Burada hər iki mədəniyyət, o cümlədən, islam mədəniyyəti də öz xoşməramlı kanonları ilə
Azərbaycan türk mədəniyyətini də zənginləşdirdi. Məhz bu səbəbdən Azərbaycan ad sisteminə külli
miqdarda ərəb mənşəli dini məzmunlu adlar daxil oldu. Bunlar aşağıdakılardır:
1)
Peyğəmbər adları: Adəm, Nuh, Məhəmməd (s.ə.v.s), İsa (Məsih, Məsiha), Musa,
Süleyman, Davud, Yusuf, Yəqub, İsmayıl, İbrahim və s. Aşıq ol, eşq ilə bil məntiqi-eşqin dilini,
Möminə Nuhi-nəcat, kafirə tufan dedilər (443); Davudam, xətmi-Süleyman məndədir məcmuyi-zat,
Həm mənəm mehri-xudavənd, divlərin ustasıyam (418); Nun – Nə kim qıldım günah tutdum ümid,
Mim – Məhəmməd Mustafa sultanə mən (537); Yaqubsifət, qılma məni zarü pərişan! Ey Yusifi-
sani! (521); Adəməm, həm Adəmə qıldım sücud ixlas ilə, Tutmadı ol əmri, şeytani-ləini narə at
(500); Çün Nəsimi sirri İbrahimü haşimdir bu gün (488); Ey Nəsimi, nəfəsin gərçi Məsiha dəmidir,
Möcüzün rəmzini Musa bilə, İsa nə bilür? (449) və s.
Beytlərdə işlənmiş Adəm, Nuh, Məhəmməd, Süleyman, İsa, Musa, Yaqub, Yusif, İbrahim
antroponimləri İslam dini ilə əlaqədar olaraq, Şərq ölkələrində məşhurlaşmış dini rütbəli şəxslərin
adlarıdır. Bunları Nəsimi, əsasən, məcazi mənada, hər hansı bir mənanın rəmzi kimi işlətmişdir:
Süleyman – əzəmət, var-dövlət sahibi, müdriklik, kamillik, Yaqub – dərin həsrət, yol gözləyən, cəfa
çəkən, əziyyətə dözən, Yusif – gözəllik, İbrahim – cəsarət, Davud – gözəl səsi olanın, Nuh –
möminlərin xilaskarı, Adəm – insan, onun həyatiliyi, bəxtiyarlığı, Musa – təccüb və möcüzələr
yaradan, Allahla danışan (Kəlimullah) kimi mənaların rəmzi ifadəsidir. Şair Məhəmməd
peyğəmbərin (s.ə.v.s.) əxlaqi keyfiyyətlərini, mənəvi saflıq və cismani gözəlliklərini böyük ehtiram
hissilə vəsf və təbliğ edir və onun başqa adlarını da əsərlərində işlədir: Məhəmməd-Mustafa,
Əhmədi-Muxtar, Əhmədi-Mürsəl, Məhəmməd-Mehdi, Məhəmməd-Bağır Məhəmməd (s.ə.v.s.)
peyğəmbərin məlum adlarıdır.
2)
İmam adları: İmam Əli, İmam Həsən, İmam Hüseyn, İmam Rza, İmam Cəfər, İmam
Taqı, İmam Naqı: Şərbətü maü təhuri istər isən, qəm yemə, Dövr əlindən zəhr nuş çün Həsən xülqi-
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
354
riza! (488); Cəfəri-sadiq məratibin dilərsən, sadiq ol, Sidq ilə bu yolda qul ol, bulasan mənzili-əla
(488); Müddəi təninə səbr et Museyi-Kazım kimi, Həq bilir kim, həq iləvü necə oldu macəra (488);
Gəl, Əli, Musa Riza kimi həqqin əmrini tut, Necə kim həqdən gəlür canü könüldən çün riza (488);
Həm Təqi kimi vücudin mülkünü viran qılıb, Bu fənada fani ol kim, bulasan mütləq bəqa (488);
Sirri-əsmadən xəbər bilmək dilərsən çün Nəqi Müttəqi ol, müttəqi ol, müttəqi ol biriya (489) və s.
3)
Din tarixində müqəddəs qadınların adları: Həvva, Məryəm, Bilqeys: Bu asi qulların
cürmü cahana imdimi gəldi?! Bizə ol dəmdə qalıbdır günah Həvvavü Adəmdən (380); Hər qətrə
mühiti-əzəm oldu, Hər zərrə Məsihü Məryəm oldu (563); Ərş təxtimdürür, Süleymanəm. Hudhudəm
Bilqeysə pəyam oldum (548) və s. Nəsiminin şeirlərində Bilqeys və Süleyman peyğəmbərin adları
tez-tez çəkilir. Rəvayətə görə, Süleyman peyğəmbərlə Bilqeys arasında məhəbbət macərası
olmuşdur
və şair öz şeirlərində bütün canlıların dilini bilən Süleyman peyğəmbərin hüdhüd
(hophop, sanapipik) quşu vasitəsi ilə sevgilisinə məktub göndərməsinə də işarələr edir (sonuncu
şeir). Şərq ədəbiyyatında, ümumən müsəlman ədəbiyyatında Bilqeys həm də sözükeçər, hökmran –
işgüzar, eləcə də gözəl xasiyyətli, yaxşılıq edən və hərəkətlərində buna üstünlük verən bir mələk
qadın obrazı kimi tanınmışdir. Şair Bilqeys haqqında şərq aləmində məşhur olan son xüsusiyyətləri
nəzərə alaraq özünü Bilqeysə (eləcə də Süleymana) bənzətməklə öz oxucularını məhz belə insani
keyfiyyətlərə yiyələnməyə dəvət edir: Həm mənəm Bülqeysi-dövran, insücinnü vəhşü teyir, Həm
Süleymani-zamanəm, həm anın dəsturiyəm (424).
Allahın mələklərinin adları: Cəbrayıl, Mikayıl, İsrafil, Əzrail. Seyyidin şeri sənin vəsfində
möcüzdür təmam, Bilmənəm ruhülqüdüs təlim edər, ya Cəbrayıl (640); Təvəhhüm Əzrail, Fəhmim
Mikayıl, Ki İsrafildürür nitqü zəbanım! (637).
II.
Əfsanəvi adlar: Əhrimən, Loğman, Qarun, Cəmşid: Həmdəm nə rəsm ola Cəbrailə
Əhrimən, Munis nə vəch ilə ola tuti ilə türab (491); Gənci-Qarun ilə bir mülki-Sülüyman dedilər
(386); Təbibim, şərbətim, dürdüm, nəbatım, şəkkərim, qəndim, Əlacım, məlhəmim, çarəm, cəlunis
ilə Loğmanım! (143); İtirdin cami-Cəmşidi, oyan yuxudan, ey, Nə buldun uyxudan göstər, qafil! Nə
qıldın uyqudan hasil?! (408) və s.
Nəsiminin dilində Əhrimən antroponimi insanların xoşbəxtliyinə mane olan, zalım, qəddar
qüvvələrin rəmzi, Qarun var-dövlətə sahib olan, lakin dövlətindən hec kimə yardım etməyən,
intəhasız bir xəsisliyin mifik obrazı (10, s. 262), Loğman (İbn Sina) insanın, o cümlədən şairin
bütün dərdlərinə, mətləblərinə məcazi mənada çarə edən, xilaskar məzmunu, Cəmşid müdriklik,
tədbirli hökmdar obrazı rəmzini ifadə edir.
Cəmşid klassik şərq ədəbiyyatında, həmçinin klassik Azərbaycan ədəbiyyatında çox geniş
mənada bədii obrazların, qəhrəmanların bənzətmə obyekti olmuşdur. Nəsimin dilində də Cəmşid,
cami-Cəmşid, cami-Cəm sözləri müxtəlif baxımdan bənzətmə obyekti kimi istifadə edilmişdir:
Cəmşid bir əfsanəvi obraz olaraq lirik qəhrəmanların müdriklik, tədbirli hökmdar obrazı ilə
müqayisə edilir və şair öz lirik qəhrəmanında Cəmşidə məxsus xüsusiyyətləri görmək istədiyi üçün
onları Cəmşidlə, onun müsbət xüsusiyyətləri ilə müqayisə edir: İtirdin cami-Cəmşidi, oyan
uyqudan, ey qafil! Nə buldun uyqudan, göstər, nə qıldın uyqudan hasil? və s.
Xalqın ictimai tarixi ilə əlaqədar antroponimlər: Hüseyn ibn Həllac Mənsur, Mani,
Əristalis. Ümumiyyətlə, buraya tarixi şəxsiyyətlərin, hökmdarların, tanınmış sərkərdələrin, eləcə də
filosofların, mütəfəkkir şəxsiyyətlərin adları daxildir.
Mütəfəkkir şəxsiyyətlərin, filosofların adlarından ibarət antroponimlər: Mənsur Həllac,
Mani, Şirazi (Sədi Şirazi), Əristalis. Nəsiminin dilində IX-X əsrlərdə sərq aləmində böyük sufi şair
və filosof kimi məşhurlaşmış Mənsur Həllac şairin dilində geniş mənada işlənən işlək
antroponimdir. Sözüm sirri-ənəlhəqdir, fəna darında Mənsurəm (407); “Gəlmişəm həqdən ənəlhəq,
gör nə Mənsur olmuşam” (427); “Daim ənəlhəq söylərəm, həqdən çü Mənsur olmuşam” (429).
Mani antroponimi klassik şərq ədəbiyyatında, eləcə də klassik Azərbaycan ədəbiyyatında
gözəllik, gözəl təbiət və həyati lövhələr yaradan rəssam, nəqqaş simvolu kimi xatırlanmışdır.
Nəsiminin dilində də Mani antroponimi məhz rəssam və rəssamlıq işinin, daima bu sənəti duyub
hiss edən insanların, xüsusən poeziya, bədii söz xiridarlarının yaradıcılıqlarında diqqət mərəkəzində
olmasına işarə olaraq işlədilmişdir: Ey verən könlünü çin nəqşinə, şol surətə bax, Qüdrətin nəqşi
yazan nəqşəni Mani nə bilür? (449).
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
355
Şirazi – Sədi Şirazi. XII əsr şərq ədəbiyyatında Yaxın və Orta şərqdə, hətta Avropada da
“Gülüstan” və “Bustan” adlı elmi-didaktik əsərləri ilə məşhurlaşmış fars şairi müdrik kəlamları ilə
ən böyük humanist şairlərlə eyni səviyyədə rəğbətlə yad edilir (17, s. 5-16).
Nəsimi də şeirlərinin
birində sanki özü özünə mədhiyyə yazmış, hətta Şirazidən də artıq keyfiyyətli qəzəllər yaza bilməsi
ilə fərəhlənir: Mənəm ol tilsimi-pünhan ki, bu gün cəhanə gəldim! Əzəli nişansız idim, əbədi nişanə
gəldim. Nə kişidürür Şirazi ki, bəyan edə bu razi, Düzübən bu sözi sazı mənə uş zəbanə gəldim.
Dedi seyyid Nəsimi nə zəri sevdi, nə simi Əbədi sevdi Nəsimi hurilə cinanə gəldi (644); Çün şurə
gəlib eşq sözün qıla Nəsimi, şövqündən anın cuşə gəlir Sədiyi-Şiraz (73).
Əristalis. Məşhur yunan filosofu Aristotel, şərq ədəbiyyatında Ərəstun kimi tanınmış, Nəsimi
dilində Əristalis şəklində işlənmişdir: Həq təcəlli eylədi Musa üçün, Həm Əristalisü Busina üçün.
Ey könül, sən huri-məhsima üçün, Səcdə qıl şol qamətü bəla üçün (604).
Təxəllüslər: Nəsiminin dilində iki təxəllüs xüsusən intensiv işlənmişdir: Nəimi və Nəsimi.
Nəimi sözünün lüğəvi mənası ərəb dilində nemət, bolluq, rifah deməkdir. Böyük alim və şair Şeyx
Fəzlullah çox güman ki, xalqı üçün arzuladığı vəziyyəti, sosial durumu daşıyan sözü özünə təxəllüs
götürərkən həmin arzularını nəzərdə tutmuşdur.
Nəsimi şeirlərində Nəimi adını ara-sıra, nadir hallarda işlədir: bunun müqabilində Fəzlullah
və onun lütfkarlıq bildirən və şeirlərin məzmunundan hiss edilən qısa, lakonik, əzizləmə, böyük
hörmət və mərhəmət bildirən Fəzl forması daha işləkdir: Kim ki, əsrari-Nəsimi bilmədi, İzzəti-Fəzli
Nəimi bilmədi, Divi-dun oldu əzimi bilmədi, Məzhəri-zati qədimi bilmədi (613). Lakin Nəimi
təxəllüsü çox az özünü göstərir. Fəzlullah Nəimi Nəsiminin pərəstiş etdiyi, qəlbən dərin hörmət
etdiyi bir insan, şairin ustadı olmuşdur. Nəsimi öz ustadına tam adı ilə də az-az müraciət edir, yaxud
da onun adını tam halda az-az işlədir: Elmi-hikmətdən bilirsən bir bəri gəl, ey həkim! Sən Nəsimi
məntiqindən dinlə, Fəzlullahı gör! (452); Bir əcayib şahə verdim könlümü, Bədr yüzlü mahə verdim
könlümü, Taki Fəzlullahə verdim könlümü, Bigüman Allaha verdim könlümü! (610).
Nəsiminin dilində şairin özünə aid olan bir neçə təxəllüs işlənmişdir: Nəsimi, Seyyid, Əli,
Hüseyni.
Bəzi mənbələrdə göstərilir ki, Nəsiminin adı Əli olmuşdur. Bu fikirlə razılaşmaq o qədər də
düzgün olmaz, çünki altı əsrdən artıq bir dövrdə şairin adı kimi İmadəddin sözü məşhurlaşmışdır.
Bizə elə gəlir ki, şairin Əli imzası ilə yazdığı qəzəllərində, ictimai-fəlsəfi şeirlərində Əli adı şairin
özünə yaxın və mərhəm hesab etməsinin, islam dininin möhkəmlənməsində, xüsusən şiəlik
təriqətinin genişlənməsində mühüm rol oynamış İmam Əlinin adını özünə təxəllüs kimi qəbul
etməsinin nəticəsidir.
Ümumiyyətlə, Nəsimi dünyəvi, həyati şeirlərində Nəsimi sözünü əsas təxəllüs kimi çox geniş
istifadə edir. Təxminən, 634 şeirdə Nəsimi yalnız 8 dəfə Seyyid, 1 dəfə Seyyidi-Nəsimi, 1 dəfə
Hüseyni təxəllüsünü işlətmiş, Əli təxəllüsünü isə işlətməmişdir.
Şairin 600-dən artıq şeirləri içərisində yalnız bir qəzəlində Şahi-Mərdan Əli antroponiminə
təsadüf etdik ki, o da məlum olduğu kimi, bütün islam aləmində İmam Əlinin titulu kimi
məşhurdur: Gər Nəsiminin pənahı Şahi-Mərdandır Əli! On səkkiz min aləmə hökm eyləyən sərdar
bir! (441).
Nəsiminin adı İmadəddin, mənası dinin sütunu deməkdir; Nəsimi isə xəfif səhər yeli (bu yel
təmiz, hər səhər təzə olur) deməkdir.
Nəsimi dili üzrə tədqiqatlar göstərir ki, şair Nəsimi Azərbaycan türk dilini XIV-XV əsrlərdə
yeni bir səviyyəyə qaldırmış, onun milli köklər üzrə təşəkkül taparaq inkişaf etməsinə yeni – daha
milli, daha xəlqi istiqamətlərdə kökləyərək zənginləşdirməyə xüsusi səy göstərmişdir. Bu yeniliklər,
həqiqətən də, Azərbaycan ədəbi dili üzərində xəfif-xəfif əsən səhər mehi (dan yel) – nəsim idi. Bu
təxəllüsü özünə seçməklə nə qədər döğru-düzgün hərəkət etməsini şairin sonrakı bədii-fəlsəfi
yaradıcılığı mükəmməl şəkildə təsdiqlədi. Doğrudan da, Nəsimi Azərbaycan yazılı ədəbi dili
tarixinə yeni ab-hava – nəsim gətirdi. Demək olar ki, şairin qəzəllərində İmadəddin antroponimi
əksini tapmamışdır, bütün poetik əsərləri Nəsimi təxəllüsü ilə bitir: Nəsiminin məkanı laməkandır,
Məkansız aşiqin həqdir məkanı! (110); Qara sünbülün niqabı ki, hicabı düşmüş ayə, Götür, ey
sənəm, yüzündən ki, Nəsimi oda yandı! (112). Çox hallarda beytlər şairin özünə ritorik müraciətləri
ilə bitir: Ey Nəsimi, aqibət varır yelə, Bivəfa ilə yeyən nanü-nəmək! (116); Ey Nəsimi, yeri gey
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
356
xirqə, ərənlər donudur, Geymədi münkir anı, sandı ki, zindan kəpənək (117). Şair çox nadir hallarda
Seyyid, Hüseyni ləqəblərindən istifadə etmişdir.
Toponimlər. Kəbə, Xorasan, Şam, Şiraz, Çin, Moçin, Çaç, Rum, Xətay, Həbəş, Əcəm, Babil,
İraq, Hindistan, Misir, Hələb, Bağdad, Şirvan, Gülüstani-İrəm və s. Nəsiminin dilində Kəbə
sevgilinin müqəddəs, təmiz, pak, gözəl üzünün simvoludur. Gördüm üzünü Kəbədə əhli-səfa ilə,
Qıldım təvafi-Kəbə haram olmadan hənuz! (71); Kəbə şairin özü üçün də müqəddəslərin
müqəddəsdir; şairin aləmində Kəbəyə hətta yaxınlaşmaq üçün insan hərtərəfli təmiz, pak olmalıdır,
yalnız ondan sonra o (insan) Kəbənin ətrafına, həndəvərinə yaxınlaşa bilər: Hər kimin ki qibləsi, ey
can, sən olmadın, İraqə düşdi Kəbədən, əhli-səfa degil! (121 455 I); Varmıdır nisbət sana bir türk
dər Maçinü Çin, Çini-zülfünüz yenə əz nafeyi-tatar, tar! (212); Canımi ənbərin saçın seyd elədi
kəməndinə, Rumi Xətayı dutmuşam Çinü Tatar içindəyəm (128 500 I); Kirpiyin nəvək oxudur,
qaşların Çaçı kaman! Uğramaz aşiqdən özgə şol oxun peykanına! (19).
Hidronimlər. Nəsiminin dilində Zəmzəm, Fərat, Ərəs (Araz), Nil, Dəclə kimi bulaq və çay
adları xüsusilə fəaldır. Zəmzəm bulağı Məkkə şəhərindədir. Eramızdan təxminən 2800 il öncə,
İbrahim Xəlil peyğəmbərin zamanında Allah tərəfindən yaradılıb fontan verən bulaqdır. Dindarların
suyunu təbərrük saydıqları bulağın adı (4, s. 212). Suyu çox duru, şəffaf və sərin olur. Klassik şərq
Ədəbiyyatında , eləcə də klassik Azərbaycan ədəbiyyatında gözəlin – lirik qəhrəmanın gözlərinin və
dodaqlarının, göz yaşlarının simvolu kimi geniş dairədə istifadə edilmişdir. Nəsiminin dilində
Zəmzəm öz ilkin mənasında – su hövzəsi kimi işləndikdə belə yenə də mətnaltı, məcazi məna alaraq
işlədilir: Kəbə yolunda eşqilə yoldaş ol, ey Həccə varan! Susamaz ol ki yoldaşı Zəmzəm ilə Fərat
olur! (447); Dəcləyəm, eynəm, Fəratəm, həm mənəm abi-həyat Kövsərəm, mai-təhurəm, səlsəbilin
tasiyəm! (418); Sənin gülgün yanağın həsrətindən, Axar çeşmim yaşı həm çü Ərəsvar! (198); Nil
irmağı dasdi tutdi Misrin çöhrəsin, Uş Hələb, Bağdadi buldum, gör necə şad olmuşam (131, 481 I).
Zoonimlər. Heyvan və quş adlarını əhatə edən zoonimlər klassik poeziyada, eləcə də,
Nəsiminin poetik dilində bədii ifadə vasitələri kimi daha çox istifadə edilmiş, gözəlin, lirik
qəhrəmanın hərtərəfli bədii-poetik obrazının daha canlı, daha əyani olmasına xidmət etmişdir.
Nəsiminin dilində ən fəal zoonimlər: Quş adları: tuti, pərvanə, qarğa, ənqa, zagə, simurq,
hüma, quzğun bülbül, gögərçin (göyərçin), laçin, bayquş, quş, hüd-hüd; Tutidürür bu şəkkərin
dadini, ləzzətin bilən, Qarğa nedər bu gülşəni, zağə şəkər nə faidə?! (40); Ey Nəsimi, çün Süleyman
oldu quş dilin bilən, Qafa varıb görmək istərsən bizim Ənqamızı (II345 245); Ey badi-səba, var
xəbəri yarə ilət kim, Hüdhüd dilidir, bunu Süleyman dəxi bilməz! (III323 60); Hər quşun olmaz
səadətli huma tək kölgəsi, Çünki simurgəm deyərsən, laməkan Qafın qani?! (III343 220); Yığılsın
qarğa və quzğun leşinə, hey leşinə, Könül laçın deyü düşdi ki, ala şol gögərçini, Gögərçin
bayquşa düşdü, yazuqlar indi laçinə (60); Ta gülüstani-İrəm rüxsarini gördü gözüm, Bülbüli-şeyda
kimi hər dəm gülüstan arzular (200) və s.
Bitgi-ağac adları: ağac, tuba, sərv, sögüt, şümşad, qamış, çinar. Bu bitgi adlarının hər biri
Nəsiminin poetik dilində onun lirik qəhrəmanının, bədii personajın poetik təsviri zamanı gözəllik
vasitələrinin biri kimi çıxış edir. Beləliklə, Nəsiminin poetik dilində tuba, sərv, şümşad, sünbül,
sidrə fitonimlər müxtəlif poetik məna ilə yüklənərək, müəyyən bir poetik məzmun qazanır: Şol
ağaca bənzəmə kim, kəsib oda yaxalar, Balta zəxmindən əmindir anda kim, rümman bitər! (334);
Əcaba, bu huri yüzlü mahi-bədr, ya pərimi? Boyu sərvi-bustan, yanaqi güli-təbərimi? (II208,81);
Boyundur sidreyi-tuba, yizindir cənnəti-huri, Xətü xalin kəlam oldı, bu əsrari bəyan etdi (II280,81);
Söyüdlər ərğəvan titrər, qamışlar mindi ənharə! (44); Şol mütərra mişki-zülfündən, səba, vergil
xəbər, Şol yüzü gül, qaməti sərvü çinarım, qandasan? (234) və s.
Şair təbiət gözəlliklərini köçürmə – metaforik yolla poeziya dilinə gətirir, müqayisə yolu ilə
bədii-poetik dilini təşbihlərlə zənginləşdirir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Çobanov M. Familiya, təxəllüs. Tbilisi, 1987.
2.
Ərəb-fars sözləri lüğəti. Bakı, 1966.
3.
Ərəb olmayan xalqlara, xüsusən iranlılara verilən ad. N.Gəncəvi. Lirika. Bakı, 1988.
4.
Xəlilov B. Türkologiyaya giriş. Bakı, 2008.
5.
Xudiyev N. Azərbaycan antroponimiyasının təşəkkülü və inkişafı. Bakı, 2005.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
357
6.
İsmayıloğlu C. XI yüzilliyin tarixi onamostik leksikası. Bakı, Elm, 2008.
7.
Kaşqari M. Divanü lüğat-it türk.
8.
Кулизаде З. Хуруфизм и его представители в Азербайджане, Баку, Элм, 1970.
9.
Qurbanov A. Azərbaycan onomologiyası məsələləri. Bakı, 1986.
10.
Məsihi. Vərqa və Gülşa. Bakı, 1977.
11.
Mehdiyeva S. Bir daha Nizami yaradıcılığında türk ruhu, türk mühiti haqqında. “Nizami”
(məqalələr toplusu). “Elm və təhsil” Bakı, 2012.
12.
Nəsimi İ. Əsərləri. I cild. Bakı, Elm, 1973.
13.
Nəsiri M. Quş dili. Bakı, “Nurlan”, 2009.
14.
Paşayev A. “Xəmsə”də işlənən xüsusi adların izahlı lüğəti. Bakı, 2013.
15.
Səfərli Ə., Yusifov X. Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyytı tarixi.
16.
Щербак В.А. Очерки по сравнительной морфологии тюркскихязыков, Имя. Л, 1977.
17.
Şirazi S. Gülüstan. Bakı, Azərnəşr, 1987.
18.
Şirvani X. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1978.
Shukurzade Shakhnazkhanim Jumshud kizi
Onomastic units in the language of Nasimi and their stylistic features.
Summary
The language of Nasimi’s poetry is rich in onomastic units. Conducted research of the article
deals with the following groups: anthroponomy related to the history of the Islamic religion and
public life of people; aliases; Turkic and non – Turkic ethnonims; place names; hydronyms – names
of reservoirs and rivers; ideonims – names of holy books; cosmonims – names of celestial bodies;
zoonims – names of animals and birds; phitonims – names of plants and flowers. The research
reveals also semantic – stylistic features of onomastic units in the language of the poet.
Key words: antroponims, etnonims, place names, cosmonyms, zoonyms, hidronyms.
Flora Hacıyeva, kiçik elmi işçi
AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına
Şərqşünaslıq İnstitutu
flora.hajiyeva@gmail.com
LÜTFƏLİ BƏY AZƏRİN FARSCA DİVANINDA TÜRK LEKSEMLƏRİ
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Lütfəli bəy Azərin farsca divanı indiyədək tədqiqata cəlb
olunmamışdır. Lütfəli bəy Azərin “Atəşkədə” adlı təzkirəsindən sonra digər önəmli əsəri divanıdır.
Azərbaycan ədəbiyyatında daha çox təzkirəçi kimi tanınan Lütfəli bəy Azərin divanı qəsidə, qəzəl,
tərkibbənd, tərcibənd, hekayə və rübailərdən ibarət olub 10 min beytlik bir əsərdir. Bu divanda türk
mifoloji obrazları, türk etnoqrafiyası və toponimləri ilə bağlı məlumatlar yer alır. Şair yeri gəldikcə
türk leksik vahidlərindən istifadə edir ki, bu da təkcə dilçilik baxımından deyil, ədəbiyyat,
etnoqrafiya, tarix və coğrafiya baxımından da əhəmiyyət kəsb edir (1, 30-35).
Divanda türk mənşəli “sağər”, “əyağ” “tapança”, “altun”, “dağ” və s. kimi sözlərə rast gəlirik.
M. Kaşğari “Divani lüğət it-türk” adlı əsərində “
” [ sağər] sözünün “şərab süzmək üçün
konusvari qab” mənasını vermişdir (2, 382). “Sağər” sözünün türk mənşəli olması Həsən
Zərinəzadə, Sədiq Hüseyn Məhəmmədzadə tərəfindən qeyd olunmuş, Şəfəq Əlibəyli də Füzuli
divanında bu sözün tez-tez istifadə olunmasını vurğulayaraq bidirir ki, bu söz “sağmaq”
məsdərindəndir, mənası isə “şərab camı”dır (3, 113-117)
Həsən Zərinəzadə digər bir fikir irəli sürür: “Sağər” sözünün “çaxır” sözü ilə eyni kökdən
olması ehtimal edilir. Vaxtilə ancaq içki mənasında olan “çaxır” sözü sonralar fonetik dəyişikliyə
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
358
uğrayaraq “sağır” formasında və “çaxır qabı” mənasında işlənmişdir” (4, 95). Biz bu sözün
“sağmaq” məsdərindən törəməsi ehtimalını daha ağlabatan hesab edirik. Divanda Lütfəli bəy
müxtəlif şeir parçalarında bu sözdən tez-tez istifadə edir:
زا اد ت
،
زا
ت
ن ز ن
،و ن ن
( dünyanın alimləri, zamanın filosofları hamısı şərabı camdan yavaş-yavaş (dada-dada) içərlər,
(sanki) xırmandan buğda dənələrini yığırlar) (1, 137).
م ه
،ن ا
ن ،ن
( onlar cinlərə şərab piyaləsi verərlər,
bunlar cəhənnəmə odun verərlər) (1, 94).
رز
زو وا و ور
( o biri ilə üzbəüz oturub
digərindən qızıl şərab piyaləsi alır) (1, 340).
Divanda “sağər” sözünün sinonimi sırasına həmin mənanı verən
"
ق ا
"
[ əyağ ] sözündən də
istifadə olunmuşdur. Bu söz bir sıra mənbələrdə müxtəlif fonetik şəkillərdə öz əksini tapmışdır.
Belə ki, “Bədai ül-lüğət”də “
ق ا” və “غ ا” şəklində “ ayaq”, “ son “, “ kasa” mənasında işlənmişdir
(5, 44).
Mahmud Kaşğarinin “Divani lüğət it-türk” adlı əsərində isə
ا şəklində “fincan” və
“ayaq”mənalarında verilmişdir (2, 131).
V.V.Radlov isə “Опыт словаря тюркских наречий” əsərində ”
ق ا“ [ayaq] sözünün “fincan”,
“ kasa “, “ayaq “, “son” mənalarını qeyd etmişdir (6, 202-204). Dostları ilə paylaş: |