Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni çapa təqdim etdi: AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Quliyev 
 

76 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
QALİBƏ HACIYEVA 
Naxçıvan Dövlət Universiteti  
                                                      [e-mail] 
UOT:81 
 EYNƏLİ BƏY SULTANOVUN ƏSƏRLƏRİNİN DİLİNDƏ DİALEKTİZİMLƏR 
 
Açar sözlər: Eynəli bəy Sultanov, dialektizim, türk dilləri 
Key words: Aynaly bey Sultanov dialectyzm all-Turkish languages 
Ключевые слова: Eйнали бек Султанов, диалектизм, общетюркских языков 
 
Dil  tarixinin  öyrənilməsində  klassik  ədəbi  əsərlər  çox  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  Müasir 
Azərbaycan ədəbi dilində hər hansı bir leksik vahidin  və ya qrammatik formanın köhnəldiyini və 
ya fəaliyyətdən qaldığını müəyyənləşdirmək üçün müxtəlif dövrlərdə yazılmış ədəbi əsərlərin dilinə 
xüsusi  həssaslıqla  yanaşmaq  lazımdır.  Həmin  əsərlər  yazıldığı  dövrün  ədəbi  səviyyəsini 
müəyyənləşdirməklə  yanaşı,  həm  də  yazıldığı  dövrün  canlı  danışıq  dili  haqqında  ən  mükəmməl 
bilgi verən qaynaqlardır. Belə mükəmməl qaynaqlardan biri XIX-XX əsr Azərbaycan ədəbi dilinin 
inkişaf  səviyyəsini  müəyyənləşdirməkdə  bizə  yardım  edən,  Azərbaycan  mədəniyyəti  tarixində 
silinməz  iz  qoymuş  Eynəli  bəy  Sultanovun  əsərlərini  xüsusi  qeyd  etmək  lazımdır.    E.Sultanovun 
əsərlərinin dilinin tarixi əhəmiyyəti ilk növbədə bu əsərlərin öz dövrünün canlı danışıq dili üzərində 
köklənməsidir.  
XIX  –  XX  əsr  Azərbaycan  klassik  ədəbiyyatında  yer  alan  əsərlərin  dili  demək  olar  ki, 
bütünlükdə  xalq  danışıq  dilinə  əsaslanır.  Belə  ki,  o  dövr  satirik  əsərlərin  dilində  olduğu  kimi, 
hekayə  və  povestlərin  də  dilində  ümumxalq  danışıq  dilinin  güclü  təsiri  aydın  görünür.  XIX  əsr 
Azərbaycan ədəbi dili bədii üslubuna xas olan cəhətlərdən biri də bədii üslubun əvvəlki dövrlərdə 
formalaşmış  bəzi  leksik  və  qrammatik  xüsusiyyətlərinin  yeni  dövrdə  də  öz  işləkliyini  müəyyən 
mənada  saxlamasıdır.  XIX  əsrin  sonu  XX  əsrin  əvvələrində  yazılmış  əsərlərin  dilində  ümumxalq 
dilinin təsirini əks etdirən sadə danışıq tərzi ilə yanaşı, bu əsərlərdə dilin ən qədim tarixi ənənələrini 
yaşadan spesfik xüsusiyyətlər də dilin təkamül prosesini daha aydın göstərir.  
Bu dövr canlı danışıq dili üzərində köklənən istər aşıq yaradıcılığı, istərsə də ayrı-ayrı şair və  
yazıçıların əsərlərinin dilində olduğu kimi, E.Sultanovun əsərlərinin dili də dialekt söz və ifadələrlə 
çox  zəngindir.  E.Sultanovun  yaradıcılığında  canlı  danışıq  məişət  dili  ədəbi  dil  hüququ  qazanır. 
Ədibin  dilində  forma  və  məzmununa,  mənşəyinə,  eyni  zamanda  müəyyən  üslubi  çalarlarına  görə 
müxtəlif dialektizimlərin mövcudluğu müasir Azərbaycan, eləcə də ümumtürk dilinin ən qədim əski 
milli özəlliklərini mühafizə edir ki, bu da çağdaş Azərbaycan türkcəsinin daha dərin tarixi qatlarının 
öyrənilməsində  müstəsna  əhəmiyyətə  malikdir.  E.Sultanovun  dilində  mövcud  dialektizimlərin  bir 
çoxu  bu  gün  də  heç  bir  deformasiyaya  uğramadan  Azərbaycan,  eləcə  də  türk  dillərində  dialektal 
vahid kimi daşlaşıb qalaraq ümumtürk dilinin öyrənilməyən tarixi qatlarının açılmasında müstəsna 
rol oynayır. 
Bu gün Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrində mövcud vəhalonki, müftəxor, pirani, dağdağa 
(narahatlıq),  peydərpey,  tərtələsik,  tüğyan,  ərşə  dayanmaq,  növcavan,  yepyekə,  iraq,  məlul-
müşgül,  qoparağını  salmaq,  gözaltı,  əyal,  çapovulçu,  cəza-fəza,  bəbə,  satıb-savıb,  filik-filik 
dolanmaq,  namxuda,  qada-bala,  çarhovuz,  hində  (indi),  şil,  yorğun-arğın,  davar,  tərtələsik, 
başaçıq, ayaqyalın, çılım-çılpaq, daxma, cavanəzən, palaz, qaravul, aynabənd, cavanmərd, xırda-
xuruş,  pencər,  qara-qura,  fərmayiş,  dilsiz-ağızsız,  dübarə,  qovğa,  qalmaqal,  mısmırığını 
sallamaq, dağarcıq, yaşınmaq, yurist, avara-sərgərdan, biryolluq, təng, bir qədəm, cümlə (bütün), 
dərbədər,  kin-küdurət,  gözü  qıpıq,  dağarcıq,  fikir-zikir,  üzbəsurat,  ikicannı,  incəvara,  batil, 
pirani,  bilmərrə,  bərbad,  sum,  qeyzli,  şapalq,  dəsgah,  dəsdərxan,  şaqqama,  aşna-dost,  avand, 
qadası,  şaqqama  və  başqa  bu  kimi  dialektal  leksik  vahidlərin  eynilə  E.Sultanovun  əsərlərinin 
dilində  işlənməsi  faktı  fikrimizi  təsdiq  edir.  Bu  kimi  söz  və  ifadələrlə  E.Sultanovun  əsərlərinin 
işığında  Azərbaycan dil tarixinin ən dərin qatlarına enmək mümkündür.  

77 
 
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibində aktiv mövqedə 
olan sözlərlə yanaşı, müasir dilimizdə ədəbi səviyyədə fəaliyyətdən qalmış arxaikləşmə prosesi keçirən 
bir  çox  sözlər  hal-hazırda  dialekt  və  şivələrdə  fəallığını  qoruyur.  Hazırda  Naxçıvan  qrupu  dialekt  və 
şivələrində öz işlək durumu ilə diqqəti cəlb edən və müasir Azərbaycan ədəbi dili üçün arxaikləşmiş bu 
tip  sözlər  E.Sultanovun  əsərlərinin  dilinin  əsas  bazasını  təşkil  edir.  Elə  buna  görə  də  E.Sultanovun 
əsərlərinin dilinin dialektal qatı leksik və qrammatik cəhətdən bir neçə istiqamətdə tədqiqata cəlb oluna 
bilər: 
I.
 
Leksik xüsusiyyətlərinə görə: 
Frazeoloji birləşmələr: İstər semantikasına, istər forma zənginliyinə, istərsə də daşıdığı üslubi 
çalarlara görə həm ədəbi, həm də dialekt və şivələrin lüğət tərkibində seçilən söz qruplarından biri 
də lüğət tərkibinin əsas hissəsini təşkil edən frazeoloji vahidlərdir. Müasir dilimizin leksik qatının 
müəyyən  bir  hissəsini  təşkil  edən  frazeoloji  vahidlər  müasir  Azərbaycan  ədəbi  dilində  sadəcə 
məcazi  anlam  ifadə  etməklə  kifayətlənmir,  bu  vahidlər  həm  də  xalqımızın  dilinin  tarixi  üslub 
zənginliyini və semantik spesfikasını öyrənmək baxımından orijinallığı ilə diqqəti cəlb edir. Dilin 
tarixi  inkişafında  frazeoloji  vahidlərin  rolunu  çox  düzgün  müəyyənləşdirən  Q.Mahmudova  yazır: 
“Frazeoloji vahidlərə tarixi yanaşma, onları etimoloji cəhətdən araşdırma təkcə frazeoloji vahidlərin 
mənsub olduğu xalqın tarixini deyil, həm də o xalqın dilinin tarixini öyrənməyə imkan yaradır. Bu 
da  frazeoloji  vahidlərin  fərdi  xarakterini  göstərir”(1,  s.  55).  Türk  dillərinin  tarixi  üslubi 
funksiyasının  müəyyənləşməsində  frazeoloji  vahidlərin  tədqiqinə  xüsusi  əhəmiyyət  verən 
A.A.Koklyanova yazır: “Türkologiyanın qarşısında duran ən mühüm problem frazeoloji vahidlərin 
həm ümumi cəhətlərini, həm də ayrı-ayrı türk dillərində spesfik xüsusiyyətlərini öyrənməkdir” (2, s. 
104). 
Dialektoloji  tədqiqatlardan  və  klassik  ədəbi  əsərlərin  dilindən  aydın  olur  ki,  frazeoloji 
vahidlər  uzun  tarixi  inkişaf  yolu  keçərək  sonradan  müstəqil  mənalı  sözlərə  çevrilmişdir.  Müasir 
dövrdə  Naxçıvan  dialekt  qatının  müəyyən  hissəsini  təşkil  edən  frazeoloji  vahidlər  bu  gün  sadəcə 
Azərbaycan türkcəsində deyil, bütün türk xalqlarının dilində öz tarixi ciddiyyətini qoruyur. Çağdaş 
türk  dillərinin  qədim  abidələr  üzrə  tarixi  dialektal  qatını  nəzərdən  keçirdikdə  burada  yer  alan 
frazeologizimlərdə həm qədim, həm də son dövrlərin linqvistik xüsusiyyətləri çox aydın görünür.  
Müasir Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrində aktivliyini qoruyan saman altından su yeritmək, 
evini  yıxmaq,  gözü  qıpıq,  başı  yerə  batmaq,  yerə  girsin,  dişi  bağırsağını  kəsmək,  ürək  –  dirək 
vermək, hirsini yemək, boğma basmaq, ucun alıb ucuzluğa getmək, başına daş düşmək, qanısoyuq 
kimi  frazeoloji  vahidlərin  E.Sultanovun  əsərlərinin  dilində  yerli  yerində  işlənməsi  onun  canlı 
danışıq dilinə əsaslandığını təsdiq edir: Bu hərif Nikolay zamanı küçə vəkili idi, saman altından su 
yeridən  idi, canına can basıb,  hökümət məmurlarına gizlin böhtan ərizələri yazdırdı  və özünə iş 
tapşıran  tərəfeynin  hər  ikisini  aldadıb,  xalqın  evini  yıxırdı  (3,  s.51).  Mirzə  Mustafa  nə  qədər 
binamus olsa da, yenə az qaldı ki, yerə girsin (3, s. 65). Onu görəndə dişim bağırsağımı kəsir (3, s. 
65). Öz-özünə ürək – dirək vermək üçün ahəstə və lətif səslə başladı oxumağa. Püstəxanım hirsini 
yeyə  bilməyib, Sənəmin üzünə iki  boğma  basıb dedi  (3, s. 131).  Püstəxanım  ucun  alıb, ucuzluğa 
getdi, olmayan sözləri Sənəmə dedi (3, s. 130). 
Forma və məzmunca söz qrupları: Müasir Azərbaycan xalq danışıq dilində omonim, antonim və 
sinonim  kimi  daşlaşıb  qalmış  mürəkkəb  sözlər  E.Sultanovun  da  əsərlərinin  dilində  üslubi  çalarlarını 
mühafizə  edərək  yerli  –  yerində  işlənmişdir:  artıq-əskik,  olar-olmaz,  alış-veriş,  alıb-satmaq,  ənlik-
kirişan,  görüm-baxım,  ağıllı-kamallı,  yaxşı-yaman,  dinməz-söyləməz,  olar-olmaz,  ağca-tərcə,  yerli-
yataqlı,  fəqir-füqəra,  cəza-fəza,  doğru-yalan.  İyirmi  yaşı  olar-olmaz,  ağca-tərcə,  yerli-yataqlı  bir 
cavanəzən idi 
(
3, s. 60). Ev arvadlarının bəzəyi ibarətdir ocağın külündən, nəinki ənlik-kirşandan (3, 
s.133).  Amma  yenə  də  oğlanlarının  öz  analarına  görüm-baxımları  olur  (3,  s.133).  Əli  bəyin  arvadı 
Sənəm yaxşı arvadların birsi idi: ağıllı-kamallı, dünyagörmüş, yaxşı-yamanı seçən, çox təcrübəli (3, s. 
133). Sənəm dinməz-söyləməz durmuşdu (3, s. 132). Çoxları  da zənginləri soyub fəqir-füqəraya yardım 
edirdi (3, s. 91). 
Tarixi informasiya yükü daşıyan leksik vahidlər.  
Azərbaycan dilinin tarixi leksik qatında yer alan qədim etnoqrafik mədəniyyətimizlə bağlı söz 
və  ifadələrin  E.Sultanovun  əsərlərinin  dilində  aktivliyi  Azərbaycan  xalqının  sosial-məişət  həyatı 
haqqında  ən  dəqiq  tarixi  informasiya  verir.  lapçın-ayaqqabı  növü,  çul,  dolaq,  marfac,  arxalıq, 
çuxa,  börk,  gərdanbağı,  əmmamə,  ab,  hasa;  Gəlin  oldum  qul  oldum,  Ayaqlara  çul  oldum  (3,  s. 
131). Bu hində çöldən gələn iki nəfər seyid başlarında əmmamə, çiyinlərində aba, əllərində hasa, 
ayaqlarında  uzunboğaz  lapçın  qapıda  hazır  oldular  (3,  s.12).  Böyük  marfacdan  təzə  qılıncı, 

78 
 
çuxasını alıb oğlunun  çiyninə saldı (3, s.18).  Böyük marfacdan təzə qılıncı  çuxasını alıb oğlunun 
çiyninə saldı, mıxdan da qara Buxara papağını endirib tozunu sildi və oğlunun başına qoydu (3, s. 
16). 
Mənşəyinə görə əsərlərin dilindəki dialektal vahidlər: Dilimizin lüğət tərkibində müəyyən faiz 
təşkil  edən  müxtəlif  dillərdən  alınmalar  dilin  ədəbi  və  dialektal  qatında  yer  aldığı  kimi,  müxtəlif 
dövrlərdə yazılmış ədəbi əsərlərin dilində   də müşahidə olunur. Müəyyən tarixi mərhələlərdə dillərarası 
inteqrasiyanın  səviyyəsini  müəyyənləşdirmək  baxımından  həmin  dövrdə  yazılmış  ədəbi  əsərlərin 
müstəsna rolu vardır. Hər dövrdə olduğu kimi, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan dilinin 
tarixi inkişafında ayrıca mərhələ təşkil edir. Bu dövrdə rus, Avropa, eləcə də ərəb və fars dillərinin güclü 
təzyiqinə  məruz  qalan  Azərbaycan-türk  dili  öz  gücü  sayəsində  tarixi  sabitliyini  qorusa  da,  bəzən  bu 
dillərin təsirindən yan keçə bilməmişdir. Bunu həmin dövrdə yazılmış ədəbi əsərlər və mətbuatın dili 
daha  aydın  göstərir.  Baxmayaraq  ki,  saf  dil  uğrunda  mübarizə  məsələsi  XX  əsrin  bir  çox  mətbu 
orqanları  kimi,  “Füyuzat”  və  “Molla  Nəsrəddin”in  ideya  istiqamətini  müəyyənləşdirən  ən  başlıca 
amillərdən  biri  idi,  lakin  bu  təsir  o  dövrdə  yazılmış  ədəbi  əsərlərin  dilindən  də  yan  keçməmişdir. 
E.Sultanovun  əsərlərinin  dilinin  dialektal  qatını  müxtəlif  dillərdən  keçən    alınmalara  görə  mənşə 
baxımından iki əsəs qrupda təsnif etmək olar: 
1.
 
Türk  mənşəli:  Müasir  Azərbaycan dilinin  istər  ədəbi, istərsə  də  dialekt  qatının  əsas  hissəsini 
qədim Azərbaycan sözləri ilə  yanaşı, ümumtürk mənşəli sözlər təşkil etməkdədir. Bunu E.Sultanovun 
əsərlərinin  dilində  işlənən  bu  gün  dilimizin  dialekt  qatında  yer  alan  leksik  vahidlər  təsdiq  edir. 
Azərbaycan  dil  tarixinin  ən  möhtəşəm  abidəsi  “Kitabi  Dədə  Qorqud”un  dilində  mövcud  qan  yaş 
tökmək,  başına  dolanmaq,    yey,  qovğa  və  başqa  bu  kimi  söz  və  ifadələrin  E.Sultanovun  əsərlərinin 
dilində  əsəs  mövqedə  dayanması  təsadüfi  deyil.  Heç  bilirsiniz  nə  qovğa  çıxartdı  (3,  s.  110).  Getməli 
qonağın  getməyi yeydir (3, s.17). 
Çağdaş Azərbaycan və Türkiyə türkcəsində istər ədəbi, istərsə də dialekt və şivələrində ortaq 
şəkildə  mövcud  olan  aynabənd,  əsnaf,  dışarı,  caddə,  çılım-çılpaq,  miniklər,  börk  kimi  leksik 
vahidlərin E.Sultanovun dilində işlənməsi faktı dövrün leksik mühiti, həm də poetik ifadə tərzi ilə 
bağlı məsələdir. Kürdlərin tüğyanı ərşə dayandı, az qaldı ki, böyük caddə bağlansın, gedib gələnin 
tərəddüdü kəsilsin. 
                                       Börkümü yan qoymuşam 
                                       İçinə biyan qoymuşam 
                                       Mənə baxan qızların 
                                  Qəlbinə qan qoymuşam (3, s. 81). 
2.    Alınmalar:    Tarixi  dialektoloji  tədqiqatlardan  aydın  olur  ki,  Naxçıvan  qrupu  dialekt  və 
şivələrinin lüğət tərkibi əsasən öz milli köklərinə dayanan oğuz-qıpçaq sözlərindən ibarət olsa da, 
tarixi inkişaf prosesində müxtəlif xalqlarla mədəni  iqtisadi  əlaqələr nəticəsində dilimizin  dialektal 
lüğət  tərkibi  bəzi  məqamlarda  yad  dillərin  təsirindən,  alınmalardan  kənarda  qala  bilməmişdir. 
Bunun  nəticəsində  Azərbaycan  dilinin  dialektal  qatına  yad  dillərdən  keçmiş  sözlər  o  dövrdə 
yazılmış  ədəbi  əsərlərin dilində də müəyyən qədər iz buraxmışdır ki,  bu tarixi  izlər E.Sultanovun 
əsərlərinin dilindən də yan keçməmişdir. E.Sultanovun əsərlərinin dilində həm qonşu, həm də qonşu 
olmayan  xalqların,  qohum  və  qohum  olmayan  dillərin  sözləri  vardır.  XIX  əsrin  sonu  XX  əsrin 
əvvəllərində  dillərarası  inteqrasiyanın  səviyyəsini  müəyyənləşdirmək  baxımından  E.Sultanovun 
əsərlərinin dilinin tədqiqi olduqca maraqlıdır.  
a)  rus  mənşəli  və  Avropa  mənşəli  sözlər:  Dilimizin  leksikasında  rus  və  avropa  mənşəli 
alınma sözlərin dilimizə köçmə tarixi əsasən XIX əsrin birinci yarısı ilə əlaqədardır  (5, s. 131).  Bu 
tarixi  proseslə əlaqədar olaraq müasir Azərbaycan dilinin dialekt  qatının müəyyən bir qismini rus 
dilindən  keçən  alınmalar  təşkil  edir  ki,  bu  kimi  alınmalar  E.Sultanovun  əsərlərinin  də  dilində 
müşahidə  olunur:  kondrabatçı,  spekuliyasiya,  podratçı,  paraxod,  yurist,  kepka,  rus  matışkaları; 
Spekulyasiyanın  çərxi  kimini  qaldırıb,  kimini  də  endirib,  hər  kəsin  də  əli  bu  çərxdən  qurtarırdı, 
uçurumun  lap  dibinə  düşürdü  (3,  s.  31).  Mirzə  Mustafanın  zahiri  sifəti  başqalarından  seçilmirdi, 
üzü  qırxıq,  böğları  gödək  kəsilmiş,  başında  fəhlə  kepkası,  əynində  tolstovka  xəxləti  və  i..a...  (3, 
s.53). 
b)  ərəb  və  fars  mənşəli  sözlər:  peşkəş,  dübarə,  bərşikəst,  bədəsil,  xoşsahir,  bədbatil, 
bədnəzər,  xudavəndi-aləm,  səngsar-daşqalaq  və  s.  Amma  beş  dəqiqə  keçməmiş,  arvad  dübarə 
yuxudan  oyanıb,  başladı  saçlarını  yolmaya  (3,  s.  21).  Bir  gündə  onları  bərşikəst  edib  atalarını 
yandırar (3, s. 35). Xalq məhkəməsinin katibi çolaq Mirzə Mustafa xoşzahir, bədbatil bir adam idi 
(3, s.51). 

79 
 
Qrammatik  xüsusiyyətlərinə  görə:  Leksik  və  qrammatik  morfemika,  həmçinin  morfoloji 
kateqoriyalar  baxımından  çox  zəngin  olan  Azərbaycan  dialektlərinin  tədqiqində  klassik  ədəbi 
əsərlərin dili ilə müqayisəsində dilimizin tarixi inkişaf mərhələləri əsas amillərdən biri kimi diqqətə 
alınmalıdır.  Aparılan  bu  tip  müqayisədən  aydın  olur  ki,  türk  dillərinin  qədim  tarixi  morfoloji 
xüsusiyyətləri  və  sintaktik  konstruksiyası  müasir  Azərbaycan  dilinin  ədəbi  və  dialektal  qatında 
olduğu kimi, klassik ədəbi əsərlərin də dilində əsaslı şəkildə mühafizə olunmaqdadır.  
Azərbaycan dilinin tarixi inkişafı ilə əlaqədar zaman-zaman öz əvvəlki funksiyasından əlavə 
polisemiyaya doğru istiqamət alaraq dilimizdə daşlaşıb qalmış, müəyyən üslubi çalarlar ifadə edən 
sintaktik  konstruktiv  birləşmələr  dilimizin  dialektal  qatının  xüsusi  bir  hissəsini  təşkil  edir.  Çox 
maraqlıdır  ki,  dilimizin  dialekt  qatında  aktiv  müşahidə  olunan  bu  tip  konstruktiv  ifadələr  bir  çox 
ədəbi  əsərlərin  dilndə  də  müəyyən  üslubi-ekspressiv  funksiya  daşıyır  və  fikrin  ifadəliliyinə  və 
məntiqi gücünə yeni bir çalar əlavə edir. Müasir Azərbaycan dialekt və şivələrində aktiv mövqedə 
dayanan  bu  tip  ifadə  və  birləşmələr  E.Sultanovun  əsərlərinin  dilinin  əsas  bazasını  təşkil  edir: 
anadan  əmdiyini  burnundan  gətirmək,  qadası  ürəyinə,  dəryada  qərq  olmaq,  vayına  oturmaq, 
üzünün  əti  tökülsün,  mısmırığını  sallamaq,  kıhnə  bazara  təzə  nırx  qoymaq,  qələt  dartmaq,  xətti-
xalına,  gül  camalına  tamaşa  etmək,  dişi  bağırsağını  kəsmək,  gur-gur  guruldamaq,  mav-mav 
mavıldamaq, yerə girmək , ucun alıb ucuzluğa getmək ürək-dirək vermək və s.   
E.Sultanovun  əsərlərinin  dilinin  qrammatik  xüsusiyyətlərinin  dialektoloji  tədqiqi  Azərbaycan, 
elcə də ümumtürkoloji dilçilik üçün maraqlı dil faktlarını ortaya çıxarır. Tədqiqatlar göstərir ki, ədəbi 
dildə, eyni zamnada dialekt və şivələrdə olduğu kimi, klassik ədəbi əsərlərin dilində də Azərbaycan-türk 
dilinin  qədim  tarixi  morfoloji  xüsusiyyətləri  və  sintaktik  konstruksiyası  əsaslı  şəkildə  mühafizə 
olunmaqdadır. Azərbaycan dilinin dialektal qatında yer alan qrammatik sistemində mövcud vahidlər də 
müxtəlifliyi ilə diqqəti cəlb edir. E.Sultanovun əsərlərinin dilinin dialektal qatında müasir Azərbaycan 
dilinin tarixi qrammatik xüsusiyyətlərinin də öyrənilməsində müstəsna əhəmiyyətə malik müxtəlif nitq 
hissələrinə aid sözlər, sintaktik konstruktiv birləşmələr, ara sözlər də yerli yerində işlənir. Azərbaycan 
ədəbi dilində işlənməyən, lakin Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrində aktivliyi ilə diqqəti cəlb edən, bir 
çox  ad,  hərəkət  əlamət  və  keyfiyyət  bildirən  sözlər  E.Sultanovun  əsərlərinin  dilində  də  eyni  ilə 
aktivliyini qoruyur. 
Əsas nitq hissələri.
 
İsim:  nırx,  bəbə,  çul,  çuxa,  börk,  davar,  daxma,  aynabənd,  palaz,  əyal,  söz-sov,  cəza-fəza, 
mısmırıq,  kin-küdurət,  şapalaq,  cında,  kağaz-kuğaz,  dəsgah,  tədarük,  qovğa,  qalmaqal  dəstərxan, 
çapovulçu,  qonum-qonşu,  dağdağa,  dərdinə-oduna,  fikir-zikir,  fəqir-füqəra,  təkyə,  pərgar,  qəzavü-
qədər, ələyəz, hovur, havar, yaranal, migidançı və s. Havara gələn kəndlilər seyidlərin yanına gəlib, bir 
parça onların üzünə tüpürdü (3, s.23). Nırx dediyin deyir (4, s.145). Xeyr, deməyəsən, elə hər adamdan 
ötrü  durub  bir  dəsgah  düzəldəcəyəm  (3,  s.61).  Seyidlər  quldur  deyillər,  çapovulçu  deyillər  (3,  s.20). 
Odur ki, aralarında həmişə qovğa və qalmaqal olardı (3, s.53). Mirzə Mustafanın mısmırığı sallandı (3, 
s.57). Bu cür şəhvət dağarcığı kişilərə ayqır və ya xəstə desəydilər, daha doğru olardı (3, s.54). 
Sifət:  avand,  çirməli,  kəmcürət,  iraq,  beztuman,  ikicanlı,  qanısoyuq,  qıpqırmızı,  pirani,  şil, 
avara-sərgərdan, harın, yorğa, kor-peşman, qupquru, gözü qıpıq, mərdimazar, şorgöz, ağca-tərcə,  
yerli-yataqlı,  yepyekə,  uzunboğaz,  qonaqsevən,  məlul-müşkül,  səffak-qaniçən;  Qubernator  bir 
səffak yaranal idi (3, s. 93). və s. Şirin uşaq deyil, bəbə deyil, maşallah, yepyekə igiddir (3, s.12).  
Fel:  duruxmaq,  güvənmək,  girhagir,  donquldanmaq,  ərz  etmək,  soraqlaşmaq,  qırılmaq-ölmək, 
laşey-var yoxdan çıxmaq, mısmırığını sallamaq, yaşınmaq, düvagü–dua etmək, süpürləmək, xoflanmaq, 
qələt dartmaq,  və s. Nurulla kişi bir az  duruxan  kimi oldu (3, s.15).  Mustafa nə qələt  dartsa, gizlin 
dartar  (3,  s.55).  Bəy,  həmişə  ömrünə  düvagü  varam  (3,  s.  72).  Sən  qönçə  kimi  hər  bir  edən  dəmdə 
yaşınmaq,  Artar  bizə  yüz  mərtəbə  odlarına  yanmaq  (s.  64).  Bu  sözləri  deyib,  Mirzə  Mustafa  qonağı 
süpürlədi  (s.  65).  Amma  birdən-birə  yuxudan  ayılan  kimi  oldu,  ətrafına  baxdı  və  özünü  tək  otaqda 
görüb xoflandı (3, s. 131). 
Zərf:  hərdənbir,  yorğun-arğın,  girhagirdə,  çılım-çılpaq,  olar-olmaz,  tərtələsik,  qənşər, 
dinməz-söyləməz,  can-dildən,  bilmərrə,  əkəc-əkəc,  hində-indi,  filik-filik,  peydərpey-dayanmadan, 
xahənxahi,  üzbəsurat.  İndiki  halını  bilmərrə  unutmuşdu  (3,  s.  131).    Amma  heç  dinib  danışmırdı 
sum olmuşdu (3, s. 111). Bu hində həyətdə oho-oho səsi gəldi, məlum oldu ki, Şirməmməd çöldən 
qayıdıb  (3,  s.  12).  Gülsüm  xala  bu  sözləri  deyə-deyə  oğlunun  başına  pərvanə  kimi  filik-filik 
dolanırdı  (3,  s.  12).  Mirzə  Mustafa  ilə  üzbəsurat  oturdu  (3,  s.57).  Cəmilə  xanım  xahənxahi 
çadrasını başına örtüb evdən çıxdı (3, s.62). 

80 
 
Köməkçi  nitq  hissələri:    Ədəbi  dildə  sözlər  və  cümlələr  arasında  müxtəlif  əlaqə  və 
münasibətləri təmin edən, müxtəlif emosional-ekspressiv və hissi münasibətləri ifadə edən köməkçi 
nitq  hissələri  dialekt  və  şivələrdə  də  özünəməxsus  xüsusiyyətlərini  qoruyub  saxlayır.  Azərbaycan 
ədəbi dilində mövcud bir çox köməkçi nitq hissələrinin dialekt və şivələrdə bəzən fərqli formaları 
müşahidə  olunur  ki,  bu  qrammatik  ünsürlər  ədəbi  dildəki  mövcud  köməkçi  nitq  hissələrinin 
funksiyasını  yerinə  yetirmiş  olsa  da,  formaca  tam  fərqli  olur.  Azərbaycan  dilinin  dialekt  qatında 
daşlaşıb qalmış bu qrammatik formaların klassik ədəbi əsərlərin dilində müşahidə olunması, müasir 
Azərbaycan  dilinin  tədqiqatlardan  kənarda  qalmış  çox  qədim  laylarının  qrammatik 
xüsusiyyətlərinin  açılmasında  böyük  əhəmiyyətə  malik  olmaqla,  Azərbaycan  dilinin  daha  qədim 
tarixi qrammatik xüsusiyyətlərə malik bir dil olduğunu təsdiq edir.  
Görünür,  belə  qrammatik  ünsürlərin  E.Sultanovun  əsərlərinin  dilində  işlənməsi  də 
Azərbaycan  dilinin  tarixi  qrammatik  xüsusiyyətləri  ilə  bağlıdır:  vəhalonki,  incəvara,  inşallah,  uf, 
pah,  maşallah,    buy,  aman  allah,  bay,  di,  qoy,  vurdu,  xülaseyi-kəlam  və  s.  O  günlərdə,  vurdu, 
Gülnazın bir qızı oldu (s. 30). Buy, bu nəsözdür deyirsən, a qadasın aldığım… (3, s.19). Vaholanki 
çöldən  hər  gün  erkən  gələrdi  (3,  s.11).  Bay,  oğlum  Məmməd,  sənsən?(3,  s.49).  Bu  hiyləgər  hərif  
incəvara köhnə adamları aldada bilirdi, cavan nəslimiz isə ondan nifrət edirdi (3, s.53). Di qulaq 
as,  günü  sabahdan  arvadın  Cəmilə  xanımı  göndər  onun  yanına,  qoy  qonaq  çağırsın,  guya  ki, 
yadsan çıxarmaq istəyir (3, s.58). 
Araşdırmalardan  göründüyü  kimi,  E.Sultanovun  xalq  danışıq  dilindən  qaynaqlanması  bütün 
yaradıcılığı boyu izlənir. Ədibin əsərlərinin dilinin əsasını təşkil edən dialektal vahidlər sübut edir 
ki, onun dili xalq ifadə vasitələrinə əsaslanaraq XIX-XX əsrin ədəbi dil normaları ilə əlaqədardır. 
Bütün  bu  dil  faktları  bir  daha  göstərir  ki,  E.Sultanovun  yaradıcılığı  Azərbaycan-türk  dilinin  həm 
çağdaş, həm də tarixi müstəvidə tədqiqi üçün çox dəyərli ədəbi əsərlərdəndir.