdən biri də -ki
şəkilçisi qəbul etmiş sözlərin yerlik və çıxışlıq hallarında, üçüncü şəxs mənsubiyyət şəkilçili
sözlərdə olduğu kimi, n samitinin əlavəsidir (3, 162), məsələn, dünənkindən, kitabdakında.
A.N.Baskakov qaraqalpaq dilində -ki şəkilçili sözləri zərflərin atributiv-təyin formalarına
daxil etmişdir (13, 223). Bu isə o deməkdir ki, müəllif bu şəkilçinin əlavə olunduğu sözün aid
olduğu nitq hissəsini dəyişməsini və beləliklə də, yeni söz düzəlməsini qəbul etməmişdir.
Monqol dillərində -ki şəkilçisi və onun variantları yiyəlik və yerlik hallarda olan sözlərə
artırılır: meniki “mənimki” (monqol yazı dili), man
ǟ
xi “mənimki” (buryat) (6, 219), xotandaki
“şəhərdəki” (monqol yazı dili) (21, 110). Türk dillərində olduğu kimi monqol dillərində də bu
morfem -ra şəkilçili sözlərə artırıla bilir: degēreki “yuxarıdakı”, dotorakı “içəridəki” (monqol yazı
dili) (21, 110), oyrox “yuxarıdakı” (xalxa-monqol) (25, 79).
Tunqus-mancur dillərindəki bir neçə sözdə də bu şəkilçiyə təsadüf olunur: minnqi “mənim,
mənimki”, dergi “yuxarıdakı”, dorgi “içəridəki”, xerqu “aşağıdakı”, uqu “yuxarıdakı” (evenk) (14,
76), nalmainqe “adamınkı”, bōinqe “evinki” (mancur) (12, 86). Türk dillərində olduğu kimi,
tunqus-mancur dillərində də bu forma mənsubiyyət göstərici hesab olunmuşdur (20, 39).
Qrammatik şəkilçilərdən sonra işlənməsi, xüsusən yiyəlik və yerlik hallarda məhdudiyyət
olmadan bütün isim və isimləşmiş sözlərə əlavə olunması, söz birləşmələrinə də artırılması kimi
xüsusiyyətlər -ki şəkilçisini digər sözdüzəldici şəkilçilərdən fərqləndirmiş və onu sözdəyişdirici
şəkilçilərə yaxınlaşdırmışdır. Hətta bir çox tədqiqatçılar bu şəkilçini qrammatik şəkilçi saymış və
ondan söz yaradıcılığında deyil, morfologiyada bəhs etmişlər. M.Ergin onu “aidlik şəkilçisi”
adlandırmış və mənsubiyyət şəkilçilərinə yaxınlığını qeyd etmişdir (3, 219). A.N.Kononov yiyəlik
hallı sözlərə -ki şəkilçisinin əlavəsini mənsubiyyət anlayışının ifadəsinin morfoloji-leksik üsulu
adlandırmışdır (17, 77). N.K.Dmitriyev və F.Zeynalov bu şəkilçinin mücərrəd mənsubiyyət
bildirdiyini göstərmişlər (15, 55; 11, 114). A.N.Baskakov bu şəkilçini münasibət şəkilçisi
adlandırmışdır (13, 196) E.V.Sevortyan -dakı morfeminin təmiz sözdüzəldici şəkilçi olmadığını,
qrammatikaya daha meyilli olduğunu qeyd etmişdir (22, 156).
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
339
-ki şəkilçisini sözdüzəldici şəkilçilərə daxil edən türkoloqların da sayı az deyil. Məsələn,
T.Tekin bu şəkilçinin aidlik və əlaqə sifətləri düzəltdiyini yazmışdır (9, 82). A. fon Qaben bu
şəkilçinin əsasən sifət, nadir hallarda isim düzəltdiyini göstərməklə yanaşı, onun aidlik bildirdiyini
də qeyd etmişdir (4, 44). Müəllif kitabın sonrakı hissəsində bu şəkilçini qəbul etmiş sözləri ismin
qrammatik kateqoriyaları içində vermiş və -ki, -taki şəkilçilərinin “yer, zaman baxımından
mənsubiyyət” ifadə etdiyini göstərmişdir (4, 114). M.Xabiçevə görə, bu şəkilçi yalnız sifət düzəldən
şəkilçidir (26, 257). Onun yiyəlik hallı sözlərə -ki şəkilçisinin əlavəsini hansı adla təqdim etməsi
aydın deyil. B.A.Serebrennikov və N.Z.Hacıyeva bu şəkilçini sifət düzəldən şəkilçilərə daxil
etmişdir (23, 114).
A.M.Şerbak -ki şəkilçili sözləri nisbi sifət adlandırır və onların yalnız şərti olaraq, təyin kimi
işləndiyi üçün sifətə aid edilə biləcəyini yazır (27, 109). “Türk dillərinin müqayisəli-tarixi
qrammatikası”nda (1988) da -ki şəkilçisinin nisbi sifətlər düzəltdiyi göstərilir, ancaq türk dilləri
üçün nisbi sifətlərin səciyyəvi olmaması və belə şəkilçilərin adların sintaktik formalarını da əmələ
gətirməsi əlavə olunur (24, 151). Deməli, adı çəkilən kitabda da -ki şəkilçisinin funksiyasına görə
qrammatik şəkilçilərə yaxınlığı qəbul olunur. -ki şəkilçili sözləri nisbi sifət adlandıran müəlliflərdən
biri də N.K.Dmitriyev olmuşdur (15, 225). A.N.Kononov da onun zaman və yer bildirən nisbi
sifətlər düzəltdiyini göstərmişdir (17, 143). Maraqlıdır ki, sərbəst formada bu şəkilçini sözdüzəldici
şəkilçi hesab edən A.N.Kononov yiyəlik hallı sözlərə əlavə olunduqda onu mənsubiyyət
kateqoriyasının morfoloji-leksik üsulu və substantivləşmənin xüsusi növü adlandırır (17, 77).
M.Erdal bu şəkilçini “konverter” adlandırır (2, 186), yəni onun funksiyasını sözü bir nitq
hissəsindən digərinə çevirməkdə görür.
Bu şəkilçinin mənşəyi ilə bağlı da müxtəlif fikirlər söylənmişdir. Məsələn, M.Erginə görə,
bu şəkilçinin sözdəyişdirici şəkilçilərdən sonra işlənməsinin səbəbi onun ədat mənşəli olmasıdır (3,
162). A.N.Kononov bu şəkilçinin genetik cəhətdən -ğu/-gü ədatı ilə bağlılığı fikrində olmuşdur (18,
108). Bu fikri təsdiqləmək üçün o, bu şəkilçinin “vurğusuz və sait ahənginə tabe olmayan” şəkilçi
olduğunu qeyd etmişdir (17, 143), ancaq -ki şəkilçisi vurğu qəbul edir və əksər türk dillərində ahəng
qanununa tabedir. M.Ergin bu şəkilçinin qədim variantının və dialekt formalarının ahəng qanununa
tabe olduğunu qeyd edir və ədəbi dildə birşəkilli işlənməsini fars mənşəli ki ədatının təsiri sayır (3,
163). M.Xabiçev bu şəkilçini -ğık, -gik şəkilçisi ilə bağlayır (26, 257). Ancaq qədim yazılı
abidələrin dilində -ğık/-gik yox, -ki/-ğı/-gi/-ku variantlarının işlənməsi bu fikrə qarşı şübhə yaradır.
Yuxarıdakıları ümumiləşdirmək üçün deyə bilərik ki, -ki morfemi Altay dilləri üçün ortaq
şəkilçidir, sözdüzəldici şəkilçilərlə sözdəyişdirici şəkilçilər arasında orta mövqedədir və müasir türk
dillərinə nəzərən Orxon abidələrində daha geniş funksional imkanlara malik olmuşdur.
ƏDƏBİYYAT
1.
Clauson G. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford:
Clarendon Press, 1972, 989 pp.
2.
Erdal M. A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill, 2004, 575 pp.
3.
Ergin M. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak, 2013, 407 s.
4.
Gabain A. von. Eski Türkçenin Grameri. Çeviren: M.Akalın. Ankara: Türk Tarih Kurumu
Basımevi, 1988, 313 s.
5.
Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: Azərbaycan Universiteti
Nəşriyyatı, 1990, 376 s.
6.
Poppe N. Introduction to Mongolian Comparative Studies. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen
Seura, 1987, 302 p.
7.
Seyidov Y. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Morfologiya. Bakı: Bakı Universiteti
nəşriyyatı, 2006, 368 s.
8.
Tanrıverdi Ə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: Elm və təhsil, 2012, 464 s.
9.
Tekin T. Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul, 2003, 272 s.
10.
Teres, Ersin. İli Salır Türkçesi’nde yapım ekleri // Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,
Kış 2013, Cilt: 6, Sayı: 24, s. 332-347.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
340
11.
Zeynalov F.R. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. I hissə (Fonetika, leksika,
morfologiya). Bakı: MBM, 2008, 354 s.
12.
Аврорин В.А. Грамматика маньчжурского письменного языка. Санкт-Петербург:
Наука, 2000, 240 с.
13.
Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Том II. Фонетика и морфология. Часть первая.
Части речи и словообразование. Москва: Издательство АН СССР, 1952, 544 p.
14.
Васильевич Г.М. Очерк грамматики эвенкийского (тунгусского) языка. Ленинград:
Издательство Наркомироса РСФСР, 1940, 196 с.
15.
Дмитриев Н.К. Грамматика бащкирского языка. Москва-Ленинград: Издательство
Академии Наук СССР, 1948, 276 с.
16.
Древнетюркский словарь. Ленинград: Наука, 1969, 677 с.
17.
Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. Москва-
Ленинград: Издательство Академии Наук ССР, 1956, 570 с.
18.
Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников (VII-IX вв.).
Ленинград: Наука, 1980, 256 с.
19.
Котвич В. Исследование по алтайским языкам. Москва: Издательство иностранной
литературы, 1962, 374 с.
20.
Петрова Т.И. Язык ороков (ульта). Ленинград: Наука, 1967, 156 с.
21.
Поппе Н.Н. Грамматика письменно-монгольского языка. Москва-Ленинград:
Издательство Академии Наук СССР, 1937, 196 с.
22.
Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке: опыт
сравнительного исследования. Москва: Наука, 1966, 436 с.
23.
Серебренников Б. А., Гаджиева Н. З. Сравнительно-историческая грамматика
тюркских языков. Баку: Маариф, 1979, 304 с.
24.
Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. Москва:
Наука, 1988, 560 с.
25.
Тодаева Б. Х. Грамматика современного монгольского языка. Фонетика и
морфология. Москва: Наука, 1951, 198 с.
26.
Хабичев М. А. Карачаево-балкарское именное словообразование. Черкесск. 1971, 269
c.
27.
Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков: имя.
Ленинград: Наука, 1977, 188 с.
28.
Этимологический словарь тюркских языков. Том I. Москва: Наука, 1974, 768 с.
Aysel Ahmadova
-ki, the suffix of belonging in Altaic languages and its functions in Orkhon Inscriptions
Summary
-ki is a common suffix in Old and modern Turkic languages, as well as in Mongolic and
Manchu-Tungusic languages. It is used with several case forms including nominative, genitive and
locative in modern Turkic, genitive and locative in Mongolic, nominative and genitive in Manchu-
Tungusic. However, in the language of Orkhon and Ancient Uygur written monuments, the function
of the morpheme -ki is much more extensive. In the monuments, this suffix was registered in the
words with nominative, genitive, dative, locative, and ablative cases, as well as in nominal phrases.
It is still arguable to which type of suffixes -ki belongs, derivational or inflectional.
Key words: Old Turkic language, Altaic languages, word-formation, derivational suffixes,
inflectional suffixes
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
341
Aygül Mirzəyeva, kiçik elmi işçi
AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqsünaslıq İnstitutu,
mirzeli89@mail.ru
DİL TARİXİNİN ÖYRƏNİLMƏSİNDƏ ÜMUMTÜRK
YAZILI ABİDƏLƏRİNİN ROLU
Yazılı abidələr hər hansı bir dilin keçdiyi inkişaf yollarının, fonetik, leksik və qrammatik
sistemində baş verən təkamül proseslərinin, dəyişmələrin öyrənilməsində mühüm rol oynayır. Bu
baxımdan ümümtürk yazılı abidələri türk dillərinin tarixinin öyrənilməsində əvəzsiz mənbələrdir.
Onların tədqiqi nəticəsində dilimizin spesifik xüsusiyyətləri, dil vahidlərinin inkişafı tarixi aspektdə
araşdırılır.
Türk dillərinin inkişaf tarixi bir neçə dövrə bölünür. Bu dövrlərdən X-XVI əsrləri əhatə edən
Orta türk dövrü daha çox diqqəti cəlb edir. Belə ki, dövrü səciyyələndirən bir sıra abidələr
günümüzə qədər gəlib çıxmış, dilçilik elminin olduqca vacib dəlillər əldə etməsinə kömək etmişdir.
Bunlardan Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsəri, Yusif Xas Hacib Balasağunlunun
“Qutadqu bilik” poeması, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları, “Manas” dastanı ümumtürk
ƏDƏBİYYATı üçün dövrün fundamental əsərləri hesab olunur və V-XI əsrlər arasında elmi körpü
kimi də qiymətləndirilir. Orxon-Yenisey abidələrinin öyrənilməsinə, qədim türk xalqları, onların
dialekt və şivələri haqqında mühakimə yürütməyə imkan verir. Türk dillərinin oğuz qrupuna
mənsub olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları və bütün türk dillərini əhatə edən “Divanü lüğat-it-
türk” dil tariximizin öyrənilməsində daha mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Türk dillərinin inkişaf tarixinə səviyyələr üzrə nəzər saldıqda ilk olaraq qeyd etmək lazımdır
ki, türk xalqları tarixən bir neçə əlifbadan istifadə etmişdir. Orxon-Yenisey abidələrində və Orta
türk dövrünün yazılı abidələrində 9 sait və 25 samit fonem mühafizə olunmuşdur. Orta türk
dövrünün abidələrində samit fonemlər sabitləşmiş, kar və cingiltili samitlər əsasən
differensiallaşmışdır. Söz tərkibində saitlərin uzanması müşahidə olunur.
Fonetik baxımdan bugünkü ədəbi dilimiz üçün xarakterik olmayan bəzi məqamlara diqqət
yetirək. Müasir ədəbi dilimizdən fərqli olaraq, bu abidələrin dilində diftonqlara rast gəlmək
mümkündür. Məsələn, “au – qaurma (Qara qaurma bişirüb, qırq bəg qızına ilətüŋ)” [2, 140].
“Kitabi Dədə Qorqud” da işlənən oa diftonqlu sözlər daha çox qərb ləhcəsində, au diftonqlu sözlər
isə şimal-şərq şivələrində mühafizə olunub saxlanmaqdadır. Qərb ləhcəsində bu gün də işlənən oa
diftonqlu sözlərə qoa-qoa, qoaliyif, oandı və s., şimal-şərq şivələrində işlənən au diftonqlu sözlərə
qaurma, dauşan və s. misal göstərmək olar.
Müasir Azərbaycan dilində yalnız dialektlərdə qalmış sağır nun (ŋ) yazılı abidələrimizdə
geniş şəkildə işlənmişdir: yiyəlik hal şəkilçisinin “ıŋ” formasında işlənməsi, yönlük hal
şəkilçisindən əvvəl (maŋa, baŋa, saŋa, muŋa və s.), mənsubiyyət şəkilçisi daxilində (oğlıŋ, babaŋı
və s.), şəxs sonluqları daxilində (öldürüŋ, tağıtmaŋuz, gətüriŋ və s.).Sağır nun (ŋ) söz ortasında və
sonunda da olduqca işlək olmuşdur: “Açuq-açuq meydana bəŋzər səniŋ alıncuğıŋ; Qoŋur atın
vergil maŋa; Yalıŋ görsə tonatdı” və s. [2, 143]. “Y” samitinin söz önündə üstün mövqe tutması
(yıl, yılan, yılkı, yığac), b>p əvəzlənməsi (barmaq/parmaq, bulub/bulup, alıb/alıp, bəs/pəs və s.),
b>v əvəzlənməsi (bar/var, ab/av və s.), b>m əvəzlənməsi (mən/bən, bu/mu və s.), t>d, d>t
əvəzlənmələri (damar/tamar, tağ\dağ, dilkü/tülkü və s.), q-x-h, q-x-ğ paralelliyi və s. fonetik
hadisələr də yazılı abidələrin dilində diqqət cəlb edən məqamlardandır. Ahəng qanunu öz
mövqeyini tarixən qoruyub saxlamışdır. Orxon-Yenisey abidələrində - kılınçladı, sülədim; “Kitabi-
Dədə Qorqud”da – yapdırmışdı, kölgəlicə; “Divanü lüğat-it-türk”də - uçurğan, kölünq.
Orxon-Yenisey abidələrinin dilində işlənmiş bəzi sözlərə Orta türk dövrü abidələrində rast
gəlinmir (yılsıq – varlı, ecü – əcdad, yutuz – arvad və s.). Bəziləri fonetik cəhətədən dəyişərək
(yügerü – yukaru/yokaru (yuxarı), yımşak/yumşak (yumşaq), yegirmi/yegirmi – yigirmi (iyirmi)),
böyük bir qismi isə olduğu kimi, heç bir dəyişikliyə uğramadan müasir ədəbi dilimizdə
işlənməkdədir. Orta türk dövrü abidələrində müşahidə olunan və müasir Azərbaycan dilində olduğu
kimi və ya fonetik dəyişmə ilə işlənən bəzi sözlərə nəzər salaq. Mahmud Kaşğarinin “Divan”ında:
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
342
it, ata, istək, turna, taranmaq, aşuk, atmaq, atlanmaq və s. Yusif Balasağunlunun “Qutadqu bilik”
əsərində: başka, körmək, köz, artuk, teniz, küvənmək, aç, kelin, tilek və s.“Kitabi-Dədə Qorqud”da:
ağ, ad, dil, baş, dilək və s.
Yazılı abidələrimizdə işlənən sözlərin böyük bir hissəsi dialektlərimizdə, xüsusilə də qərb
şivələrində eynilə və ya müəyyən fonetik, semantik dəyişmə ilə işlənməkdədir. Məsəslən, “Kitabi-
Dədə Qorqud”da ağırlamaq (əzizləmək), baqır (mis), yağı (düşmən); “Divanü lüğat-it-türk”də
ağırlamaq, bakır, yağı;qərb şivələrində ağırramax, paxır, yağı kimi işlənməkdədir.
Abidələrin dilində alınma, xüsusən də ərəb və fars dillərindən alınma sözlər işlənmişdir.
“Nom-din (Çin), ğarət (ə), küzec (ə), kirit (ə), tene (f), burxan (Çin), tavqaç (Sin), aznun-dünya
(soğdi), tamu-cəhənnəm (soğdi), uşmak-cənnət (soğdi), yek-şeytan (sanskrit), muyan-imarət
(sanskrit).... nəcib (ə), halal (ə), həram (ə), həndəsə (ə), din (ə), ömür (ə), şair (ə), vəfa (ə), cəfa (ə)
və s.” [3, 39].
Orta türk dövrü abidələrinin morfoloji xüsusiyyətlərində köklü dəyişikliyin olmadığı
müşahidə olunur. Qədim türk yazılı abidələrində özünü göstərən bütün əsas və köməkçi nitq
hissələri müasir dövr türk dillərindən çox az fərqlənir. Kəmiyyət kateqoriyasının əsas morfoloji
göstəricisi olan şəkilçilər (–lar, -lər, -ler şəklində) tarixən mühafizə olunmuş, bütün dövrlər üçün
səciyyəvi olmuşdur. Orxon-Yenisey abidələrində – oğlanlar, bəglər; “Qutadğu Bilig” poemasında –
yığaclar; “Divanü lüğat-it-türk”də – urağutlar (qadınlar), kişilər (adamlar); “Kitabi-Dədə Qorqud”da
– sular, gözlər və s. Yazılı abidələrimizdə çoxluq ifadə edən –t, -z, -n (-an, -ən), -ğün şəkilçiləri də
müşahidə edilir ki, bunlar Orta türk dövrü baxımından arxaikləşmiş vahidlər hesab olunur.
İsmin hal kateqoriyasına tarixi aspektdən nəzər saldıqda burada da köklü şəkildə fərq nəzərə
çarpmır. Yazılı abidələrimizin dilində saitlə bitən isimlər təsirlik hal şəkilçisi qəbul edərkən “n” ilə
Dostları ilə paylaş: |