rəkkəb və aktual məsələlərin aşkarlanması ilə müşayiət olunan təkmilləşməsi zəruridir. Ən əsası isə
odur ki, tədqiqatçı yalnız bir nəticəni deyil, qarşılaşdırılan obyektlərin fərqləri haqda məlumatların
daxil olduğu bütöv bir elmi məlumatlar sistemi qazanacaq.
Azərbaycan və Türk xalqlarının xalq yaradıcılığı ilk növbədə musiqi mədəniyyətlərinin
genetik laylarının kəsiyində özünü büruzə verən qohumluq parametrlərinə malikdir. Bu layların di-
namik imkanlarını – məkan (tarixi-mədəni) və zaman (müasir tarixi mərhələyə aiddan)
xasiyyətnamələrini üzə çıxarmaq üçün müqayisəli təhlilin iki sinxron və diaxron, başqa sözlə,
funksional və müqayisəli-tipoloji istiqamətini sintezləşdirmək lazımdır. Sinxron nəzər bir sıra
arxetiplərin xarakter və funksiyasını, onların vahid sistemin variantları kimi korrelyasiyasını
öyrənməyə imkan verir. Musiqi ənənəsinin, onunla münasibətlə xariji faktor rolunu oynayan
amillərlərlə (dil, mifologiya, maddi mədəniyyət, mərasim), dövrün xarakteri ictimai şüur formaları
və s. ilə qarşılıqlı əlaqələrin açılması diaxron müqayisəni müəyyənləşdirir. Bunun nəticəsində
arxetiplərin müxtəlif milli və regional sistemlərdə musiqi inkişafının təkamülü prosesində yarana
biləcək yeni aspektlər və xassələr üzə axajaq. Müqayisəli təhlili cəlb olunan materialın miqyası
geniş olduqca müqayisəli metodun sinxron və diaxron aspektləri daha üzvü şəkildə qovuşur. Bu
tədqiq olunan materialın obyektiv məzmunu ilə bağlıdır. Beləliklə, araşdırılan istənilən material
«üfqi» və «şaquli» kəsiklərin çarpazlaşmasında işıqlandırılır, yəni özünün tam xasiyyətnaməsini
alır.
Beləliklə, Azərbaycan və Türkiyə xalq musiqisinin müqayisəli təhlili metodologiyasında
dörd mərhələdən ibarətdir:
1) hər iki xalqın folklorunda arxetiplərin müəyyənləşdirilməsi;
2) onların fəaliyyət sferalarının qarşılaşdırılması;
3) milli özünəməxsusluğun, fərqlərin müəyyənləşdirilməsi məqsədi ilə arxetiplərin
təsnifatının aparılması;
4) onlar arasında intonasiya-tipoloji əlaqələrin açılması indi isə bu təzislərin daha müfəssəl
izahına keçək.
İndi isə bu tezislərin daha müfəssəl izahına keçək.
Artıq qeyd olunduğu kimi, janr analogiyaları iki mədəniyyəti vahid musiqi məkanında
birləşdirir. Xalq musiqisinin fundamentini təşkil edən identik intonasiya modelləri bütöv strukturun
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
381
melodik cəhətdən ifadəli və əhəmiyyətli komponentləridir. Axırıncılar isə ladintonasiya prosesində
mühüm funksiya yerinə yetirərək onun müxtəlify formalarının kristallaşmasının əsasına çevrilir.
İntonasiya modellərinin sabitliyi və stabilliyi onların türksoylu tayfaların musiqili-nitq genofondu
ilə genetik əlaqələri ilə sərtlənmişdir. Onlar müəyyən məna yükünə malik formul intonasiya
dönmələrindən ibarət tipoloji təbəqəni yaradır. Burada tipoloji səhiyyənin ilkin protontonasiya və
genetik kodu, formulluğu müəyyənləşdirən qanunauyğunluqları fəaliyyət göstərir. Hər bir musiqi
hadisəsi öz dövrü ilə rəngarəng əlaqələrdə olur. Bu əlaqələr bədii xüsusiyyətlərdə də öz əksini tapır.
Azərbaycan və türk xalqının musiqi praktikasında əsrlər boyu bir çox ifaçı və müğənninərin
yaradıcılıq təcrübəsində ümumiləşdirilmiş formula ladintonasiya dönmələri kristallaşmışdır. Bu
sabit kanonlaşmış modellər qeyri-adı, həssas xalq yaddaşında həkk olmuşdur. Şübhəsiz, bu cür
tipoloji dönmələr müəyyən vaxtdan sonra qanunauyğunluqlar statusu almış müəyyən qarşılıqlı əla-
qələrə əsaslanır: «hər vasitənin ifadəli imkanları bu və ya digər təbii müqəddəm şərtlərə (akustik,
bioloji, psixoloji) dayaqlansa da, əhəmiyyətli sərəcədə hər hansı bir musiqi sistemindəki yerindən
və rolundan asılıdır. Müxtəlif sistemlərdə eyni və ya oxşar vasitələrin funksiyaları və mənası
müxtəlif ola bilər». Bu tezis bizim nəticələrimizi təsdiq edir: əgər Azərbaycan və Türkiyə musi-
qisində qohum funksional mənalı analoji ladintonasiya dönmələri mövcuddursa, deməli bu iki
musiqi ənənəsinin formalaşması eyni bir bədii sistemdə baş vermişdir. Bu zaman baş verən proses-
lər üçün xarici impulslar tarixi faktorlardırsa, bu proseslərin müəyyən bədii sistemdə üzə çıxmaq
imkanları strukturun öz daxili, gizli potensialları ilə şərtlənmişdir. Strukturun daxili genetik im-
kanları öz «energetik» imkanlarını semantik əhəmiyyətli, genetik müəyyənləşmiş arxetiplərin
fəaliyyətində reallaşdırır. Bu cür müqəddəm şərtlər onların tipikləşməsi və janr mənsubluğu üçün
gözəl imkanlar yaradır. Şübhəsiz, ladintonasiya modelləri mahiyyət etibarilə, xalqın bədii
yaddaşının tarixi inkişafı mərhələlərini əks etdirir. Onlar əsrlər boyu kristallaşaraq tipik intonasiya
cövhərinə – folklor ənənəsinin dərindən dərk olunması səviyyəsində fəaliyyət göstərən semantik
«işarə»yə çevrilir. Bununlada biz ümumtürk musiqi sisteminin «intonasiya kökünü» üzə çıxarmağa,
onun tipoloji sırasının dərk edilməsinə yaxınlaşa bilərik.
İndi bizim problemlə bağlı «tipolojı sıra» anlayışının bəzi xüsusiyyətlərini aşkarlayaq.
1. Tipoloji sıra anlayışı ümumtürk musiqi mədəniyyəti tarixində üzə çıxan proses və
olayların obyektiv mövcud olan (özü də sinxron və diaxron mühitdə) tipoloji ümumidiyidir.
2. Bu anlayışda bütün rəngarəng materialdan keçən sabit melodik tiplər cəmləşir. Eyni
zamanda tipoloji sıra anlayışı bu tiplərin fəaliyyət göstərdiyi formaların tarixi dəyişikliklərlə
korrelyasiya edir. Şübhəsiz, axırıncı amil ümumi «göstəriciləri» saxlamaq şərtilə müəyyən bir
«intonasiya müstəvisi»nin hüdudları ilə tənzimlənir.
3. Ümumtürk musiqi mədəniyyətinin müqayisəli oyrənilməsinin şaxələnmiş və çoxpilləli
sistemində tipoloji sıra anlayışı tədqiqatın böyük vahidi rolunu oynayır. Bu zaman vahidlərin
iriləşməsi miqyası, yeni hər dəfə tipoloji sıra anlayışı ilə bir yerə toplanan konkret materialın
diapazonu universal deyil, mütəhərrikdir. Bəzi hallarda bu miqyas ümumtürk musiqisinin
mikrohəcmini, məsələn, bir regiona aid iki qohum musiqi sisteminin inkişafının müqayisəli
aspektini əhatə edir. Başqa bir halda, o, ümumtürk mədəniyyətinin bütün mənzərəsinə aid edilir,
onu prosesin özünə sinxron nəzər çərçivəsində, ya da uzun müddətli tarixi zaman ərzində, yəni
diaxron səviyyədə araşdırır.
4. Nəzəri ümumiləşdirmələrə şamilən, tipoloji sıra anlayışı həm konkret sənət nümunələrinə,
həm də onların yaranmasının qanunauyğunluqlarına aiddir. İlk növbədə bizi musiqi proseslərinin
elə xüsusiyyətləri maraqlandırır ki, onlarda ümumtürk mədəniyyətinin magistral
qanunauyğunluqları ilə qarşılıqlı əlaqələr aydın surətdə sezilir. Bu cür ümumiləşdirmələri yalnız
müxtəlif dairələrdə (ibtidaidən tutmuş alilərə qədər) qarşılaşdırmaların aparılması ilə
formalaşdırmaq olar (biz ilkin folklor intonasiyaetməsi – nümunələrindən şifahi ənənəli peşəkar
formalara aparan yolu nəzərdə tuturuq).
5. Eyni zamanda, musiqi sənəti sahəsində fəaliyyət göstərən tipoloji sıralar heç də hərəkətsiz
qurumlar deyil. Onların hər birinin hüdudlarında milli mədəniyyətin və ya bütün bir zamanın xüsu-
siyyətlərinə, müəyyən tarixi şəraitə müvafiq çoxcəhətli inkişaf formalarını aşkar etmək olar.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
382
6. Nəhayət, tipoloji sıra özündə cəmləşdirdiyi təzahürlərin sabitliyini, eyni zamanda onların
variantlı çoxcəhətliliyini nəzərdə tutan dinamik anlayışdır.
Ümumtürk musiqi məkanının fenomenləri rolunda çıxış edən sinxron və diaxron
tipologiyalar tarixin özü ilə paralel dəyişir. Bu anlayışın dinamikası yalnız tarixi inkişafın gedişi ilə
yaranan dəyişikliklərdə üzə çıxmır. O həm də bir musiqi epoxası hüdudlarında milli, regional və
başqa səviyyələrin geniş spektrli variantlarında özünü büruzə verir.
Tipoloji sıra anlayışı ümumtürk dünyasının tarixi və musiqi proseslərinin – dövrləşdirmə,
«tarixi coğrafiya» (burada biz milli, zona və regional sistemlərin dəyişilmiş xəritəsini nəzərdə
tuturuq) kimi mühüm koordinatlarının bilavasitə yaxınlığında yerləşir. Bu anlayış ali tarixi-musiqi
elmi sintezinin əldə olunması üçün zəruri olan, müasir musiqişünaslığın aparıcı nəzəri anlayışlarına
bütün parametrləri ilə uyğun əgəlir. Beləliklə milli, zona və regional musiqi qurumlarının ümumi
tipoloji xüsusiyyətlərinin aşkarlanması tarixin musiqi türkologiyası «güzgüsündə» sistemli şəkildə
əks olunması üçün zəruri hazırlıqdır. O, hər milli mədəniyyətin yolunun ümumtürk musiqi dünyası
kontekstində müqayisəsi üçün müqəddəm şərtlər yaradır. Şübhəsiz, ümumtürk musiqi mədəniyyəti
kimi çoxsaylı musiqi sistemlərinə malik mədəniyyətin tədqiqində yalnız ümumi kateqoriyaların
deyil, həm də vahid prinsiplərin işlənməsi zəruridir.
Bir daha musiqi sahəsində müqayisəli təhlilin ən məhsuldar və universal prinsipi kimi –
ümumi tipoloji sıranın keyfiyyət xassələrinin müəyyənləşdirilməsini qeyd etdikdən sonra yenidən
əvvəlki fikirlərə qayıdaq. Beləliklə, öz işimizdə biz xalq musiqi toxumasında tipologiyanın elə sabit
elementlərini aşkarlamaq istəyirik ki, onların funksional mahiyyəti Azərbaycan və Türkiyə ən-
ənələrində analoji əhəmiyyətə malik olsun. Nəticədə verilmiş melodik siniflər üçün ümumi tipoloji
sıranın fəaliyyət radiusu üçün ideal şərait yaradılacaq. Bu zaman müəyyən tipoloji sıralar öz
daxilində əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən inkişaf mərhələlərindən ibarət uzunmüddətli tarixi
fəaliyyət hüdudlarına malik ola bilər. Digər tipoloji sıralar nisbətən qısa zaman çərçivəsində izlənə
bilir. Bu yalnız musiqi tarixi baxımından deyil, həm də nəzəri baxımdan prinsipial əhəmiyyətə
malikdir.
Rana Mammadova
On some aspects of the study of Azerbaijan and Turkic music
Summary
The folk creation of the Turkic world contains related parameters which became apparent
first of all in the cut of genetic layers of the culture. In order to reveal dynamic possibilities of the
last ones – their spatial (historical-cultural) and temporary (regarding modern historical stage)
characteristics, it is necessary to synthesize two tendencies of the comparative analysis –
synchronous and diachronous, in other words, functional and comparative-typological ones.
Key words: Azerbaijan music, Turkic music, typological string, Turkic music culture.
Abide Doğan, Prof. Dr.
Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,
abide@hacettepe.edu.tr
ÜNLÜ BİR TARİHÇİNİN OYUNU: HIKÂYE-I İBRAHIM PAŞA
VE İBRAHIM-I GÜLŞENİ
Ünlü şair ve tiyatro yazarı Abdülhak Hâmid’in babası Hayrullah Efendi’nin tıp son sınıf
öğrencisi iken yazıp çekmecesinde sakladığı Hikaye-i İbrahim Paşa ve İbrahim-i Gülşeni adlı eser,
Şinasi’nin Şair Evlenmesi’nden önce Türkçe kaleme alınmış oyunlardan biridir. Hayrullah Efendi
tarihçi olduğu için eserinde tarihi bir konuyu ele almıştır. Oyunda olaylar Kanuni Sultan Süleyman
devrinde geçer. Kanuni’nin sadrazamlarından İbrahim Paşa, Mısır’da ün salmış mutasavvıflardan
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
383
İbrahim-i Gülşenî ve Mısır valisi Mehmet Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa’nın şahsiyetlerinin
birbirine karıştırılarak oluşturulan eser teknik yönden basit olduğundan vakada karşılıklı olmuştur.
Yazar, oyunda Osmanlı için asıl tehlikenin veliaht İbrahim’den geleceğini düşünmüş ise de,
korkuları gerçekleşmemiştir. Eserin dili ve üslubu 16. yüzyıla uydurulmaya çalışılmıştır.
Eser yayımlanmadığı için Türk tiyatrosunun geleceği üzerinde etkili olmamıştır. Ancak,
tiyatro zevkinin bu devirde yepyeni ve güzel eser ortaya koyma deneyimine kadar gittiğini
göstermesi bakımından önemli olduğu gibi, Abdülhak Hamid’deki tarihi piyes yazma merakının ve
zevkinin nereden geldiğini göstermesi bakımından da önem taşır. Bu bildiride söz konusu eser,
içerik, yapı, dil ve anlatım özellikleri, geleneksel Türk tiyatrosu ve Batı tiyatrosu etkileri yönünden
de değerlendirilecektir.
Necati Demir, Prof. Dr.
Gazi Üniversitesi
Ankara, demir_necati@hotmail.com
OĞUZNAME’YE GÖRE AZERBAYCAN’IN OĞUZ KAĞAN TARAFINDAN FETHİ
Giriş:
Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki Oğuz-name, birkaç kalemden çıkmıştır. İlki ve elbette ki
en önemlisi yazılış tarihi bilinmeyen Uygur yazılı nüshasıdır. Uygur yazısı ile yazılmış olup en eski
müstakil nüsha olduğu, XIII. yüzyılda kaleme alındığı düşünülmektedir. Paris Bibliotheque
Nationele, Supplement Turc 1001’de kayıtlıdır. Baştan ve ortadan sayfaları eksiktir (Bang,
Rahmeti: 1936, Demir-Aydoğdu, 2015, s. 18).
Bir diğer nüsha ise Reşideddin, Camiü’t-Tevarih adlı eserinin içerisinde yer almaktadır. Yani
Reşideddin’in Camiü’t-Tevarih adlı eserinin II. cildinde yer alan "Türkler'in ve Oğuz'un tarihi ve
onun (yani Oğuz Han'ın) cihangirliğinin hikâyesi" adını taşıyan bölüm Oğuz-name’dir. 1305
yılında yazıldığı kuvvetle muhtemeldir (Togan: 1982, Şükürova: 2014, s. 57- Demir-Aydoğdu,
2015, s. 18).
Hive Hanı Ebülgazi Bahadır Han’ın 1659-60 yılında kaleme aldığı Şecere-i Terakime adlı
eser de Oğuz-name’dir (Demir-Aydoğdu, 2015, s. 18). Ayrıca Hive Hanı Ebülgazi Bahadır Han’ın
1663 yılına kadar kaleme aldığı Şecere-i Türk adlı eser de Oğuz-name sayılmaktadır. (Ölmez,
Kargı: 1996). Ebülgazi Bahadır Han’ın 1663’te ölmesinden dolayı yarım kalmış, daha sonra eseri
oğlu Enuşe Han tamamlamıştır(Demir-Aydoğdu, 2015, s. 18).
1. Oğuz Kağan ve Oğuz-name:
Oğuz-name adlı ile bildiğimiz eserler içerisinde Oğuz Kağan’dan en detaylı bahseden nüsha,
Reşideddin’in Camiü’t-Tevarih adlı Farsça eserinin II. cildinde yer alan "Türkler'in ve Oğuz'un
tarihi ve onun (yani Oğuz Han'ın) cihangirliğinin hikâyesi" adını taşıyan bölümdür. Diğer eserlerde
Oğuz Kağan hakkındaki bilgiler kısa tutulmuştur. Reşideddin’in Camiü’t-Tevarih adlı eserinde ise
dünya hakimiyetini nasıl sağladığı özet olarak anlatılmaktadır (Demir-Aydoğdu, 2015, s. 18).
2. Oğuz-name ve Azerbaycan:
Bahsedilen dört önemli Oğuzname nüshası içerisinde Azerbaycan’dan detaylı bir biçimde
bahseden Reşideddin’in Camiü’t-Tevarih adlı Farsça eseridir.
Eser hakkında bilinen ilk tercüme Türkmenistan’da yapılmıştır. Türkmen Salar Baba,
Reşideddin‘in Cami‘üt-Tevarih adlı eserini Farsça‘dan tercüme etmiştir. Z. B. Muhammedova bu
ilmi çalışmasında ilk defa eserin dil incelemesini yapmıştır. Onun orfografiyası, fonetiği, leksikası,
sentaksı hakkında bilgiler verir. Sonra eserin metni ve Rus diline çevrilmiş tercümesi, en sonunda
da sözlük ve tarihi-coğrafi adların anlamları verilmiştir. Daha sonra bu çalışma 1993 yılında
Türkmen Arhiwi Dergisi‘nde neşredilmiştir. Türkiye Türkçesindeki en önemli çalışma, A. Zeki
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
384
Velidî Togan’a aittir. O pek çok nüshayı karşılaştırarak eseri 1982 yılında Oğuz Destanı adıyla
yayımlamıştır (Togan: 1982, Şükürova: 2014, s. 57).
2.Oğuz-name’ye Göre “Azerbaycan” Adı
Azerbaycan adının etimolojisi Oğuz-name’de çok ilginç bir şekilde yapılmıştır. Eserdeki
bilgilere göre Oğuz Kağan, bir yıl yaz aylarında Azerbaycan vilâyetini de alır. O zamanlar
Azerbaycan’ın adı elbette ki başkadır. Kendi has atlarını, otlakları çok geniş ve güzel olan Ucan
Ovası’ndaki meralarda besler.
Oğuz Kağan, Ucan Ovası’nda bulunduğu sırada bir gün herkesin toplanıp birer etek toprak
getirerek yığmalarını ve burada büyük bir tepe yapmalarını emreder. Önce kendisi bir etek toprak
getirip döker. Bizzat kendisi toprak döktüğü için bütün asker birer etek toprak getirip döktüler.
Sonunda toprak yığılır, büyük bir tepe olur. Bu tepenin adına “Azerbaynân” dediler. Türkçede
“Azer” yüksek; “baynân” ise “zenginlerin, uluların yeri” anlamına gelmektedir. Bu ülke, bu şekilde
meşhur olur. Bugün de Azerbaycan demelerinin sebebi budur (Togan: 1982, s.30-Reşideddin,
s.238b-250b).
3.Oğuz Kağan’ın Derbent Ülkesine Seferi
Oğuz Kağan, uzun yıllar Kıl Baraklar adlı bir kavimle savaşır. Savaşı kazanır. Savaş yaptığı
yerden Kıl Barak ile Atil / İtil arasında ıssız bir bozkır olan ülkesine hareket eder. Yol üzerinde
bulunan ülkelerle savaşır ve teslim olmayan hükümdarını etkisiz hale getirir. Yol üzerindeki
ülkeleri ve şehirleri alırlar. Her ülkenin tertip ve düzeninin sağlanması, vergilerin tespiti ile
hanlarının atanması için üç yıl boyunca buralarda kalır.
Oğuz Kağan, bozkır ülkesinde bir süre kaldıktan sonra Hazar Derbendi’ne sefer düzenleyip
onların üzerine gider. … Buranın halkı hırsız, hilebaz ve yol kesicidir. Yolları tutarak yolculara ve
tacirlere daima sıkıntı verip engel olmaktadırlar.
Oğuz Kağan, Derbent vilayetini kuşatır, ordusu ile birlikte yaz aylarından ilkbahara kadar
orada kuşatmaya devam ederler. Derbent halkı, açlık, çaresizlik ve perişanlık içinde kalır. Bir araya
gelip birbirleriyle konuşup danışırlar. Oğuz Kağan’ın yakınlarındaki ülkeleri ne hale getirdiği zaten
duyulmuştur. Sekiz ay süren kuşatmadan sonra vilayetin ileri gelenleri hep birlikte Oğuz Kağan’ın
huzuruna gelirler ve barış isteklerini iletirler. Oğuz Kağan’a hediye olarak dokuz tane kır at
getirirler ve Türk yurduna il olayı ve vergi vermeyi kabul ederler (Togan: 1982, s.28-29-
Reşideddin, 238b-250b).
4.Oğuz Kağan’ın Şirvan ve Şamahı’ya Elçiler Göndermesi ve Sonra Fethetmesi
Oğuz Kağan, Derbent vilâyetinin fethini tamamlar. Derbent’i Türk ili halinde getirip vergiye
bağladıktan sonra Şirvan ve Şamahı’ya şu haberleri ulaştırmak için elçi gönderir: “Buraya
geldiğimizi elbette ki işitmiş olmalısınız. Ulaştığımız her ülke, biz ne istediysek aynen yerine
getirdi. Geçtiğimiz yerlerde almadığımız herhangi bir ülke; boyun eğmeyen, vergi vermeyen ve
itaat yolunu tutmayan bir hükümdar kalmadı. Şimdi siz, kendi isteğinizle Türk ili olup bize
bağlanırsanız güzel. Şayet direnip isyanda ısrar edecekseniz savaşa hazır olun. Biz bu elçilerin
hemen arkasından gelmekteyiz.” der.
Oğuz Kağan, Şamahı’ya gelir. Burada on dört gün kalıp dinlenir. O günlerde Şaberan / Şervan
halkı vergisini getirip hazineye teslim eder.
Bütün bunların yanında Şamahı halkı, vergilerin ödenmesini geciktirmektedir. Onlar
anlaşmayı terk edip dostluktan ayrılmıştır. Oğuz Kağan’a karşı koymak için hazırlık yaparlar.
Oğuz Kağan bu duruma çok öfkelenir. Herkesin birer kucak odun getirip Şamahı kapısına ve
civarına yığmasını emreder. Bütün askerler gidip her biri bir kucak odun getirip Şamahı kapısına
yığarlar ve ateşlerler. Kapı ve surlar korkunç alevler içinde kalıp yanar. Savaşarak şehri alırlar ve
yağma ederler.
Bu yağmada Şamahılıların kadın ve çocuklarını da esir alırlar. Bu durumda Şamahılıların
önde gelenleri yaptıklarından pişman olur. Şehrin önde gelen büyükleri tekrar Oğuz Kağan’ın
huzuruna gelip af diler. Vergi ödemeye de razı olduklarını beyan ederler.
Oğuz Kağan, Şamahılılar kısa zamanda vergilerini ödemeleri, artık düşmanlık ve dikbaşlılık
göstermemeleri halinde kadın ve çocuklarının geri vereceğini bildirdi.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
385
Oğuz Kağan, onların çaresizlik içinde olduklarını görünce acıyıp kadın ve çocuklarını geri
verir. Vergilerini alır, oraya vali tayin eder. Bir süre sonra oradan ayrılır, Arran ve Mugan
taraflarına gitmek üzere yola çıkar (Reşideddin, 238b-250b- Togan: 1982, s.29-30).
5.Oğuz Kağan’ın Arran ve Mugan Tarafına Seferi
Oğuz Kağan’ın Şirvan ve Şamahı taraflarından kalkıp Arran ve Mugan tarafına geldiği zaman
yaz mevsimi olup hava son derece sıcaktır. Bu sıcaklıktan dolayı orada kalmak mümkün değildir.
Sıcaktan dolayı anlaşarak yaylak olan dağlara çıkarlar: “Kış gelince tekrar ovaya iner, bu vilâyetleri
alır, yağma ederiz.” derler.
Oğuz Kağan o yıl yaz aylarında bu vilayetlerin bütün yayla ve dağ yörelerini, Sebelân
Dağları, Alatak Dağları ve Ağdıböri Dağları’na kadar tamamen işgal eder
1
. (Togan: 1982, s. 30).
Sözün kısası, Oğuz Kağan yaz aylarında yaylakta kaldıkları zaman içerisinde bu taraflarda olan
bütün ülkeleri ele geçirir.
Oğuz Kağan o yıl yaz aylarında Azerbaycan vilâyetini de alır. Kendi has atlarını, otlakları çok
geniş ve güzel olan Ucan Ovası’ndaki meralarda besler. O Alatağ’da yaylak yaparken Bağdat,
Gürcistan, Diyarbekir ve Rakka taraflarına elçiler yollar. Buralara yakında sefere geleceğini bildirir.
O, özellikler geleceğinden haberdar olmalarını ve buna nasıl cevap vereceklerini bilmek
isterdi. Eğer baş eğip il olurlar ve vergilerini her yıl zamanında hazineye getirirlerse güzel. Oraya
ordu göndermeye gerek yok. Şayet Oğuz Kağan’ın fikrine uygun cevap vermezlerse, onları itaat
altına almak üzere harekete geçip üzerlerine yürürdü. Bağdat, Gürcistan, Diyarbekir ve Rakka
tarafları için de böyle düşündü.
Oğuz Kağan elçileri bu yörelere gönderdikten sonra kışın Arran ve Mugan tarafına gelir. Kür
ve Aras ırmakları arasını yurt ve karargâh olarak seçip kışı orada geçirir. O ülkelerin bütün
şehirlerini ve halklarını il yapar, baş eğmeyip bağlılığını bildirmeyenlerin hepsini yağma eder.
Bahar gelince Oğuz Kağan’ın çeşitli ülkelerin hükümdar ve sultanlarına göndermiş olduğu
elçiler geri döner. Diyarbekir, Rakka ve Bağdat’a gitmiş olanlara, bu yörelerin padişahları, Oğuz
Kağan’ın Arran tarafına gitmesini başına gelen zorluklardan dolayı geri dönmüş olduğunu
zannederek, elçilere: “Hele Oğuz bir gelsin de bakalım, onunla savaş mı ederiz, il mi oluruz, o
geldiğinde cevap veririz” derler. Söylenenleri elçiler aynen Oğuz Kağan’a ilettiler.
Oğuz Kağan’ın Gürcistan’a gönderdiği elçiye oranın padişahı: “Biz itaat edip il olmayacağız,
Dostları ilə paylaş: |