In internal combustion engines operating on diesel fuel, combustion process is characterized by
initiation of injection and the commencement of combustion is delineated as ignition delay in engine
operating on diesel fuel. This delay period consists of (a) physical delay, where atomization,
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
253
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
vaporization and mixing of air fuel occur and (b) of chemical delay attributed to pre-combustion
reactions. Physical and chemical delays occur concurrently.Highcetane fuels have a short ignition
delay and initiates the combustion processjust after it is injected into an engine. Molecular
composition determines the ignition quality of the diesel fuel. It is easy to ignite simple molecular
components like the n-paraffins, however aromaticsrequire high temperature and pressure to ignite.
Most of the research results have indicated that as compared to diesel, biodiesel has early start of
combustion (SOC) and shorter ignition delay (ID) of between1–5 ° and 0.25–1.0°,respectively. High
cetane number(CN), low compressibility and fatty acid composition of biodiesel resulted in early SOC
and shorter ID.
Alkyl nitrates (e.g., amyl nitrate, hexyl nitrate, and octyl nitrate, i-propyl nitrate, n-butoxyethyl
nitrate, di-t-butyl peroxide and i-octyl nitrate), azo compounds and alkyl peroxides are ignition
promoters
The results show the effects on exhaust emissions whencetane number of diesel fuel increases,
investigation results demonstrate that the NO
x
emissionsreduce due to the decrease in the ignition
delay, which in turn reduces the fraction of the injected fuel burnt within the premixed phase. The
UHC level falls down while cetane number increase, as ignition delay time is reduced. However,
increasing the cetane number tends to raise smoke emission level.
Decreasingcetane number end in the increase of NOxand the reduction of particulate at high load.
Investigation results showcase that increasing aromatic content for high CN fuel leads to high NOxand
particulate emissions. While increasing aromatic content of low CN fuel, produced high THC
emission at delayed injection timing. For the case of high injection pressure, fuel
characteristics
had
almost noeffect on particulate emissions.
The engine-out NOx increases due to the use of 2-ethylhexyl nitrate cetane improver for
premixed low-temperature diesel combustion (LTC). Research demonstrate that dissociation of the
nitrate cetane improver generates NO and NO
2
, adding a supplementary NOx formation mechanism.
Nitrogen from the EHN may produce other nitrogencontaining substances through secondary chemical
reactions
Pine oil has very significant fuel characteristics, such as lower flash point and boiling point,
viscosity than diesel, however its calorific value is similar to diesel. Nevertheless,cetane number of
pine oil is much lower and therefore when it is used as blends with diesel, ignition delay period
increases as well as higher peak heat release rate, all that result in more NO
x
emission. Investigation of
50%D(diesel) and 50%B(pine oil) indicated decrease in CO, hydrocarbon and smoke emission by
45.9%, 32.4% and 41.5%, respectively. However, results demonstrate that the NO
x
(nitrogen oxides)
emission increased. In order to reduce negative impact of pine oil on NO
x
emission and ignition delay,
DTBP (di-tertiary butyl peroxide) was added.
3,4 - DIBROMOFURANIN SİNTEZİ
Nigar MƏMMƏDOVA
Qafqaz Universiteti
mnigarnika95@gmail.com
AZƏRBAYCAN
3,4-dibromofuranın formasiyası zamanı γ-hidroksi-α,β-doymamış karbon birləşmələri
dehidratlaşması üçün minerallardan və ya Luis turşularından istifadə olunur. 3,4-dibromofuranın sintez
olması üçün buxar distilləsi metodu və ikihəlledici arası metoddan istifadə edilir.Bu metodun müsbət
tərəflərini araşdırsaq, müşahidə edərik ki, halogenfuranların çoxu həmçinin 3,4-dibromofuran
olduqca sabit olmayan və arqon iştirakı ilə uzun müddət dondurucuda saxlamaq qabiliyyətinə
malikdir. Buna baxmayaraq yavaş dağılma baş verdiyinə görə 1 həftə müddətində istifadə olunması
lazımdı. Saf, yüngül, sarımtıl özlü yağ kristallaşması -10
0
-dən aşağı temperaturda baş verir. Digər
metodda həlledici kimi heksan və su qarışığından ( yüksək çıxımları da həmçinin mümkündür)
istifadə edilir. Turşu-həssaslı 3,4 –dibromofuran oksidantdan ayrılır, heksan fazasına əlavə edildikdə,
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
256
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
AZƏRBAYCANDA
AYIDÖŞƏYİ
(DRYOPTERIS
ADANS.)
NÖVLƏRİNİN
EKOLOJİ
QRUPLARI
VƏ
FENORİTMOTİPLƏRİ
Unal AKÇAY
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
akcay10@hotmail.com
AZƏRBAYCAN
Biotopların rütubətlilik dərəcəsindən və morfo-anatomik xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan
florasının qıjıları 4 ekoloji qrupa bölünür: 1. Hidrofitlər - əsl su qıjıları; 2. Qeofillər– bataqlıq və
bataqlıqlaşmış yer qıjıları; 3. Mezofitlər – rütubətli yer qıjıları. 4. Kserofitlər – quraq yer qıjıları.
Bunlar arasında keçid xarakterli qruplar da vardır (məsələn, mezokserofitlər və s.).
Azərbaycanda yayılan Ayıdöşəyi (Dryopteris Adans.) növləri əsasən mezofit ekoloji qrupa
mənsub olub, meşə bitkiləridir. Biomorfoloji baxımdan Raunker sistemi üzrə, kökümsovlu çoxilliklər,
İ.Q.Serebryakov sisteminə görə çoxillik otlar hesab edilir. Lakin, qıjıların ekobiomorfları (həyati
formaları) ali bitkilərdən fərqli olduğu üçün, onların ekobiomorfları rus alimi P.Xoxryakov tərəfindən
əlahiddə sistemləşdirilmişdir. Ayıdöşəyi növləri ovalıqdan (Lənkəran ovalığı, Samur-Şabran ovalığı
və b.) subalp qurşağadək (2700 m dəniz səviyyəsindən hündürlükdə) rast gəlinir.
Aşağıdakı cədvəldə Azərbaycanda yayılan Dryopteris Adans. növlərinin hündürlük qurşaqları
üzrə yayılması verilmişdir (Cədvəl 1).
Cədvəl 1. Ayıdöşəyi növlərinin dəniz səviyyəsindən hündürlüyə görə yayılması
Növün adı Hündürlük
qurşaqları
oval
ıq
da
ğə
tə
yi
A
şa
ğı
da
ğ
qur
şa
ğı
Orta da
ğ
qur
şa
ğı
Yuxar
ı da
ğ
qur
şa
ğı
Subalp
qur
şaq
Alp qur
şaq
Dryopteris borreri
+ + +
+
D.schoropanensis
+
D. iranica
+
D.carthusiana
+
D. caucasica
+
+
D.assimilis
+
+
D.filix – mas
+ + +
+
var. crenata
+ + +
+
var.deorsolobata
+ + +
+
var. affinis
+ + +
+
var. setosa
+ + +
+
D.oreades
+
+
D.pseudorigida
+
D.raddeana
+ + +
+
D.talyschensis
+
D.remota
+
D. x sarvelae
+
+
D. x euxinensis
+
+
D. x initialis
+
+
D. x montoniae
+ + +
D. x tavelli
+
Cədvəldən göründüyü kimi, ayıdöşəyi növləri ən çox aşağı dağ qurşağında, sonra isə digər
qurşaqlarda yayılmışlar.
Azərbaycanın bitkiliyi, onun legendası və müasir bitki örtüyü xəritəsi L. İ. Prilipko tərəfindən
işlənilmişdir. Azərbaycanın bitkilik xəritəsi bəzi əlavələrlə 1996-cı ildə V. Hacıyevin müəllifliyi ilə
işlənib hazırlanmışdır. Bu xəritədə göstərilən Azərbaycanın bitkiliyinin 12 tipoloji vahidləri içərisində
(Alp çəmən və xalıları; subalp çəmənləri və hündürotluğu; dağ çəmənləri və çəmən bozqırları; meşə-
lər; kolluqlar; kserofit seyrək meşəlik; bataqlaşmış çəmənlər və otlu bataqlıqlar; düzən gölməçəlik və
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
257
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
subasar çəmənlər; bozqırlar; yarımsəhralar; səhralar; efemerli subtropik bitkilik), yalnız 4-də ayıdö-
şəyi növlərinin rast gəlməsi müəyyən edilmişdir: 1. Meşələr: dağ meşələri; yüksək dağlığın park me-
şəliyi; dağ kserofit (Araz palıdı ilə) palıdlığı; xeyli hissəsi mədəni subtropik bitkilərlə əvəz olunmuş
hirkan meşələri; düzənliyin palıd meşəliyi (uzunayaqlı palıdın, qızılağacın, sarmaşıqlı yalanqoz və
başqalarının bolluğu ilə qarışıq meşələr); tuqay meşəliyi (cənub söyüdün, hibrid qovağın, qarağacın,
yulğunun və başqalarının qarışığı ilə); 2. Kolluqlar; 3. Kserofit seyrək meşəlik; 4. Subalp çəmənləri
və hündürotluğu.
Azərbaycanın Ayıdöşəyi növləri öz ontogenezində, inkişaf ritminin xüsusiyyətlərinə görə
(fenoritmotiplər) 3 qrupa ayrılır:
1. Yayda yaşıl ayıdöşəyilər. Buraya aid olan növlər erkən yazdan vegetasiyaya başlayır və payızın
əvvəlində inkişafını başa vurur: Dryopteris carthusiana, D. assimilis və s. meşə qıjıları
2. Yayda və qışda yaşıl olan ayıdöşəyilər. Buraya ontogenetik inkişafında yarpaqları bir neçə dəfə
generasiya edən növlər aiddir və əsasən, hibrid mənşəli ayıdöşəyilərdir. Bu bitkilər payızın axırları və
bəzi halllarda qışda inkişaf edərək iyul-avqust aylarında solaraq quruyurlar.
3. Qışda yaşıl olanlar. Bu qrupa aid olan növlər qış mövsümü yaşıl vəziyyətdə qalırlar və onlarda
inkişaf əlamətləri müşahidə olunur. Bu qrupa əvvəlki qrupdan olan bəzi növləri aid etmək olar.
Bundan başqa, hündürboylu, yarpaqları qalın və parıltılı olan, əsasən hirkan tipli meşələrdə yayılan
ayıdöşəyi növləri də bu qrupa aiddir: D. raddeana, D. talyschensis, D. remota, D. borreri (Cədvəl 2).
Cədvəl 2. Ayıdöşəyi növlərinin ekoloji qrupları və fenoritmotipləri
Növlər
Ekoloji qrupları Fenoritmotipləri
Mezofit Kserofit Mezokserofit
Yayda
yaşıl
Yayda-qışda
yaşıl
Qışda
yaşıl
Dryopteris borreri
+
+ + +
D.schoropanensis
+
+ +
D. iranica
+
+ +
D.carthusiana
+
+ +
D. caucasica
+
+ +
D.assimilis
+
+ +
D.filix – mas
+
+ +
var. crenata
+
+ +
var.deorsolobata
+
+
var. affinis
+
+
var. setosa
+ +
D.oreades
+
+ +
D.pseudorigida
+ +
D.raddeana
+
+ + +
D.talyschensis
+
+ + +
D.remota
+
+ +
D. x sarvelae
+
+ +
D. x euxinensis
+
+ +
D. x initialis
+
+ +
D. x montoniae
+
+ +
D. x tavelli
+
+ +