məqamlarını da görürük.Bu zaman onların alınma olduğu belə şübhə doğurur; Aşiqin aqilə sözü
daim divanə gəlür; Həsrətindərdindən, ey can, bağrım oldu parələr.Allaha şükür qılıb yer öpdüm
Bulmağa Səbanı yola qopdum;( III 57, IX 143) Düşdüm yüzüm ayağına sürdüm, Könlüm xəbərini
cümlə verdim; Var etdi cəhani yox ikən ol, Kimsə bulamaz bu sirrə heç yol (III 47, IX 365).
İSİM
Xətai şeirinin morfoloji təhlili ənənəyə uyğun olaraq isimdən başlayır. Digər nitq hissələri ilə
müqayisədə istər sayına görə ,istərsə də məna rəngarəngliyinə görə isim zəngin nitq hissəsi
sayılır.Şairin dilində sadə, milli isimləri işlənmə özəlliyinə görə arxaik və çağdaş leksemlərə
bölmək olar.Bu lüğətin böyük hissəsi çağdaş dilimizdə də sıx işlək leksikaya aiddir.Xətainin dilində
ümumxalq dilini, bu dilin ədəbi səviyyəsini şərtləndirən faktları ciddi-cəhdlə axtarmaq lazım
gəlmir, çünki hər şey sistem halındadır, növbələşərək işlənir. Şairin dilində isimlərin məna-məfhum
əhatəsinin genişliyini, çoxcəhətliyini göstərmək üçün yetərsay nümunələr vardır;Gözün sərməstdür,
boyun sürahi, Sözün noqlu , ləbin peymanəmizdir;Gözüm yaşın tökər mən ayağinə, Bəli, sərv
ayağındasu gərəkdir (IV 47, IX 243).
Burada Xətai dili isimlərini qrammatik kateqoriyalar istiqamətində təhlil edilir. Xətainin söz
kimi ayrı-ayrı isimlərə müraciəti və onlarla əlaqədar fikir söyləməsi əsasən poetik səciyyə daşıyır.
Bu poetik obrazlılıq qrammatik sistemin bitkinliyi sayəsində ortaya çıxır və bu obrazlılığın ifadəsi
üçün imkan yaradan XVIəsr Azərbaycan ədəbi dilinin morfoloji strukturunu Xətai şeirinin fonunda
necə əks olunduğunu nümayiş etdirir.
Xətai dilinin isimlərini ənənəvi qayda ilə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1. Semantik
mənasına görə söz qrupları .2. Quruluşuna görə söz qrupları.3. İsmi kateqoriyalar.
İsimləri mənasına görə konkret və mücərrəd, ümumi və xüsusi, toplu isimlər adı ilə bir neçə
yerə bölmək olar. Konkret isimlər. Ədəbi dilin bütün dövrlərində konkret isimlər say çoxluğu ilə
seçilmişdir.Xətainin klassik şeirlərinin leksik tərkibi ərəb-fars leksemləri ilə də zəngindir, bunlar
klassik şeirin poetik obrazları olmasına baxmayaraq, folklor üslubunun lüğəvi vahidlərini özümlü
sözlər təşkil edir.Yəni, şair mürəkkəb poetik fiqur yaratmaq üçün ərəb-fars isimlərindən istifadə etsə
də, qalan bütün hallarda fikrin ifadəsi sırf milli sözlərin üzərinə düşmüşdür.Şair hətta bəzi
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
364
məqamlarda bədii təsvir üsulunu milli sözlərə “yükləməkdən” çəkinməmişdir. Xətai dilinin konkret
isimlərinə insan anlayışı, digər canlı varlıqlar, cansız əşyaların adlarını bildirən sözlər
daxildir.1.İnsan və digər canlı varlıqlarınadlarını bildirən isimlər; Məni yardan ayırdı bu zəmanə;
Şahi mərdanın yolunda çox kişi vardır; Dörd şey vardır bir qarındaşa lazım (IV 59, IX 35). Anın
çəngali-cəngindən xilas olmuş gögərçindir; Hər keyikin göbəyindən nafeyi-tatar məst; (III 47, IX
354).
2. Mücərrəd isimlər. Türk dillərinin leksik tərkibinin ümumi inkişaf yolu göstəriri ki,
tarixən mücərrəd isimlər konkret isimlərə nisbətən azlıq təşkil etmişdir”. Qədim türk yazısı
abidələrinin dilində mücərrəd anlayış bildirən sözlər konkret əşya adı bildirən isimlərdən sayca
azdır.Müasir türk dillərində mücərrəd anlayış, məfhum bildirən isimlər konkret əşya adı bildirən
isimlərdən, bəlkə də, çoxdur. Bu onu göstəriri ki, insan təfəkkürü inkişaf etdikcə daha çox
abstraklaşmaya meyil edir” (V səh.415). Deməli, türk yazısı abidələri ilə müqayisədə ondan
təxminən 7, 8 əsr sonra türk, eyni zamanda Azərbaycan ədəbi dilində abstrakt anlayışlar say
çoxluğu ilə seçiləcəkdir. Belə isimlər türk xalqları arasında elmin, mədəniyyətin inkişafı ilə yanaşı,
ümumxalq bədii təfəkküründə mücərrəd vahidlər gəlişmə etmişdir ki, bunun ədəbi dildə ifadəsini
Xətai yaradıcılığında da görmək mümkündür; Gecələrdə uyxu gəlməz gözümə qan ağlaram;
Onların könlündə qəm, qayğu,kədər xürrəm düşər; (III 465, IX 57) Sevgi haqqın sevgisiymiş Nə
əcəb, mən miskinin könlün əgər yəğma qıla; Ərmağansunarlar dostu dostuna; (III 76, IX 57)
(göründüyü kimi, yəğma qılmaq, ərmağan sunmaq tərkibi feillərnin ad hissəsi isimdir).
Bu tip isimlərin sırasında islam dini ilə bağlı kəlmələr də özünəməxsus yer
almışdır.Düzdür, dini kəlmələr orta əsrlərin bütün dövrlərində işlək olmuşdur. Bu mənada Xətainin
dilində də ərəb əsilli isimlər üstündür. Bununla belə, şair dilimizin öz sözlərinə xüsusi yer ayırmış
və buna üstünlük verməyə çalışmışdır;Tanrıçün get qarşudan məşuqi gümrah eyləmə; Seyr eylədim
tamunun dörd guşəsin; Dedilər səkiz uçmaq sirr olubdur zahidə (III 45, IX 143). Cansiz varlıqların
adlarini ifadə edən isimlər; Canıma bir od düşür,bu dilimə yahu gəlir; Daş yarıldı,çıxdı Düldül
yəhərü yügən ilə; Dudi-ahindir,Xətai, gögdə bulutlar sənin, Bu Xətai rəha qılmaz saçun zəncirdən
Ümumi və özəl(xüsusi) isimlər. Xətainin dilində ümuni isimlərin işlənmə tezliyi bütün
şeirlərində paralel şəkildə paylanmışdır.Sözsüz ki, əsas üstünlük folklor üslublu şeirlərindədir.
Ümumi isimlər şairin kainat və yaşam haqqında bütün müşahidələrini ümumiləşdirmiş, öz fikirləri
ilə onlara rəngarəng çalar qatmışdır.Ümumi isimlərin söz əhatə dairəsi genişdir.Bu bölgüyə həm
konkret, həm də mücərrəd isumlər aiddir Əridi iligim, qaldı sümügum; Əgər yatsam min il toprağ
içində; Mən gəzərəm ayıq-ayıq, dəryalarda olur qayıq, Bülbülləri şaha layıq, gülü gərək yol
əhlinin (IV 46, IX 320); Qoyun quzusuna nasıl mələdi?Öküzün qulağın kimlər ənədi? (III 56, IX
.312) Könül ta kim, ğəminlə aşinadır, Qərarü səbrdən mütləq cüdadır (III 87, IX.45).
Özəl isimlər. Ədəbi dil tarixində özəl isimlərin ayrıca araşdırmasının əhəmiyyəti vardır
mövzusudur. Belə ki, müəyyən yer, xalq, tayfa adları oranın tarixi-coğrafi mövqeyi, insan adları,
ictimai, dolayısı ilə siyasi əhəmiyyəti ilə seçilirsə, bunlar bütövlükdə şairin mövqeyini, həyatını,
yaradıcılığının xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməyə kömək edən faktlardır.Xətainin şeirlərində
xüsusi adları 3 qrupa ayırmaq olar: 1) Şəxs adları; 2) Yer adları; 3) Su, çay adları
Şəxs adları. Şəxs adlarının ictimai mənasına həmişə önəm verilmişdir. Şərq xalqlarında ad
doğulan uşağın sonrakı həyat yolunun stimulverici amili kimi yüksək dəyərləndirilərək ədəbi
qəhrəmanlara ad verilmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında igidlərə adqoyma mərasimi kimi
oğuzların xüsusi önəm verdiyi faktı xatırlamaq kifayətdir”. Tarixin müəyyən dövrlərində sinifli
cəmiyyətdə şəxs adları sinfi, dini məna almışdır.Türk xalqlarında, eləcə də Azərbaycanda şəxs
adlarının əsasən ərəb mənşəli olmasi bu mənada az şey demir. Şəxs adları ya öz leksik kütləsi ilə, ya
da təyinləri köməkçi ünsürləri ilə ictimai və şəxsi münasibətlər ifadə edir” (I, 34). Xətai şeirlərində
şəxs adları işlənmə dairəsinə və üslubi xarakterinə görə diqqəti cəlb edəcək qədər ayrıca təhlil
dərəcəsinə malikdir. Ən əsası, bu, Xətainin bir şair kimi bədii-fəlsəfi yaradıcılıq üsulunun dərin
analizini nümayiş etdirir. Klassik şeirin fəlsəfi istiqaməti onun yaradıcısının öz sələflərinə yanaşma
tərzi,onların ideya, həyatabaxışını qəbuletmə mexanızmi ilə bağlıdır. Bunlara əsasən demək olar ki,
Xətai şeirində də müxtəlif şəxs adlarının çəkilməsi şairin dini, ictimai, sosial, hətta siyasi
mövqeyinin açıqlanması üçün mühüm istinad və ya mənbədir.Onun şeirlərində istifadə olunan şəxs
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
365
adları belə qruplaşır.1) tarixi şəxs adları; 2) dini və ya əfsanəvi şəxs adları; 3) ədəbi obraz adları.
Lakin qeyd edək ki, bu bölgü mütləq deyil, yəni şair bəzən əfsanəvi adlardan ədəbi obraz kimi və ya
əksinə, istifadə edə bilər. Tarixi şəxs adları. Bu adlar şairin yaradıcılığında aparıcı üstünlük
qazanıb.Belə adlar Xətainin dünyagörüşünü, keçmişə münasibətini əks etdirir. ədəbiyyat tarixindən
məlumdur ki, Xətai poetik-fəlsəfi dünyagörüşü baxımından Nəsiminin davamçısı, hürufiliyin
hamisi olmuşdur. Həmçinin orta əsrlər Şərq ədəbiyyatının vəhdəti-vücud fəlsəfəsinin təsirini Xətai
şeirlərində də görürük. Bu əqidə sahiblərini Xətai tez-tez xatırlayır. Şairin “Məndədir yer ilə
göyünhikməti, həm qüdrəti, Abu atəş, xakü bad cümlə ərkan məndədir” deyən şairin fikri ilə
“ənəlhəq” ideyası arasında məna fərqi yoxdur.Onun hürufi məzmunlu şeirlərində də Azərbaycan
dilinin qrammatik qanunlarının hökm sürdüyünü görürük. Belə ki, fəlsəfi fikrin ifadəsi, istinad
edilən tarixi şəxsiyyətlər və onlara əqidə sadiqliyini nümayiş etdirərkən Azərbaycan dilinin
qrammatik çərçivəsindən kənara çıxmamışdır. Bu yerdə Xətainin Nəimi, Nəsimi, Həllac Mənsur
kimi filosoflardan faydalandığını, onların əsasını qoyduğu ideayanın ən yaxşı halda tərəfdarı kimi
yazıb-yaratdığını vurğulamaq doğru olar. Həmçinin, hərflərə verilən fəlsəfi məna da bir sıra
beytlərində bunu sübut edir; Şah Xətaim aydır: -Baxma bu hala, Könlümüzdə vardır bir ulu qala,
Əlif gələ, ayin gələ, mim gələ, Dərdli qullar dərmanını bulunca; Piçidə qılub oları bahəm, Yazdım
bilə lam əlifni ba həm; Xətaiyəm, bir halam, Əlif üstündə dalam (IV 56, IV 332). Təbii ki, bu
əqidənin yaradıcıları onun şeirlərində böyük hörmətlə yad edilir; Lövhi-məfhuzin Xətai əbcədin
qıldı bəyan, Div deyilsən, xatəmin xətmində Fəzlullahı gör; ...Gör necə Mənsur təki mən darə
möhtac olmuşam ;Güzgüsü pak olmayanın çarə yoxdur pasinə, Qaldı məhrum ta əbəd, Fəzl ana
həmrah olmadı ( III 24, IV 243).
Bu fəlsəfi anlayışlar Xətainin öz məsləkinə uyğun bir şəkildə qızılbaşlıq əqidəsi ilə birləşirdi
Dini və əfsanəvi şəxs adları. Dini adlar Xətainin islam yaradıcıları, onların tərəfdarları, xüsusən imam
Əli ilə bağlı görüşlərini, şiə-qızılbaş təriqətinə etiqadı, bir sözlə, müsəlman inancınıəks etdirir.
“Xətainin qızılbaşlığı təbliğ edən şeirlərinin əsas qayəsi xalqı, uğrunda mübarizə apardığı
məsləkə yaxınlaşdırmaq idi” ( Əzizağa Məmmədov). Təriqət ədəbiyyatının güclənməsi və bunun
“Divan” şeirləri içərisində önəmli yer tutması birbaşa Şah İsmayılın yaradıcılığına aiddir. Şairin şiə-
qızılbaş dünyagörüşünü tərənnüm edən şeirlərində “ğazi” mövzusu önəmli yer tutur. Səfəvi qızılbaş
əsgərlərindən vuruşda qəhrəman çıxanlara “ğazi” adı verilirdi.Eyni zamanda şiəliyin hamisi kimi
meydana çıxan və özünü imam Əlinin varisi adlandıran Xətai qılıncını da Əlinin “zülfüqarı”na
bənzədirdi. Başda Məhəmməd peyğəmbər olmaqla islam yaradıcıları onun şeirlərinin ən çox vəsf
edilən şəxsləridir. Ədəbi görüşlərində tam azad şairin hökmdarlığı da burada az rol oynamamışdır.
ƏDƏBİYYAT
1.Ə.Dəmirçizadə “Azərbaycan ədəbi dili” Bakı 1982.
2. Ə.Məmmədov “Şah İsmayil Xətai əsərləri. Bakı 1975.
3. Ə.Məmmədov “Şah İsmayil Xətai əsərləri” (elmi tənqidi mətn) I hissə, Bakı 1973
4.Ə.Məmmədov “Şah İsmayıl Xətai əsərləri” (elmi tənqidi mətn) II hissə, Bakı 1973
5 Ə.Rəcəbli “Qədim türk yazısı abidələrinin dili “Bakı 2006
6.N.Xudiyev “ Azərbaycan ədəbi dili tarixi” Bakı 1993
7.H.Mirzəzadə “Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası” Bakı 1962
8. S.Mehdiyeva” Ədəbi dil məsələləri” Bakı 2012.
9. Şah İsmayıl Xətai “Seçilmiş əsərləri” Bakı 2005
10. Y.Seyidov” Nəsiminin dili” Bakı 2003
Summary
As a resultof scientific analysis of the qrammar of Khatai’s literary lanquaqe, it is known
that his artistic lanquaqe is based on the rules of the traditional Turkic lanquaqe at all times. Unlike
native-speakinq poets of his time, he could more easily subordinate arabic and persian words to the
qrammatical cateqories of turkic lanquaqe. It is possible to see all kinds of meaninqs and
characteristics of morphological traits of anoun in the poet’s creativity, so it shows that Khatai
lanquaqe once aqain unites the centuries-old system of Azerbaijan lanquaqe and dispatched it to this
date with diqnity.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
366
Xalidə Abdullayeva, dissertant
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
XIII-XIV ƏSRLƏR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNDƏ
TABELİ MÜRƏKKƏB CÜMLƏ KOMPONENTLƏRİNİN
SIRASI KOMMUNİKATİV PLANDA
Tabeli mürəkkəb cümlədə baş və budaq cümlənin sıralanması dilin daxili
qanunauyğunluqları ilə nizamlanaraq mühüm struktur-semantik səciyyə daşıyır. Azərbyacan dilində
tabeli mürəkkəb cümlə komponentlərinin sıralanmasına onların məntiqi-məzmun münasibətləri,
məna əlaqələri, bağlama vasitələri, kontekst amili və üslubi xüsusiyyətlər təsir edir. Bağlama
vasitələrinin işlənməsinə görə asintetik, analitik, sintetik və analitik-sintetik olan tabeli mürəkkəb
cümlələr ədəbi dilimizdə baş cümlə+budaq cümlə və budaq cümlə+baş cümlə şəklində formalaşmış
iki struktur tipə malikdir. Baş və budaq cümlə birlikdə forma və məna cəhətdən vahid bütöv təşkil
edərək bir mürəkkəb fikri ifadə etməyə və informasiya şəklində ötürməyə xidmət edir. İnformativ
yükün baş və budaq cümlədə paylanması onların cümlədəki mövqeyindən birbaşa asılıdır. Aktual
üzvlənmədə rema-ümumi informasiyanın əsası postpoziv komponent, tema isə prepozitiv
komponent olur. Dildən istifadə edənin bu imkanlardan öz məqsədinə uyğun şəkildə yararlanması
isə subyektiv xarakter daşıyır. Dildən istifadə edən kommunikativ məqsədindən asılı olaraq tabeli
mürəkkəb cümlənin bu və ya digər struktur tipindən istifadə edə və ya tərəflərin obyektiv sıralanma
ardıcıllığını dəyişə bilər.
- Tabeli mürəkkəb cümlənin, demək olar ki, bütün növləri tarixən Azərbaycan ədəbi dilində
fəal işlənmə möqeyinə malik olmuşdur. XIII-XIV əsrlər ədəbi dil nümunələri olan bədii əsərlər
tabeli mürəkkəb cümlə növlərinin müxtəlifliyi və işlənməsi, komponentlərin sıralanma
xüsusiyyətləri ilə nəzəri cəlb edir.
-
XIII-XIV əsrlər Azərbaycan ədəbi dilində tabeli mürəkkəb cümlələrin baş
cümlə+budaq cümlə və budaq cümlə+baş cümlə şəklində struktur tiplərinin normal
komponent ardıcıllığının gözlənildiyi nümunələrdə postpozitiv komponent, baş və ya budaq cümlə
olmasından asılı olmayaraq, mürəkkəb cümlənin informativ mərkəzi – rema, prepozitiv komponent
isə tema olur.
-
XIII-XIV əsrlər ədəbi dilində baş cümlə+budaq cümlə strukturlu tabeli
mürəkkəb cümlələrdə komponentlərin normal sırasının pozulduğu hallar da var. Belə
cümlələrdə inversiyanın əsas səbəbi kimi klassik şeir dilinin struktur tələbləri çıxış edir. Nəzmin
qafiyə və rədif quruluşunun tələbi ilə baş və budaq cümlə inversiya edir.
-
Tabeli mürəkkəb cümlələrdə normal komponent sırasının inversiyasında
struktur tələblərlə yanaşı, müəlliflərin kommunikativ məqsədi ifadə etməsi də rol oynayır.
İnversiyanın yalnız cümlənin kommunikativ planı ilə əlaqəli olduğu nümunələr dövrün ədəbi
dilində kifayət qədər işlənmişdir.
- Lirik şeirin beytlərində birinci misraların sərbəst qalaraq şeirin rədif və qafiyə quruluşunda
iştirak etməməsinə baxmayaraq yol verilmiş inversiyalar şeirin struktur tələbləri ilə izah oluna
bilmir: belə hallarda inversiyanın başvermə səbəbi cümlənin rema-tematik quruluşudur.
- Epik poemaların qafiyə seçimində daha çox sərbəstliyin (hər iki misralıqdan sonra qafiyəni
dəyişmək imkanının) olmasına baxmayaraq, müəlliflərin inversiyaya yol verməsi cümlənin məhz
kommunikativ planı ilə izah olunur.
-
Tərəfləri arasında bağlama vasitəsinin yalnız intonasiya olduğu tabeli
mürəkkəb cümlələrdə komponentlər daha asan inversiya edir və belə çevik strukturlar dildən
istifadə edənə daha geniş ifadəetmə imkanı verir.
-
Dövrün ədəbi dil nümunələrində müxtəlif budaq cümləli tabeli mürəkkəb
cümlələrdə baş cümlənin interpozisiyaya inversiyasına da təsadüf olunur. Bu, Azərbaycan dili
cümləsində mütləq postpozisiyanın qarşısındakı ikinci dərəcəli rema mövqeyidir. Bu mövqeyə
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
367
inversiya etmiş baş cümlədə ifadə olunan məzmun prepozisiya mövqeyinə qarşı qoyulur və remanın
tərkibinə daxil olur.
- İnversiyanın bütün hallarında nəzmin struktur tələbləri ilə aktuallaşma paralel şəkildə
iştirak edir. Hər hansı söz və ya ifadənin rədif, sözlər qrupunun həmqafiyə seçilməsi və onların baş
və ya budaq cümlə tərkibində yerləşdirilməsi, həmin baş və ya budaq cümlənin tabeli mürəkkəb
cümlə tərkibində məhz bu mövqeni tutması təsadüfi xarakter daşımayıb, şeirin ümumi ahənginə
xidmət etməklə yanaşı, həm də özünəməxsus ünsiyyət forması olan poeziyada ünsiyyət iştirakçıları
– müəllif və oxucu arasındakı kommunikasiyanın məqsədyönlü olması ilə şərtlənir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Abdullayev Ə., Seyidov Y., Həsənov A. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı, 2007.
2.
Abdullayev Ə.Z. Müasir Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlələr. Bakı. 1974.
3.
Abdullayev K.M. Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri. Bakı, 1998.
4.
Cavadov . Ə.M. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sintaktik vahidlərin sırası. Bakı, 1977.
5.
Cəlilov F.A. Mürəkkəb cümlə sintaksisi (Bağlayıcısız tabeli mürəkkəb cümlələr). Bakı.
1983.
6.
Əsədova M.N. İngilis və Azərbaycan dillərində tamamlıq budaq cümlələri. Bakı,
“Nurlan”, 2007.
7.
Əlizadə F.F. Tabeli mürəkkəb cümlədə aktual üzvlənmə. “Azərbaycan dilində tabeli
mürəkkəb cümlə məsələləri”. Elmi əsərlərin tematik məcmuəsi. ADU-nun nəşri, Bakı, 1983.
8.
Hacıyev T.M. Tabeli mürəkkəb cümlənin transformasiyası (məsələnin qoyuluşu).
“Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlə məsələləri”. Elmi əsərlərin tematik məcmuəsi. ADU-
nun nəşri, Bakı, 1983.
9.
Kazımov Q.Ş. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 2007.
10.
Məmmədova X.İ., Cavadov Ə.H. Tabeli mürəkkəb cümlələrin semantik-qrammatik
xüsusiyyətləri. Bakı. 2000.
11.
Vəliyev K. “Azərbaycan dilinin poetik sintaksisi” (“Kitabi-Dədə Qorqud” üzrə) ADU.
1981.
Khalide Abdullayeva
Communicative aspects of components order of compound sentences
in Azerbaijani literary language of XIII-XIV centuries
Summary
Distributing of information in the main and subordinate clauses of the compound sentences
depends on their position in the compound sentence. The postposition component is rema - the base
of the information, the preposition component is tema. Compound sentences had been used with
normal and inversion component order in Azerbaijani literary language of XIII-XIV centuries.
Inversion order of main and subordinate clauses is connected with the communicative peculiarities
of the sentence and the stylistic-structural features of classic poem.
Key words: a compound sentence, a main sentence, a subordinate sentence, structure,
communicative centre, preposition, interposition, postposition, inversion, literary language.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
368
Mehriban
Abbasova, kiçik elmi işçi
ADPU, “Türk araşdırmaları” ETL
mehribanceferova6@gmail.com
“DİVANÜ LÜĞAT-İT-TÜRK” ƏSƏRİNDƏ İŞLƏNƏN HİKMƏTLİ SÖZLƏRİN
FORMA VƏ MƏZMUN XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Öz həyatını türk xalqlarının dilini və mədəniyyətini öyrənməyə həsr edən Mahmud Kaşğari
yaradıcılığı Türk dünyası üçün əvəzsiz bir xəzinədir. Kaşğari mənsub olduğu millətin sosial ictimai
və mədəni həyatını islam dünyasına tanıtmışdır. Böyük türkoloqun elm aləminə iki möhtəşəm əsəri
məlumdur: “Kitabü cəvahir in-nəhvi fi lüğat-it-türki” və “Divanü lüğat-it-türk”.
Kaşğarinin türkologiya elminə ən böyük töhfəsi “Divanü lüğat-it-türk” əsəridir. Türkün
tarixi, coğrafiyyası, mədəniyyəti, iqtisadiyyatı, milli-mənəvi dəyərləri, psixologiyası, həyat tərzi,
adət və ənənələri, oyunları, əyləncəsi... bir sözlə hər şeyi özündə birləşdirən “Divanü lüğat-it-türk”
Xaqaniyyə türkcəsində yazılmışdır. Xaqaniyyə türkcəsi o dövrün ədəbi dili olmuşdur. Güman ki,
Kaşğari bu ədəbi dilin əsasını təşkil edən dialekt nümayəndəsi imiş. Müxtəlif ayrılma və birləşmə
nəticəsində dialekt və şivələrin bir qismi müasir dillərin əsasında durmuş, bəziləri isə bu və ya digər
dilin içərisində əriyib getmişdir. Kaşğarinin Xaqaniyyə ləhcəsinin materiallarına üstünlük
verməsinin səbəbi bu ləhcənin Qaraxanlılar dövlətinin ədəbi dili olmasıdır. Xaqaniyyə ləhcəsinin
kökü, mənşəyi uyğur türkcəsidir. Qaraxanlı dövlətini isə uyğurlar, karluqlar və türklər qurmuşdular.
M.Kaşğari “Divan”ı Xaqaniyyə dilində yazsa da, təqribən 26 türk ləhcəsindən sözlər,
nümunələr və dil faktları vermişdir. Məsələn Arqu, Barsqan, Bulqar, Cumul, Hotan, Itlık, Karluq,
Kay, Kencek, Köce, Suvar, Tatar, Tuhsi, Tübüt (Tibet) , Uc, Uğrak, Yabaku, Yemək, Yasmıl və s.
Mahmud Kaşğari türk dünyasının dahisi və dühasıdır. Onun “Divanü lüğat-it-türk” əsəri XI
yüzillikdə yaşayan türkcənin yaddaşıdır. Bu əsər türkün söz varlığını ortaya qoyan əvəzsiz bir
xəzinədir. Əsərin yazılma səbəbi türk dilinin ərəb dili qədər zəngin olmasını göstərmək və türklərin
hakim olduqları ərazilərdə türk dilini öyrənmək istəyənlərə kömək məqsədilə yazılmlışdır. Bu
səbəbdən lüğətdə sözlərin açıqlamasının aydın olması üçün sözlər müəyyən cümlələrdə, hikmətli
ifadələrində və ya kiçik şeir parçalarının tərkibində verilmişdir. “Divanü lüğat-it-türk” türkün dili,
ədəbiyyatı, tarixi, coğrafiyası, mədəniyyəti, bir sözlə özüdür. Kitab min il əvvəlki türk dünyasının Dostları ilə paylaş: |