Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Azərbaycan dili. Bakı, 2012 
2.
 
Azərbaycan folkloru. Bakı, Şərq-Qərb, 2005 
3.
 
Iğdır kültürü, Ankara, 2012 
4.
 
Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, Öndər nəşriyyat, 2004 
5.
 
Ziya Zakir Acar. Her yönüyle Iğdır. Ankara, 2010 
 
 
 
 
 
 

60 
 
ABSTRACT 
                             Sadagat Hasanova  
 
The line of cheers and curses in  
Azerbaijani and Turkish 
 
The article is about the samples of speech culture in the Azerbaijani and Turkish languages. 
For  this  purpose,  cheers  and  curses  are  given  foreground.  Cheers  and  curses  are  analyzed  as  the 
samples of ancient turks΄ 
 
mentality and their attitude to one another and the others. Besides these, 
the  article  deals  with  the  historically  anciency  of  cheers  and  curses.  Scientifical  and  theoretical 
thoughts are put forward in the article are ground with the language facts. 
 
 
 
 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
Садагат Гасанова 
 
Паралели между пожеланиями и проклятиями в  
Азербайджанском и Тюркском  языках 
 
В статье  говорится  о примерах   речевой  культуры    в азербайджанском и тюркском  
языкa. С  этой   целью на передний план выдвигаются пожелания и проклятия. Пожелания и 
проклятия разбираются как примеры, определяющие отношения древних тюркских народов 
друг  другу  и  к    другим.  Кроме  этого,  показана  историческая  древность    пожеланий  и 
проклятий.  Выдвинутие  в  статье  научно-теоретические  мысли  обоснованы  языковыми 
фактами. 
 
 
 
 
 
 
 
 
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
       
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

61 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
 
                                                                                                    ŞİRMƏMMƏD QULUBƏYLİ 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT:81.1 
MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ İSMİN MƏNSUBİYYƏT KATEQORİYASI 
FUNKSİONAL-SEMANTİK SAHƏ KİMİ 
Açar sözlər: mənsubiyyət, sahib, funksional-semantik sahə, məzmun planı, ifadə planı 
Key  words:  possessiveness,  possessor,  functional-semantic  field,  the  plan  of  content,  the 
plan of expression  
Ключевые слова: принадлежность, обладатель, функционально-семанттческое поле, 
план содержания, план выражения  
 
Azərbaycan dilçiliyində qrammatika konsepsiyasının inkişaf tarixinin araşdırılması göstərir ki, 
dilimizdə ismin mənsubiyyət kateqoriyası haqqında ilk dəfə 1945 – ci ildə nəşr olunmuş “Azərbaycan 
dilinin sərfi” kitabının birinci hissəsində “Nisbət şəkilçiləri” başlığı altında məlumat verilmişdir. Sonra 
bu anlayışdan 1951-ci ildə işıq üzü görmüş “Azərbaycan dilinin qrammatikası”nda bəhs olunmuşdur. 
Mənsubiyyət kateqoriyası haqqında ilk müfəssəl məlumat isə Muxtar Hüseynzadənin1954-cü ildə nəşr 
olunmuş “Müasir Azərbaycan dili” kitabında verilmişdir (1, 139 - 142).  
 
Mənsubiyyət  anlayışını  sahib  və  mənsub  əşyalar  (subyekt  və  obyekt)  arasında  atributiv  əlaqə 
kimi  müəyyənləşdirən  Muxtar  Hüseynzadə  bu  kateqoriyanın  sahiblik  və  mənsubluq  məzmunu  ilə 
bərabər, ailəvi, hüquqi, ictimai və sairə münasibətlərin ifadəsinə də xidmət etdiyini vurğulamışdır (qar–
daşım, atam, müəllimim, yoldaşım, rəhbərim, tələbəm və s.). Bu kitabda  birinci və ikinci şəxs mən–
subiyyət şəkilçilərinin şəxs əvəzliklərindən əmələ gəlməsi fikri qətiyyətlə bildirilmiş, həmin şəkilçilərin 
üç əsas ünsürü olduğu göstərilmişdir: mən əvəzliyindən törəmiş “m”, sən əvəzliyindən törəmiş “n” və 
biz, siz  əvəzliklərindən əmələ gəlmiş “z” ünsürləri. Alim həmçinin mənsubiyyət məzmununun ifadəsi 
üçün iki komponentin işlədilməsinin şərt olmadığını göstərmiş, bu anlayışın sırf morfoloji yolla ifadə 
oluna bildiyini qeyd etmişdir: kitabım, dəftərin, bağçası. Başqa sözlə, bu kateqoriyanın həm morfoloji, 
həm də sintaktik-morfoloji üsullarla ifadə olunduğu təsdiqlənmişdir (2, 39 - 42). 
 
M.  Ş.  Şirəliyev  Azərbaycan  dilində  mənsubiyyət  anlayışını  təyin  edən  və  təyin  olunan, 
yaxud sahib və mənsub əşyalar arasında mənsubiyyətin və ya digər əlaqələrin qrammatik yolla, yəni 
xüsusi  şəkilçilərin  isimlərə,  eləcə  də  substantivləşmiş  digər  sözlərə    artırılması  ilə  ifadə 
olunmasından  ibarət  kateqoriya  kimi  səciyyələndirmişdir.  O,  sahib  və  mənsub  əşyalar  arasında 
kəmiyyət  əlaqələrinin  dörd  növünün  olduğunu  göstərərək,  mənsubiyyət  anlayışının  müxtəlif  dil 
səviyyələrinə mənsub olan üç ifadə vasitəsindən bəhs etmişdir: 
1)  sintetik, yəni sahib və mənsub əşyalar bir sözlə ifadə olunur, məsələn: əsərlərim; 
2) sintetik-analitik, yəni sahib şəxs həm ayrıca söz şəklində (yiyəlik halda şəxs əvəzliyi), həm 
də mənsubiyyət şəkilçisi vasitəsilə ifadə olunur, məsələn: sizin işgüzarlığınız; 
3)  analitik,  başqa  sözlə,  sahib  şəxs  yiyəlik  halında  cəm  formasında  olan  şəxs  əvəzliyi  ilə, 
mənsub  əşya  isə  mənsubiyyət  şəkilçisi  əlavə  edilməmiş  sözlə  ifadə  olunur,  məsələn:  bizim  küçə, 
sizin küçə (3, 49 - 50). 
 
Mənsubiyyət kateqoriyasından bəhs edən mənbələr arasında Azərbaycan Elmər Akademiyasının 
1980-ci ildə nəşr etdiyi “Müasir Azərbaycan dili”nin ikinci hissəsində verilmiş məlumat öz əhatəliliyi 
ilə  diqqəti  cəlb  edir  (Mənsubiyyət  kateqoriyasından  bəhs  edən  hissə  İ.  Z.  Hacıyev  tərəfindən 
yazılmışdır). Həmin mənbədə istər Azərbaycan dilçiliyində, istərsə də digər türk dillərində bu mövzu ilə 
bağlı yazılmış çoxlu sayda məqalə, kitab və dissertasiyalar nəzərdən keçirilmiş, bu mikrostrukturla bağlı 
mübahisəli məsələlər ümumiləşdirilmiş və faktoloji material əsasında fikirlər irəli sürülmüşdür. Müəllif  
“bizim  meşələr“  tipli  birləşmələri  morfoloji-sintaktik  yolla  ifadə  olunmuş  mənsubiyyət  birləşmələri 
hesab  edərək  onlardan  mənsubiyyət  şəkilçilərinin  ixtisarının    səbəbi  haqqında  fikirləri  təhlil  etmiş, 
ümumiyyətlə,  mənsubiyyət  kateqoriyasının  iki  ifadə  vasitəsindən  bəhs  etmişdir:  morfololji  (məsələn: 
anam)  və  morfoloji  –  sintaktik  (məsələn:  mənim  atam).  Burada  həmçinin  birinci  və  ya  ikinci  tərəfi 

62 
 
qayıdış əvəzlikləri ilə ifadə olunan (məsələn: mən özüm, öz kitabım), eləcə də iki mənsubiyyət şəkilçisi 
qəbul  edən  (məsələn:  hər  birisi)    mənsubiyyət  birləşmələrindən,  morfoloji  –  sintaktik  və  morfoloji 
üsulların istifadə məqamlarından,  bu kateqoriyanın işlənməsinin üslubi imkanlarından, komponentlərin 
yerini  dəyisməsindən,  “-ki”  şəkilçisi  vasitəsilə  ifadə  olunan  mənsubiyyət  anlayışından  faktik  dil 
materialı əsasında bəhs olunmuşdur (4, 31-48). 
 
Mənsubiyyət  anlayışını  adlara məxsus  ümumi  qrammatik kateqoriyalardan biri hesab edən 
Buludxan Xəlilov bu kateqoriyanın sahib tərəflə geniş mənada mənsub əşya  arasındakı münasibət 
əsasında  formalaşdığını,  onun  tərəfləri  arasında  idarə  və  uzlaşma  əlaqələrinin  mövcud  olduğunu 
göstərmiş,  morfoloji  və  sintaktik  ifadə  üsullarından,  bu  üsulların  işlənmə  məqamlarından  bəhs 
etmişdir.  Müəllif  mövcud  tədqiqat  işlərinə  söykənərək  faktik  dil  materialı  əsasında  mənsubiyyət 
kateqoriyasının  tərəflərinin  əsas  ifadə  vasitələrini  və  məzmun  planına  daxil  olan  invariant  məna, 
eləcə də məna variantlarını ümumiləşdirmişdir (5, 189 - 215).  
 
Zərifə Budaqova mənsubiyyəti kateqoriyasını hər hansı bir şəxsin, əşyanın və ya hadisənin 
digər  bir  şəxsə,  əşyaya  və  hadisəyə  münasibətini  bildirən  bir  kateqoriya  kimi  səciyyələndirərək 
onun  üç  ifadə  vasitəsindən  bəhs  etmişdir:  morfoloji  (əlim,  sözləriniz  və  s.);  morfoloji-sintaktik 
(bizim atalarımız, sizin babalarınız və s.); sintaktik (bizim Bakı, sizin ev və s.) (6, 56-57). Müəllif 
həmçinin “mən özüm” tipli birləşmələrin işlənmə xüsusiyyətlərini şərh etmiş, -kı şəkilçisi vasitəsilə 
ifadə olunmuş mənsubiyyət anlayışının dörd tipini müəyyənləşdirərək, onların işlənmə məqamlarını 
faktik  dil  materialı  əsasında  göstərmişdir:  subyektə  aid  olan  şəxsi  əvəz  etmə,  konkret  mənsub 
əşyanın  əvəzinə  işlənmə,  subyektə  aid  mücərrəd  məfhumu  əks  etdirmək,  əvvəlki  cümləyə,  yaxud 
ümumilikdə kontekstə aid komponentin əvəz olunması (7, 16 - 17). 
 
Ümumi dilçiliyə aid əsərlərdə də mənsubiyyət kateqoriyası ilə bağlı oxşar fikirlər öz əksini 
tapıb.  İstər  Nəsir  Məmmədov  və  Ağamusa  Axundovun  müəllifləri  olduğu,  istərsə  də  Adil 
Babayevin    “Dilçiliyə  giriş”  kitablarında  dolayısı  ilə  mənsubiyyət  kateqoriyasının  morfoloji  və 
sintaktik ifadə üsullarından bəhs olunmuşdur (8, 191 – 192; 9, 384 - 385). 
 
Mənsubiyyət kateqoriyasının müxtəlif ifadə vasitələrinə malik olması fikri türkologiyaya aid 
əsərlərdə də öz əksini tapıb. Fərhad Zeynalov “Türkologiyanın əsasları” adlı kitabında bir çox türk 
dillərində  mənsubiyyətin  müxtəlif  üsullarla  ifadə  olunduğunu  təsdiqləmişdir.  Məsələn,  onun 
fikrincə, oğuz dillərində mənsubluq, aidlik analitik yolla da düzələ bilir (10, 160), yaxud kazan-tatar 
dilində bu kateqoriya sintetik (kitabım), analitik-sintetik (minem kitabım) və hətta analitik (minem 
kitap) üsulla ifadə oluna bilir (10, 217). 
 
Boris  Serebrennikov  və  Ninel  Hacıyevaya  görə,  xüsusi  affikslərlə  mənsubiyyətin  ifadə 
olunma  qabiliyyəti  “türk  dillərinə  qədim  zamanlardan  məxsus  olmuş  və  ulu  türkcədən  irsən 
mənimsənilmişdir”  (11,  119).  Onlar  yiyəlik  əvəzliklərinin  istifadəsi  zamanı  mənsubiyyət 
şəkilçilərinin  müəyyən  dərəcədə  artıq  olması  fikrini  təsdiqləməklə  əslində  bu  kateqoriyanın 
morfoloji  və  sintaktik  ifadə  üsullarının  mövcudluğunu,  yəni  bu  kateqoriyanın  dilin  müxtəlif 
səviyyələrinə aid vasitələrlə ifadə olunduğunu vurğulamışlar (11, 128 -  129).                                                                                                                                                                                                                                                                                                
          Eyni fikri Buludxan Xəlilov “Türkologiyaya giriş” adlı dərsliyində açıq-aydın təsdiqləmişdir: 
“Müasir  türk  dillərində  mənsubiyyət  kateqoriyası  morfolji  (məs.:  atamız),  sintaktik  –  morfoloji 
(məs: bizim atamız), sintaktik yolla (məs.: bizim ata) yaranır” (12, 191).  
 
Beləliklə,  yuxarıda  mənsubiyyət  kateqoriyasının  müxtəlif  dil  səviyyələrinə  xas  olan  
vasitələrlə ifadə oluna bilməsi ilə bağlı Azərbaycan dilçiliyində, ümumi dilçilikdə və türkologiyada 
söylənmiş bəzi fikirləri nəzərdən keçirdik. Məsələ burasındadır ki, Azərbaycan dilində mənsubiyyət 
anlayışının  müxtəlif  ifadə  vasitələrinə  malik  olması  dilimizdə  özünü  o  qədər  açıq-aydın  şəkildə 
göstərir ki, bu xüsusiyyətin tədqiqatçılar tərəfindən vurğulanmaması mümkün deyil. Bu cəhət digər 
türk dillərinə aid mənbələrdədə də öz əksini tapıb. Məsələn, mənsubiyyət kateqoriyasının morfoloji, 
sintaktik və morfoloji-sintaktik vasitələrlə ifadə olunması fikri türk (13, 86 – 88; 14, 94), xakas (15, 
63), tatar (16, 57-58), yakut (17, 127), noqay (18, 100) dillərinə aid mənbələrdə də təsdiqlənib. 
 Bu  fikirləri  Yusif  Seyidovun  Azərbaycan  dilinin  morfologiyasına  dair  yazdığı  nəzəri 
kursunda  müasir  Azərbaycan  dilində  mənsubiyyət  kateqoriyası  ilə  bağlı  irəli  sürdüyü  fikirlərlə 
yekunlaşdırırmaq  istəyirik.  Bu  kateqoriyanın  əsas  qrammatik  xüsusiyyətinin  sözün  öz  lüğəvi 
mənasını və müstəqilliyini saxlaya-saxlaya şəkilçilərin köməyi ilə, özündən kənarda olan şəxsi və 

63 
 
kəmiyyəti  göstərə  bilməsindən  ibarət  olduğunu  yazan  alim  əsaslı  arqumentlər  irəli  sürərək 
mənsubiyyətin  qeyri-morfoloji  üsullarla  ifadə  olunması  fikrini  qəbul  etmir:  “Ancaq  qeyd  etməyi 
lazım bilirik  ki, kitablarda “Mənsubiyyət  kateqoriyası” adı  altında bu kateqoriyaya dəxli olmayan 
məsələlərdən  də  danışılır...  Guya  mənsubiyyət  kateqoriyası  təkcə  morfoloji  üsulla  deyil,  həm  də 
morfoloji – sintaktik, hətta sırf sintaktik, analitik üsulla da əmələ gəlir” (19, 264).   
Yusif Seyidovun bu fikri ilə razılaşmamaq mümkün deyil. Məsələ burasındadır ki, yuxarıda 
istinad  edilən,  eləcə  də  çoxlu  digər  oxşar  mənbələrdə  mənsubiyyət  anlayışından  məhz  morfoloji 
kateqoriya  kimi  bəhs  olunur.  Danılmaz  faktdır  ki,  hər  bir  qrammatik,  o  cümlədən,  morfoloji 
kateqoriyanın məzmunu və ifadə vasitəsi olur. Mənsubiyyət anlayışı da morfoloji kateqoriya kimi 
nəzərdən  keçirilirsə,  deməli  ancaq  morfoloji  ifadə  vasitələri  araşdırma  obyekti  ola  bilər.  Başqa 
sözlə,  digər  dil  səviyyələrinə  məxsus  olan  ifadə  vasitələri  morfoloji  mənsubiyyət  kateqoriyasının 
ifadə vasitəsi  hesab oluna bilməz. Digər tərəfdən, qeyri-morfoloji  ifadə vasitələri  ilə mənsubiyyət 
anlayışının məzmun komponenti elə açıq-aydın ifadə olunur ki, onlardan bəhs olunmadığı təqdirdə 
mənsubiyyət  kateqoriyasının  məzmun  planı  tam  əhatə  oluna  bilməz.  Beləliklə,  mənsubiyyət 
anlayışının qrammatik kateqoriya çərçivəsində araşdırılması nə onun məzmun, nə də ifadə planını 
əhatə edə bilmir. Qeyd edilməlidir ki, bu xüsusiyyət təkcə mənsubiyyət anlayışı üçün deyil, digər 
morfoloji kateqoriyalar (felin növ, ismin kəmiyyət kateqoriyası və s.) üçün, eyni zamanda təkcə türk 
dilləri  üçün  deyil,  digər  dünya  dilləri  üçün  də  səciyyəvidir.  Bu  vəziyyət  dilçiləri  yeni  tədqiqat 
metodları  axtarmağa  vadar  etmiş,  yeni  dilçilik  metodları  meydana  gəlmişdir.  Hər  hansı  linqvistik 
kateqoriyanın həm məzmun, həm də ifadə məzmununu dolğun əhatə etmək nöqteyi-nəzərindən yeni 
tədqiqat  metodlarından  olan  sahə  nəzəriyyəsi  diqqəti  xüsusilə  cəlb  edir.  Bu  nəzəriyyədən  son 
onilliklərin  dilçilik  praktikasında  müxtəlif  dil  səviyyələrinin  ayrı-ayrı  vahidlərinin  funksional-
semantik müstəvidə tədqiqi zamanı geniş istifadə olunur.  
 
“Funksional-semantik sahə” termini başlıca olaraq sahələr arası linqvistik hadisə kimi, daha 
doğrusu, semantik funksiyaların ümumiliyi əsasında birləşmiş müxtəlif səviyyəli ifadə vasitələrinin 
məcmusu kimi başa düşülür. Yəni funksional-semantik ümumilik baza rolunu oynayaraq müxtəlif 
səviyyəli dil elementlərini (morfoloji, sintaktik, leksik, söz yaradıcılığı, frazeoloji) bir araya gətirir.  
 
Hər hansı funksional-semantik sahənin başlıca səciyyəvi xüsusiyyəti onun məzmun və ifadə 
planlarına  malik  olmasıdır.  Hər  hansı  bir  linqvistik  sahənin  bütün  müxtəlif  səviyyəli  (morfoloji, 
sintaktik,  leksik,  leksik-sintaktik  və  s.),  ayrı-ayrı  yaruslara  xas  olan  ifadə  vasitələrinin  məcmusu 
həmin  sahənin  ifadə  planını  təşkil  edir.  Bütün  bu  müxtəlif  səviyyəli  ifadə  vasitələrinin  ümumi 
invariant  mənası  isə  müəyyən  sahənin  məzmun  planını  əmələ  gətirir.  Linqvistik  sahələrin  əsas 
xüsusiyyətlərindən biri onların mərkəzi (əsas) və periferik ifadə vasitələrinə malik olmasıdır.  
 
Göründüyü kimi, linqvistik sahələr anlayışı dilin tədqiqi üçün yeni tələblərə cavab verən bir 
nəzəriyyə  olmaqla  qrammatik  kateqoriyalardan  əsaslı  şəkildə  fərqlənir.  “Dilçilik  sahəsi” 
terminindən istifadə olunması dilin müxtəlif səviyyələrinə aid mikrostrukturların daha geniş tədqiq 
olunmasına  zəmanət  verir.  Xüsusən  məzmundan  formaya  prinsipinin  tətbiqi  hər  hansı  dil 
hadisəsinin istər məzmun, istərsə də forma tərəflərinin tam əhatə olunmasına imkan yaradır. 
 
Beləliklə,  bu  məqalədə  müasir  Azərbaycan  dilində  mənsubiyyət  anlayışı  sahə  nəzəriyyəsi 
müstəvisində  araşdırılmışdır.  Başqa  sözlə,  burada  morfoloji  mənsubiyyət  kateqoriyası  deyil, 
mənsubiyyət funksional-semantik sahəsi araşdırma obyekti olmuşdur. 
Geniş mənada sahib və mənsub komponentlər arasında müxtəlif atributiv əlaqələrin fadəsinə 
xidmət  edən  funksional-semantik  mənsubiyyət  sahəsi  Azərbaycan  dilində  monoqrafik  tədqiqat 
obyekti  olmamışdır.  Bu  məqalədə  mənsubiyyət  anlayışının  məzmun  və  ifadə  planları  bədii 
ədəbiyyatdan  seçilmiş  dil  faktları  əsasında  sahə  nəzəriyyəsi  müstəvisində  qısa  şəkildə  şərh 
olunmuşdur. Araşdırma məzmundan formaya istiqamətində aparılmışdır. 
Qeyd  olunmalıdır  ki,  mənsubiyyət  kateqoriyası  ilə  ifadə  olunan  məzmun  onu  təşkil  edən 
komponentlərin  mənasından  asılıdır.  Başqa  sözlə,  mənsubiyyət  anlayışının  məzmun  planının 
formalaşmasında bu kateqoriyanın tərkinb hissələrini əmələ gətirən nitq hissələrinin lüğəvi mənaları 
əsas rol oynayır.  
Müasir  Azərbaycan  dilində  funksional-semantik  mənsubiyyət  sahəsinin  məzmun  planının 
geniş yayılmış məna variantları aşağıdakılardır: 

64 
 
  
1)  Sahib  şəxsin  mənsub  əşyaya  real  şəkildə  malik  olması  münasibəti.  Məsələn:  Hədiyyən 
nadir tapılan hind güldanlarına bənzəyir (20, 27). Dərd eləmə, desəm ki: Yazı masam, ölürəm! (21, 
458).  Hücrəniz  balaca  da  olsa,  onda  qəsr  əlaməti  var  (20,  39).  Mən  hara  gedirəm,  hara  gedirəm, 
Səni aparıram pasportum kimi (21, 201). 
 
Bu məna variantında ikinci komponent funksiyasında bədən üzvləri geniş işlənir. Məsələn: 
Fikrim quzğun olub beynimi didir, qıçımda buxov var, qolumda zəncir (21, 200). Dəryanur başını 
aşağı  dikdi,  sonra  boynunu  sol  çiyninin  üstünə  əyib  mayıl-mayıl  mənə  baxdı  (20,  66).  Əllərin 
qızıldı, oğlan (20, 27). Zəhra əvvəlcə çiyinlərini çəkdi (20, 27). 
 
2) Sahib şəxslə müxtəlif konkret və mücərrəd isimlər və digər substantivləşmiş sözlər arasında 
ən  müxtəlif  aidlik  münasibətləri.  Məsələn:  İlham  adlı  şahpərim  var,  Yol  üstəyəm,  səfərim  var... 
Yazılmamış  əsərim  var...  (21,  28).  İşgüzarlığına,  qabiliyyətinə,  cəldliyinə,  ağlına,  zəkasına,  kamalına 
görə vəzirin sevimlisi oldu (20, 15). Hələ səsiniz, ud çalıb oxumağınız! (20, 29). Yaşı artırdı, zarafatı, 
deyib-gülməyi  azalırdı  mənim  kimi...  (20,  30).    Mənim  şimşəklərim  hara  şığıdı?  Mənim  dolularım 
haraya yağdı? Mənim yağışlarım daha şıdırğı, Qanım daha təmiz, daha da ağdı (21, 197). 
 
3)  Şəxslər  arasında  aidlik  münasibəti.  Məsələn:  Baş  şeyxin  qızı  da  bacısı  barədə  dediyini 
unudub  soruşdu...  (20,  28).  Cəmil  isə  camaatdan  çox,  dostu  Əcəminin  mahir  əllərindən  çıxan 
türbəyə baxır (20, 32). Ona görə deyiblər də, xatın qız xalasına, qoç igid dayısına oxşar (20, 37).  
 
Bu  məna  variantının  semantikasında  qan  qohumluğu,  dostluq,  düşmənçilik  və  digər  oxşar 
münasibətlər  mühüm  yer  tutur.  Məsələn:  Babamız  qəm  əkib,  qəm  biçən  yerdə  Çiçəkli  bağ-bağat 
salmışıq indi (21, 29). Cahan Pəhləvan anası Mömünə Xatunun ... məzarını ziyarət etdikdən sonra 
saraya təşrif gətirdi və yuyunub dincəldi (20, 35). Atam doluxsunub, baxıram ona, Kişi uşaq olub 
səksən yaşında (21, 230).  Var olun ki, ukraynalı dostlarım, siz, Bu gün məni öz qəbrimin görüşünə 
gətirdiniz (21, 217).  
 
Bu tipli aidlik semantikasında hüquqi, ictimai status münasibətləri də müəyyən yer tutur (2, 
40).  Məsələn:  O,  bu  yolun  fəhləsidir  (21,  220).  Ulu  Şahım,  qılınc  çalmaq  öyrət  bizə!  (21,  614). 
Eldəgəzlər  xanədanının  ikinci  hakimi  başına  qızıl  sərkərdə  tacı  qoymuş,  belinə  daş-qaşlı  kəmər 
bağlamışdı (20, 8). Karvan sahibi yükləri boşaltmağı köməkçisinə əmr etdi (20, 13).  
 
Bu  aidlik  variantında  diqqət  çəkən  münasibətlərdən  biri  də  tamın  hissəsi  mənasıdır. 
Məsələn: Qullardan biri çatmır (20, 12). Qocalardan bir neçəsi kənara çəkilib demilərini tüstülədirdi 
(20, 218). Onun vaxtsız vurulanı, onun əsir düşəni var (21, 210). Pıçıldayır su dodağı: Altı qızın biri 
Pəri (21, 257). 
 
4)  Müxtəlif  konkret  və  mücərrəd  anlayışlar  arasında  ən  müxtəlif  aidlik  münasibətləri. 
Məsələn: Sarayın əsas darvazası açıldı (20, 8). Qafilə Urmiya gölünün sahilinə çatdı (20, 10). Bəlkə 
elə buna görə də ayağı bir yerə yığışmır, bütün günü xəstəxananın həyətindədi (22, 87).  
 
ƏDƏBİYYAT 
1.  Səidə  Rüstəmova.  Azərbaycan  dilçiliyində  qrammatika  konsepsiyasının  inkişaf  tarixi.  Bakı, 
Elm,  2004, 172 s. 
2.
 
Muxtar Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 280 s.   
3.  Грамматика  Азербайджанского  языка  (фонетика,  морфология,  синтаксис).  Баку:  Елм, 
1971, 413 с.   
4. Müasir Azərbaycan dili. II cild. Morfologiya. Bakı: Elm, 1980, 512 s. 
5. Buludxan Xəlilov. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. I hissə. Bakı: Elm, 2007, 280 s. 
6. Зарифа Будагова. Азербайджанский язык. Баку: Элм, 1982, 140 с. 
7. Будагова З. И. Основы  грамматики современного Азербайджанского языка  (морфоло–
гия). Баку, Элм, 1987, 188 с. 
8.
 
Məmmədov N., Axundov A. Dilçiliyə giriş. II nəşr. Bakı, Maarif, 1980, 316 s. 
9.
 
Adil Babayev. Dilçiliyə giriş. Bakı, Nurlan, 2004, 512 s. 
10.  Zeynalov F. R. Türkologiyanın əsasları. Bakı, Maarif, 1981, 348 s. 
11. Serebrennikov B. A., Hacıyeva N. Z.. Türk dillərinin müqayisəli-tarixi qrammatikası. Bakı,      
      Səda, 2002, 381 s. 
12. Xəlilov  Buludxan. Türkologiyaya giriş. Bakı, Nurlan, 2006, 348 s. 

65 
 
    13. Щека Ю. В. Практическая грамматика турецкого языка. Москва: АСТ: Восток-     
          Запад,  2007,  666 с. 
    14. Дудина Л. Н. Турецкий язык (учебное пособие). Баку: Азербайджан, 1993, 390 с.  
    15. Грамматика хакасского языка. Москва: Наука, 1975, 418 с.   
    16. Грамматика современного якутского ллитературного языка. Москва, Наука,      
          1982,496 с. 
    17. Гатиатуллина З. З. Сравнительная типология родного (татарского) и английского    
          языков. Казань, 1979, 109 с.  
    18. Грамматика ногайского языка. Часть первая. Фонетика и морфология. Черкесск:    
      Карачаево-Черкесское отделение Ставропольского книжного издательства, 1973, 320 с. 
     19. Yusif Seyidov. Azərbaycan dilinin qrammatikası. Morfologiya (nəzəri kurs, ikinci nəşri).   
           Bakı, Bakı  Universitetinin nəşriyyatı, 2002, 371 s.  
     20. İbrahimov Hüseyn. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Gənclik, 1998, 422 s. 
     21. Məmməd Araz. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Şərq-Qərb, 2010, 656 s. 
     22. Rafiq Babayev. Zühur. Bakı, Yurd, 1999, 100 s.