“CΩmiyyΩt mΩdΩniyyΩti müdafiΩ edΩrsΩ

AssosiasiyanÕn yaradÕlmasÕnÕn  

tarixi úԥraiti, ilkin úԥrtlԥri vԥ elmi ԥsaslarÕ 

 

Keçԥn yüzilliyin 80-ci illԥrinin sonunda Azԥrbaycan tarixin yeni ça÷ÕrÕ-

úÕ qarúÕsÕnda qaldÕ vԥ müstԥqil demokratik dövlԥt kimi inkiúaf modeli seçi-

mini etdi. RespublikanÕn dövlԥt müstԥqilliyinin bԥrpa edilmԥsi ԥrԥfԥsindԥ, 

17 dekabr 1988-ci ildԥ BakÕda Azԥrbaycan Elmlԥr AkademiyasÕnÕn Ümumi 

yÕ÷Õnca÷Õ keçirildi ki, burada SSRø Elmlԥr AkademiyasÕnÕn prezidenti      

Q.ø. Marçuk iútirak edirdi. YÕ÷Õncaqda respublika Elmlԥr AkademiyasÕnÕn 

ünvanÕna tԥnqidi fikirlԥr sԥslԥndi. Fundamental elmin mühüm istiqamԥtlԥri-

nin inkiúafÕna lazÕmÕnca diqqԥt ayrÕlmadÕ÷Õ qeyd olundu. Son dövrdԥ baxÕl-

masÕ üçün ölkԥ rԥhbԥrliyinԥ respublikanÕn sosial-iqtisadi vԥ mԥnԥvi tԥrԥqqi-

sinin yardÕmÕna yönԥldilmiú bir tԥklif belԥ irԥli sürülmԥmiúdir. YÕ÷Õncaqda  

ölkԥnin sosial-mԥdԥni vԥ iqtisadi inkiúafÕnda ictimai elmlԥrin rolunun artÕrÕl-

masÕnÕn zԥruriliyi haqqÕnda mԥsԥlԥ qoyuldu. Azԥrbaycan xalqÕnÕn tarixi vԥ 

nԥzԥriyyԥsinin gԥlԥcԥk tԥdqiqatÕ priorotet mԥsԥlԥlԥr sÕrasÕnda idi. Bir yerԥ 

yÕ÷Õlan akademiklԥr qeyd etdilԥr ki, elmi fikir AzԥrbaycanÕn milli inkiúaf tԥ-

lԥbatlarÕnÕ tԥmin etmԥyԥ yardÕm edԥn aktual problemlԥrin hԥllinԥ yönԥldil-

mԥlidir

4

. 

YaranmÕú yeni tarixi úԥraitdԥ cԥmiyyԥtin sovet ictimai-siyasi sistemin-

dԥn demokratik sistemԥ - formaca demokratik, mԥzmunca milli olan yeni 

mԥdԥniyyԥtin formalaúmasÕna keçid yollarÕ haqqÕnda ciddi düúünmԥk mԥsԥ-

lԥsi Azԥrbaycan alimlԥrinin qarúÕsÕnda dururdu. øqtisadi vԥ mԥnԥvi münasi-

bԥtdԥ a÷Õr olan hԥmin keçid dövründԥ Azԥrbaycan ziyalÕlarÕnÕn hԥr bir nü-

mayԥndԥsi düúünürdü ki, hԥrtԥrԥfli inkiúafÕna vԥ tԥhlükԥsizliyinԥ yardÕm 

mԥqsԥdilԥ öz xalqÕ üçün, öz vԥtԥni üçün faydalÕ nԥ etmԥk olar? Milli inkiúaf 

tԥlԥbatlarÕ AzԥrbaycanÕn ruhi mԥdԥniyyԥtinin hԥrtԥrԥfli tԥrԥqqisinin vacibli-

yini son dԥrԥcԥ aktual etdi. Xüsusi mülkiyyԥt vԥ bazar iqtisadiyyatÕ prinsip-

lԥrinԥ ԥsaslanan demokratik cԥmiyyԥt quruculu÷u úԥraitindԥ, ölkԥdԥ mԥdԥ-

niyyԥt xadimlԥrinin yüksԥk sosial statusu vԥ müdafiԥsini qorumaq, kütlԥlԥ-

rin milli vԥ dünya mԥdԥniyyԥti nailiyyԥtlԥri vԥ nemԥtlԥrinԥ yol tapmasÕnÕ tԥ-

min etmԥk lazÕm idi. Elmin qabaqlayÕcÕ inkiúafÕnÕn, orta vԥ ali mԥktԥblԥrdԥ 

keyfiyyԥtli tԥhsilin tԥmin edilmԥsi, yeni ixtisaslar üzrԥ mütԥxԥssislԥrin ha-

zÕrlanmasÕ, qabiliyyԥtlԥri vԥ istedadlarÕndan asÕlÕ olaraq, uúaqlarÕn daha 

erkԥn selektiv surԥtdԥ seçlmԥsinin hԥyata keçirilmԥsi mühüm dövlԥt vԥzifԥsi 

oldu. Milli-mԥdԥni inkiúafÕn baúlÕca hԥrԥkԥtverici qüvvԥsini tԥúkil edԥn 

                                                            

4

 Yenidԥnqurmaya elmin töhfԥsini artÕrmaq. “Bakinskiy raboçiy” qԥzeti, 20 dekabr 1988-ci il. 

24 

alimlԥrin vԥ müԥllimlԥrin effektiv fԥaliyyԥt motivasiyasÕnÕn tԥmin edilmԥsi 

haqqÕnda mԥsԥlԥ kԥskin úԥkildԥ dayanÕrdÕ. 

Bu tԥlԥbatlarla úԥrtlԥnԥn vԥtԥnpԥrvԥrlik motivi tԥrԥfimizdԥn edilԥn 

seçimi müԥyyԥn etdi. Mԥlum oldu ki, Azԥrbaycanda demokratik dövlԥtin 

qurulmasÕna elmi yardÕm üçün ikiqat vԥzifԥnin hԥlli hԥddԥn artÕq vacibdir. 

Birincisi – XX ԥsrin ikinci yarÕsÕnda Qԥrb ölkԥlԥrindԥ vԥ Rusiyada sürԥtli 

inkiúaf alan dünya kulturologiya elminin nailiyyԥtlԥrinԥ ԥsaslanan mԥdԥniy-

yԥtin yeni, elmi anlayÕúÕnÕn cԥmiyyԥtdԥ yayÕlmasÕna yardÕm etmԥk. Sovet tԥ-

fԥkkürü stereotiplԥrini dԥf edԥrԥk, sovet dövründԥ mövcud olan, cԥmiyyԥtin 

vԥ dövlԥtin inkiúafÕnÕn baúlÕca hԥrԥkԥtverici qüvvԥsi kimi, mԥdԥniyyԥtin bö-

yük dԥyiúdirici imkanlarÕnÕ görmԥni vԥ onlardan istifadԥni mԥhdudlaúdÕran, 

“iqtisadiyyat üzԥrindԥ üstqurum” vԥ “xalq tԥsԥrrüfatÕnÕn bir hissԥsi” kimi 

formullardan uzaq, mԥdԥniyyԥtin milli anlayÕúÕnÕn formalaúmasÕna vԥtԥndaú 

yardÕmÕ etmԥk lazÕm idi. økincisi – demokratik ölkԥlԥrin sosial-mԥdԥni inki-

úafÕ vԥ nailiyyԥtlԥri tԥcrübԥsinin ciddi komparativ tԥhlilini vԥ AzԥrbaycanÕn 

rԥqabԥt qabiliyyԥtli milli inkiúafÕnÕ tԥmin etmԥk üçün onun yaradÕcÕ istifadԥ-

sini hԥyata keçirmԥk lazÕm idi. Bunun üçün Azԥrbaycan cԥmiyyԥtinin da-

vamlÕ inkiúafÕ, rifahÕ, hԥyat keyfiyyԥtini, xalqÕn fiziki vԥ mԥnԥvi sa÷lamlÕ÷Õ-

nÕ, dövlԥtin siyasi vԥ iqtisadi tԥhlükԥsizliyini, müdafiԥ qabiliyyԥti vԥ rԥqabԥ-

tԥ dözümlülüyünü, onun etibarlÕ gԥlԥcԥyini tԥmin edԥn strateji ԥhԥmiyyԥtli 

innovativ hԥyat fԥaliyyԥti modellԥri vԥ texnologiyalarÕnÕn iúlԥnib hazÕrlan-

masÕ vԥ vaxtÕnda tԥtbiq edilmԥsi üçün münbit úԥrait yaratmaq lazÕm idi. 

Belԥ strategiyanÕn mühüm siyasi vԥ idarԥçilik vԥzifԥsi ԥnԥnԥlԥrin vԥ innova-

siyalarÕn permanent sintezini tԥklif edԥn kulturogenez olmalÕ idi. XalqÕn   

çoxԥsrlik mԥdԥni irsini, Azԥrbaycan mԥdԥniyyԥtinin milli özünԥmԥxsuslu÷u 

vԥ dԥyԥrlԥr sistemini yalnÕz qorumaq deyil, hԥm dԥ milli inkiúaf vԥ zamanÕn 

ça÷ÕrÕúÕ tԥlԥbatlarÕna uy÷un olaraq, mԥdԥniyyԥt sistemi vԥ strukturunun, ԥsas 

istiqamԥtlԥr vԥ siyasi prioritetlԥrin yenidԥn qurulmasÕ idi. Bu zaman hԥm 

dünya mԥdԥniyyԥti, hԥm dԥ AzԥrbaycanÕn XX ԥsrdԥ, sovet dövründԥ 

mümkün olan sosial-mԥdԥni nailiyyԥtlԥrindԥn “külü deyil, odu” götürmԥk 

bacarÕ÷Õ vacib idi.  

Bԥzԥn yeni, sԥmԥrԥli ideyalarÕn yaxúÕ elmi tԥchizatdan daha yaxúÕ oldu÷u 

ilԥ razÕlaúmamaq çԥtin ki, mümkün olsun. Bu, elmin bütün sahԥlԥri vԥ onun nü-

mayԥndԥlԥri üçün ԥdalԥtlidir. Azԥrbaycan xalqÕnÕn ruhi mԥdԥniyyԥtinin dirçԥli-

úi vԥ tԥrԥqqisinin vԥtԥndaúlÕq instrumenti kimi, Azԥrbaycan Mԥdԥniyyԥt Asso-

siasiyasÕnÕ yaratmaq ideyasÕ ilk dԥfԥ hԥlԥ 1989-cu ildԥ Hamburq vԥ Münhendԥ 

elm tarixi üzrԥ beynԥlxalq konqressdԥ oldu÷u zaman bu ԥsԥrin müԥlliflԥrindԥn 

birindԥ baú qaldÕrmÕúdÕr. økinci dünya müharibԥsi nԥticԥsindԥ da÷ÕdÕlmÕú ölkԥsi-

25 

ni olduqca tez vԥ çox gözԥl bԥrpa edԥn alman xalqÕnÕn ruhi güc mԥnbԥyinin fik-

rԥn axtarÕúÕ, bu fasilԥsiz istehsal olunan enerji resursunun -  vԥtԥnpԥrvԥrliyԥ vԥ 

bԥrabԥr hüquqa, vԥtԥndaúlarÕn demokratik inkiúafÕna artÕrÕlmÕú yüksԥk ruhi mԥ-

dԥniyyԥtin olmasÕ anlayÕúÕna gԥtirib çÕxardÕ. XalqÕn mԥdԥniyyԥtinin yaradÕcÕ 

gücünü baúa düúmԥk üçün müharibԥnin xarabalÕqlarÕndan yenidԥn dirçԥlmiú, 

müharibԥdԥn ԥvvԥlki ilԥ müqayisԥdԥ daha da gözԥl olan Hamburqa nԥzԥr yetir-

mԥk kifayԥtdir. øntellektual mԥdԥniyyԥtin prioritet inkiúafÕ vԥ geniúlԥndirilmԥsi, 

güclü vԥ sa÷lam milli ideya vԥ meritokratiya prinsiplԥri ԥsasÕnda mԥdԥniyyԥtin 

inkiúafÕ sayԥsindԥ fantastik dԥrԥcԥdԥ qÕsa vaxt ԥrzindԥ dünya mԥdԥniyyԥti vԥ si-

vilizasiyasÕnÕn qabaqcÕl hüdudlarÕna çÕxan Yaponiya mԥdԥniyyԥtinin tarixi haq-

qÕnda kitablar vԥ mԥqalԥlԥr dԥ  belԥ bir görmԥnin düzgünlüyünü tԥsdiqlԥmԥyԥ 

yardÕm etmiúdir

5

.  

Özündԥ cԥmiyyԥtin vԥ dövlԥtin çiçԥklԥnmԥsi sirlԥrini gizlԥyԥn Almani-

ya vԥ YaponiyanÕn hԥcminԥ vԥ dԥrinliyinԥ görԥ heyranedici tarixi nailiyyԥt-

lԥrinin tԥsiri altÕnda, bu vԥ dünya sivilizasiyasÕnÕn digԥr aparÕcÕ ölkԥlԥrinin 

sosial-mԥdԥni inkiúafÕnÕn mütԥrԥqqi tarixi tԥcrübԥsi  tԥrԥfimizdԥn diqqԥtlԥ 

öyrԥnilmԥyԥ baúlandÕ. Bu tԥdqiqat prosesindԥ, dünyanÕn ümumi tarixi ilԥ ya-

naúÕ, Azԥrbaycanda o zaman hԥlԥ inkiúaf etmԥmiú müasir kulturologiyanÕn 

(dünya mԥdԥniyyԥti vԥ sivilizasiyasÕnÕn tarixi vԥ nԥzԥriyyԥsi haqqÕnda 

elmin) mahiyyԥti vԥ metodoloji ԥsaslarÕnÕn, hԥmçinin sistemli tԥhlil, davam-

lÕ inkiúaf konsepsiyasÕ, hԥyat fԥlsԥfԥsi, idarԥetmԥ mԥdԥniyyԥti xüsusiyyԥtlԥ-

rinin tԥdqiqinԥ müraciԥt etdik.

 

 

Tarixi tԥcrübԥnin vԥ dünya sosial-mԥdԥni tԥrԥqqi tԥcrübԥsi qanunauy-

÷unluqlarÕnÕn dԥrk edilmԥsi - insanÕn mürԥkkԥb inkiúaf problemlԥrinin tԥhli-

li üçün kulturologiyanÕn ԥhԥmiyyԥtini vԥ

  ԥvԥzsizliyini bizim üçün ilk dԥfԥ 

olaraq aúkar etdi. Buna görԥ dԥ mԥsԥlԥnin tarixindԥn bir qԥdԥr uzaqlaúaraq, 

kulturologiya elminin mahiyyԥti vԥ imkanlarÕnÕ açma÷a çalÕúaq.

 

Kulturologiya – insanÕn yaradÕcÕ hԥyat fԥaliyyԥti haqqÕnda, onun ma-

hiyyԥti, xüsusiyyԥtlԥri, tarixi, nailiyyԥtlԥri, inkiúaf qanunlarÕ, texnologiyalarÕ 

vԥ dԥyiúdirici imkanlarÕnÕ meydana çÕxaran elmdir. Bu, insanÕn, cԥmiyyԥtin 

                                                            

5

Azԥrbaycan konqressdԥ, Tarix muzeyi Elm tarixi úöbԥsinin müdiri, tarix elmlԥri doktoru 

Fuad Mԥmmԥdov vԥ Geologiya ønstitutunun direktoru, respublika Elmlԥr AkademiyasÕnÕn 

müxbir üzvü Akif Ԥlizadԥ (hazÕrda Azԥrbaycan Milli Elmlԥr AkademiyasÕnÕn prezidenti) 

tԥrԥfindԥn tԥmsil olunurdu. Hamburqda Azԥrbaycan alimlԥri elm tarixi vԥ mԥdԥniyyԥti 

sahԥsindԥ tanÕnmÕú türk mütԥxԥssisi, prof. Ekmeleddin øhsano÷lu ilԥ görüúdülԥr. 

Azԥrbaycan alimlԥri østanbula, elm tarixi üzrԥ beynԥlxalq simpoziuma dԥvԥt olundular ki, 

burada 1991-ci ildԥ Fuad Mԥmmԥdov “Mԥhԥmmԥd Nԥsirԥddin Tusinin hԥyat vԥ fԥaliyyԥti 

haqqÕnda”, Akif Ԥlizadԥ isԥ “Nizami Gԥncԥvinin hԥyat vԥ fԥaliyyԥti haqqÕnda”  mövzu üzrԥ 

kulturoloji mԥruzԥ ilԥ çÕxÕú etmiúlԥr. 

26 

vԥ dövlԥtin inkiúaf proseslԥrinin qanunauy÷unluqlarÕ haqqÕnda müntԥzԥm ola-

raq yaradÕcÕ surԥtdԥ zԥnginlԥúԥn biliklԥr sistemidir. O, anlayÕúlar, metodologi-

ya vԥ universal tԥdqiqat metodlarÕ iúlԥyib hazÕrlayÕr, insanÕn tarixi inkiúaf tԥc-

rübԥsini, dövlԥt quruculu÷u vԥ idarԥçiliyi praktikasÕnÕ öyrԥnir, nԥticԥlԥr vԥ 

ümumilԥúdirmԥlԥr edir, insanÕn mükԥmmԥllԥúmԥsinԥ yardÕm edԥn yeni stra-

tegiya vԥ modellԥr, ictimai tԥrԥqqini vԥ dövlԥtin modernlԥúmԥsini tԥmin edԥn 

davamlÕ, rԥqabԥt qabiliyyԥtli vԥ tԥhlükԥsiz texnologiyalar yaradÕr. 

Kulturologiya insanÕn úüurunu dԥrk etmԥyԥ vԥ dԥyiúmԥyԥ yardÕm edir 

ki, onsuz insanlarÕ effektiv idarԥ etmԥk mümkün deyil. Bu sԥbԥbdԥn dünya 

mԥdԥniyyԥti tarixinin, sivilizasiyanÕn inkiúaf qanunlarÕ vԥ texnologiyalarÕ-

nÕn, fԥrdi vԥ beynԥlxalq münasibԥtlԥr mԥdԥniyyԥtinin, tԥfԥkkürün vԥ ictimai 

fikrin formalaúmasÕ proseslԥrinin sistemli kulturoloji tԥhlili - müasir sosial 

mühԥndisliyin, tarixi proseslԥrin düzgün dԥrk edilmԥsi vԥ effektiv idarԥçilik 

qԥrarlarÕnÕn qԥbul edilmԥsinin, gԥlԥcԥyin proqnozlaúdÕrÕlmasÕ vԥ qurulmasÕ-

nÕn ԥsasÕnÕ tԥúkil edir. Dünya mԥdԥniyyԥti vԥ sivilizasiyasÕnÕn aparÕcÕ ideo-

loji vԥ elmi-maariflԥndirici inkiúaf amilinԥ çevrilԥrԥk, kulturologiya insanla-

rÕn kreativliyini yüksԥltmԥyԥ yardÕm edir. Sosial-iqtisadi tԥrԥqqi, rifah vԥ 

hԥyat keyfiyyԥti mԥnbԥyi olan “biliklԥr cԥmiyyԥtinin” formalaúmasÕ úԥrai-

tindԥ, elmi-tԥdqiqat yolu ilԥ ԥldԥ edilԥn kulturoloji bilik – insanÕn, cԥmiyyԥ-

tin vԥ dövlԥtin getdikcԥ daha artÕq tԥúkilati inkiúaf prinsipi olur, insanÕn ya-

radÕcÕ fԥallÕ÷Õna pozitiv tԥsir göstԥrir. FloridanÕn Toronto Riçard Universiteti 

nԥzdindԥki “Martin Prosperity Institute” Kanada institutunun direktoru vԥ 

Kanada universitetinin professoru AlbertÕ, kulturoloq Niko ùter ԥmin idilԥr 

ki, bԥúԥriyyԥtin gԥlԥcԥyi “biliklԥr cԥmiyyԥtinin” vԥ “kreativ sinfin” – “gԥlԥ-

cԥyi dԥyiúԥn insanlarÕn” ardÕncadÕr. “Biliklԥr cԥmiyyԥtindԥ” elmin aparÕcÕ 

rolunu göstԥrԥrԥk,  Niko ùter haqlÕ olaraq qeyd edir ki, “elmdԥ vԥ elm vasi-

tԥsilԥ yeni dünya yaranÕr ki, burada bütün sahԥlԥrdԥ bilik (tԥrԥfimizdԥn qeyd 

edilmiúdir – F.M.) tam artan ölçüdԥ insan fԥaliyyԥtinin ԥsas vԥ rԥhbԥr prinsi-

pinԥ çevrilir”. 

Mԥdԥniyyԥt haqqÕnda elm kimi, kulturologiya dünya sivilizasiyasÕnÕn 

müasir inkiúaf mԥrhԥlԥsindԥ XXI ԥsrin aparÕcÕ elmi paradiqmasÕ olmuúdur. 

Özünün universal kulturoloji xarakteri sayԥsindԥ kulturologiya, onu “elmlԥ-

rin úahzadԥsi” edԥn böyük tԥdqiqat imkanlarÕna malikdir. Kulturoloji bilik-

lԥr, sԥriútԥlilik vԥ cavabdehlik u÷urlu vԥ davamlÕ inkiúaf üçün úԥrtdir. Bugün 

universal kulturoloji biliklԥr olmadan, elm vԥ texnologiyanÕn, tibb vԥ ekolo-

giyanÕn, dövlԥt idarԥçiliyi vԥ hüquq sisteminin inkiúaf tԥlԥbatlarÕnÕ tԥmin 

etmԥk üçün tԥhsilin yüksԥk keyfiyyԥtini dԥ tԥsԥvvür etmԥk çԥtindir. Kultu-

roloji biliklԥr bugün sԥnaye vԥ kԥnd tԥsԥrrüfatÕnÕn ehtiyaclarÕ üçün ixtisaslÕ 

27 

fԥhlԥ qüvvԥsi resurslarÕnÕn formalaúdÕrÕlmasÕ, tikinti vԥ nԥqliyyat, ticarԥt vԥ 

xidmԥt sahԥlԥri üçün dԥ lazÕmdÕr. Eyni zamanda ԥmԥk bazarÕnÕn tԥlԥbatlarÕ-

na uy÷un olaraq, mütԥxԥssislԥrin yenidԥn hazÕrlanmasÕ müxtԥlif peúԥ vԥ ma-

raq insanlarÕnda universal kulturoloji biliklԥrin formalaúdÕrÕlmasÕnÕ tԥlԥb edir. 

Bu mԥsԥlԥnin aktuallÕ÷Õ, ԥsas kapital kimi nԥzԥrdԥn keçirilmԥli olan zehni ԥmԥk 

iúçilԥrinin mԥhsuldarlÕ÷ÕnÕn artÕrÕlmasÕnÕn müasir iqtisadiyyat üçün baúlÕca ol-

du÷unu hesab edԥn Piter Drukerin nԥzԥriyyԥsi ilԥ dԥ tԥsdiqlԥnir. Akademik 

A.S. Zapesotski qeyd edir ki, “son zamanlar hüquq elmi getdikcԥ daha böyük 

nisbԥtdԥ kulturologiyanÕn xüsusiyyԥtlԥrini özündԥ ԥks etdirir. øqtisadiyyat sahԥ-

sindԥ son illԥrin Nobel mükafatÕ laureatlarÕnÕn ԥksԥriyyԥti aydÕn úԥkildԥ ifadԥ 

edilmiú kulturoloji aksentlԥrԥ görԥ tԥltif edilmiúlԥr”.   

KulturologiyanÕn geniú diapazonu onun fԥnlԥrarasÕ xarakteri vԥ öyrԥni-

lԥn obyektlԥrԥ sistemli yanaúmasÕ ilԥ úԥrtlԥnir. Bu fundamental elm bir çox 

sosial, humanitar vԥ tԥbiyyat elmlԥrinin nailiyyԥtlԥri vԥ metodlarÕnÕ  özündԥ 

birlԥúdirir. Bu – tarix vԥ fԥlsԥfԥ, antropologiya vԥ psixologiya, arxeologiya 

vԥ etnoqrafiya, sosiologiya vԥ politologiya, iqtisadiyyat vԥ hüquq elmi, co÷-

rafiya vԥ ölkԥúünaslÕq, tibb vԥ ekologiya, diplomatiya vԥ dinúünaslÕq, filolo-

giya vԥ dilçilik, sԥnԥtúünaslÕq vԥ pedaqogikadÕr. Bununla yanaúÕ kulturolo-

giya - mԥdԥni vԥ sosial antropologiyanÕ, etnologiyanÕ, mԥdԥniyyԥt tԥdqiqat-

larÕnÕ vԥ qԥrb ölkԥlԥrindԥ yayÕlan, insanÕ vԥ cԥmiyyԥti öyrԥnԥn digԥr qarúÕ-

lÕqlÕ ԥlaqԥli tԥdqiqat istiqamԥtlԥrini ԥhatԥ edir. Buna görԥ elmin ԥnԥnԥvi sa-

hԥlԥrini dԥyiúdirmԥdԥn, o özünün xüsusi tԥdqiqat metodologiyasÕ, obyekti 

vԥ predmetinԥ malikdir. Mԥdԥniyyԥtin obyekti – insanÕn yaradÕcÕ hԥyat fԥa-

liyyԥti, onun tarixi vԥ pozitiv nailiyyԥtlԥridir. KulturologiyanÕn predmeti – 

cԥmiyyԥt, dövlԥt, elm, tԥhsil, idarԥçilik, siyasԥt, úԥxsiyyԥt, ailԥ münasibԥtlԥ-

ri, informasiya vԥ mԥtbuat, qeyri-hökumԥt tԥúkilatlarÕ, muzey iúi vԥ s. kimi, 

mԥdԥniyyԥtin sosial institutlarÕ vԥ insanÕn hԥyat fԥaliyyԥti sahԥlԥridir. Bu-

nunla yanaúÕ mԥdԥniyyԥtin arxitektonikasÕ vԥ semantikasÕ, baza arxetiplԥri 

vԥ obrazlarÕ, mentallÕq, dԥyԥr-norma vԥ simvolok mԥzmun, ԥnԥnԥlԥr vԥ in-

novasiyalar, mԥdԥniyyԥt dinamikasÕnda qoruma vԥ dԥyiúmԥ proseslԥri, sivi-

lizasiyalarÕn vԥ mԥdԥniyyԥt dialoqlarÕnÕn tԥhlili kimi ԥnԥnԥvi tԥdqiqat prob-

lemlԥri müasir kulturologiyanÕn görüú dairԥsindԥ yerlԥúir. 

KulturologiyanÕn sistemli yanaúmaya ԥsaslanan nԥzԥri vԥ metodoloji 

instrumentarilԥri insan mԥdԥniyyԥtinin dԥrin qatlarÕnÕ açma÷a, müxtԥlif mԥ-

dԥniyyԥtlԥrdԥ ümumi vԥ fԥrqli olanÕ müԥyyԥn etmԥyԥ, hԥm eyni bir mԥdԥ-

niyyԥtdԥ, hԥm dԥ dünya mԥdԥniyyԥti vԥ sivilizasiyasÕnÕn polietnik sahԥsindԥ 

insanlar arasÕnda müvԥffԥqiyyԥtli strateji kommunikasiyaya daha optimal 

yollar vԥ yanaúmalarÕ aúkar etmԥyԥ imkan verir. Kulturologiya bԥúԥriyyԥt 

28 

tԥrԥfindԥn qazanÕlan tarixi nailiyyԥtlԥr haqqÕnda yalnÕz biliklԥ zԥnginlԥú-

mԥkdԥ deyil, hԥm dԥ insanÕn inkiúaf vasitԥsi vԥ mԥqsԥdi olan ruhi mԥdԥniy-

yԥtin mahiyyԥti, xüsusiyyԥtlԥri, inkiúaf qanunlarÕ, texnologiyalarÕ vԥ yeni 

imkanlarÕnÕ düzgün dԥrk etmԥkdԥ insana yardÕm edir. O, úԥxsiyyԥt, ailԥ, 

úԥxsiyyԥtlԥrarasÕ vԥ beynԥlxalq münasibԥtlԥrdԥn baúlayaraq, cԥmiyyԥt, döv-

lԥtçilik, siyasi vԥ idarԥetmԥ mԥdԥniyyԥtinԥdԥk müxtԥlif istiqamԥtlԥri iúlԥyib 

hazÕrlama÷a qadirdir. Bunun sayԥsindԥ kulturologiyanÕn fundamental nailiyyԥt-

lԥrinin öyrԥnilmԥsi vԥ úüurlu, yaradÕcÕ istifadԥsi – insan tԥbiԥtinin, insan cԥmiy-

yԥtinin, insanlarÕn xarakterlԥri vԥ davranÕúlarÕnÕn inkiúaf qanunlarÕnÕn daha yax-

úÕ anlaúÕlmasÕna, gԥlԥcԥyi proqnozlaúdÕrma÷a vԥ insanÕn xoúbԥxtliyi üçün yeni 

imkanlarÕn açÕlmasÕna imkan verir. Buna görԥ tԥhsil vԥ maarifçilik sistemi vasi-

tԥsilԥ müasir kulturologiya elminin nailiyyԥtlԥrinin yayÕlmasÕ obyektiv tԥlԥbata 

çevrilir. Bu tԥlԥbatÕn tԥmin edilmԥsi Azԥrbaycan cԥmiyyԥtinin - insanÕn hԥyat 

fԥaliyyԥtinin mahiyyԥti, xüsusiyyԥtlԥri, tarixi vԥ müxtԥlif sahԥlԥrdԥ nailiyyԥtlԥri 

haqqÕnda biliklԥrinin inkiúaf etdirilmԥsinԥ, insanÕn inkiúaf qanunlarÕ vԥ texnolo-

giyalarÕnÕn düzgün dԥrk edilmԥsinԥ, mütԥxԥssislԥrin, vԥtԥndaúlarÕn, siyasԥtçilԥ-

rin vԥ idarԥçilԥrin inkiúafÕ, yeni imkanlarÕ görmԥ vԥ tԥhlükԥsiz gԥlԥcԥyin qurul-

masÕ üçün zԥruri olan faktlar, hadisԥlԥr vԥ insanlarÕn elmi ԥsaslanmÕú qiymԥt-

lԥndirilmԥsinԥ imkan yaradacaqdÕr. 

KulturologiyanÕn ԥsaslarÕnÕn öyrԥnilmԥsi - inkiúafÕn sԥviyyԥsi, vasitԥlԥ-

ri vԥ mԥqsԥdinin göstԥricisi olan mԥdԥniyyԥtin Azԥrbaycan elmi üçün yeni 

anlamÕ ilԥ biliklԥrimizi zԥnginlԥúdirmiúdir. Bu anlayÕú çԥrçivԥsindԥ aydÕn ol-

du ki, “ikinci, süni tԥbiԥt” vԥ “hԥyat tԥrzi” olaraq, mԥdԥniyyԥt insanÕn inki-

úafÕ üçün çox böyük potensial imkanlara malikdir. Bu imkanlarÕn zaman vԥ 

mԥkan daxilindԥ düzgün qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ insanlarÕn yüksԥk hԥyat     

sԥviyyԥsini, cԥmiyyԥtin mԥnԥvi sa÷lamlÕ÷ÕnÕ, dövlԥtin sabit vԥ tԥhlükԥsiz  

inkiúafÕnÕ tԥmin edԥn kulturoloji sosial fԥaliyyԥt texnlogiyalarÕnÕn iúlԥnib 

hazÕrlanmasÕ üçün tarixi tԥlԥbat meydana çÕxmÕúdÕr. 

Bu problemlԥrin sԥriútԥli hԥllinin zԥruriliyi, öz növbԥsindԥ, zamanÕn ta-

rixi ça÷ÕrÕúÕna uy÷un olan vԥ gԥlԥcԥyin müsbԥt obrazÕnÕ yaratma÷Õ nԥzԥrdԥ 

tutan mԥdԥniyyԥtin inkiúafÕ sahԥsindԥ elmi ԥsaslanmÕú dövlԥt siyasԥtinin iú-

lԥnib hazÕrlanmasÕ vԥ hԥyata keçirilmԥsi tԥlԥbatÕnÕ gündԥmԥ gԥtirdi. SSRø-

nin da÷ÕlmasÕ úԥraitindԥ respublikanÕn hԥyat qabiliyyԥtinin yüksԥldilmԥsi vԥ 

ölkԥnin gԥlԥcԥk obrazÕnÕn pozitiv proqnozlaúdÕrÕlmasÕ, nԥzԥri cԥhԥtdԥn, döv-

lԥtin inkiúaf templԥrinin tԥdricԥn qabaqcÕl ölkԥlԥr sԥviyyԥsinԥ qaldÕrÕlmasÕ-

nÕ, vԥ milli sԥviyyԥdԥ yüksԥk ԥmԥk mԥdԥniyyԥtinin hԥr yerdԥ tԥmin olunma-

sÕ úԥrtilԥ, bu templԥri heç olmasa faizin kiçik bir hissԥsi qԥdԥr ötüb keçmԥyi 

ehtimal edirdi. Ölkԥyԥ yeni, rԥqabԥt qabiliyyԥtli idarԥçilik texnologiyalarÕ vԥ 

29 

cԥmiyyԥtin sosial-mԥdԥni inkiúafÕnÕn innovativ modellԥri lazÕm idi. Mԥdԥ-

niyyԥtin köhnԥ sosial institutlarÕnÕn islahatÕ vԥ onun Azԥrbaycan cԥmiyyԥti-

nin yeni tarixi inkiúaf mԥrhԥlԥsi úԥraitinԥ vԥ tendensiyalarÕna uy÷un olan vԥ 

AzԥrbaycanÕn effektiv modernlԥúmԥsini, xalqÕn hԥyat fԥaliyyԥtinin qlobal-

laúma úԥraitinԥ uy÷unlaúmasÕnÕ tԥmin edԥn yeni sosial institutlarÕn yaradÕl-

masÕ tԥlԥbatÕ meydana çÕxdÕ. ùübhԥ do÷urmurdu ki, istԥr unitar, istԥrsԥ dԥ 

federal demokratik ölkԥlԥrin daha iú qabiliyyԥtli modellԥrini Azԥrbaycan 

xalqÕnÕn mԥdԥni özünԥmԥxsuslu÷una vԥ dünya sivilizasiyasÕndakÕ dԥyiúik-

liklԥrԥ uy÷un yaradÕcÕ úԥkildԥ istifadԥ etmԥk lazÕm idi.  

AssosiasiyanÕn yaradÕlmasÕ üzrԥ iú, tԥrԥfimizdԥn toplanan yeni, kultu-

roloji biliklԥrin vԥ BMT vԥ YUNESKO-nun himayԥsi altÕnda keçirilԥn, bԥ-

úԥriyyԥtin inkiúafÕnda ruhi mԥdԥniyyԥtin ԥsas rolunu qeyd edԥn dünya mԥ-

dԥniyyԥti inkiúafÕnÕn Ümumdünya onilliyinin ideyalarÕnÕn tԥsiri altÕnda 

1989-cu ildԥ baúlandÕ. Bu vaxt üçün rԥqabԥtԥ dözümlü “milli inkiúaf texno-

logiyalarÕ” axtarÕúlarÕnda - Almaniya, Yaponiya, ABù, Böyük Britaniya, 

Rusiya, Fransa, øsveç, Norveç, Daniya, Tayvan, Sinqapur, Honkonq vԥ dün-

yanÕn digԥr inkiúaf etmiú ölkԥlԥrinin inkiúaf tԥcrübԥsi vԥ qanunauy÷unluqla-

rÕnÕn tanÕúlÕq komparativ-sistemli tԥhlili tԥrԥfimizdԥn artÕq keçirilmiúdir. 

Tԥhlil tԥsdiq etdi ki, güclü dövlԥtin bütün nailiyyԥtlԥrinin ԥsasÕnda millԥtin 

yüksԥk ruhi mԥdԥniyyԥti dayanÕr. O, milli inkiúafÕn baúlÕca hԥrԥkԥtverici 

qüvvԥsi kimi, ruhi, xüsusilԥ, intellektual mԥdԥniyyԥtin böyük dԥyiúdirici im-

kanlarÕnÕ göstԥrdi. Tamamilԥ aydÕn oldu ki, insan dԥyԥrinin ԥsl meyarÕ – nԥ 

milliyyԥt, nԥ din, nԥ yaú, nԥ cins, nԥ do÷um yeri deyil, lakin onun ruhi – in-

tellektual vԥ etik mԥdԥniyyԥtidir. Bu sԥbԥbdԥn vԥtԥndaúlarÕmÕzÕn ruhi, ilk 

növbԥdԥ, intellektual vԥ etik mԥdԥniyyԥtinin inkiúaf etdirilmԥsi vasitԥsilԥ, 

Azԥrbaycanda sosial cԥhԥtdԥn fԥal úԥxsiyyԥtlԥr vԥ liderlԥrin formalaúmasÕna 

yardÕm – milli maraqlara xidmԥtin ԥn yaxúÕ formasÕ, ԥn yüksԥk xeyriyyԥçilik 

vԥ ԥsl vԥtԥnpԥrvԥrlik ola bilԥrdi. AlÕnan nԥticԥlԥr ԥsasÕnda “Azԥrbaycanda 

yeni demokratik mԥdԥniyyԥtin formalaúmasÕna dair” kulturoloji konsepsiya 

iúlԥnib hazÕrlandÕ ki, bu da “Simurq” Azԥrbaycan Mԥdԥniyyԥt Assosiasiya-

sÕnÕn yaranmasÕnÕn ԥsasÕnÕ tԥúkil etdi.  

Milli mԥdԥniyyԥtin innovativ inkiúaf  konsepsiyasÕnÕn hazÕrlanmasÕ zama-

nÕ müԥllif, ilk olaraq, Lesli Alvin Uayt, Abraham Harold Maslou, Osvald 

ùpenqler, Arnold Toynbi, Dmitri Lixaçov, Alfred Adler vԥ digԥr tanÕnmÕú kul-

turoloqlarÕn nԥzԥriyyԥlԥri vԥ elmi iúlԥmԥlԥrinԥ ԥsaslanmÕúdÕr. Xüsusilԥ, kulturo-

logiyanÕn banisi, mԥúhur Amerika alim-antropoloqu Lesli UaytÕn (1900-1975) 

“insanÕn davranÕúÕ onun mԥdԥniyyԥtinin dԥyiúmԥsi ilԥ dԥyiúir” qanunu onun tԥ-

rԥfindԥn baza ideyasÕ qismindԥ istifadԥ edilmiúdir.   

30 

Bununla yanaúÕ görkԥmli Amerika psixoloqu, transpersonal psixologi-

yanÕn banisi Abraham Maslounun (1908-1970) “mԥdԥniyyԥt vԥ insan” kon-

sepsiyasÕndan da istifadԥ edilmiúdir. A. Maslou mԥdԥniyyԥtin insanÕn tԥlԥ-

batlarÕnÕ ödԥmԥk vԥ úԥxsiyyԥtin potensial imkanlarÕnÕn sosial reallaúdÕrÕlma-

sÕ üçün ԥlveriúli úԥrait yaratmaq qabiliyyԥtini onun tԥkmillԥúdirilmԥsi meya-

rÕ kimi müԥyyԥn etmiúdir. Maslou tԥrԥfindԥn iúlԥnmiú “ideal cԥmiyyԥt” 

modeli - insanÕn harmoniyasÕ, tԥhlükԥsizliyi, mԥdԥniyyԥtin sosial institutla-

rÕnÕn humanist dԥyiúdirilmԥsi vasitԥsilԥ qabiliyyԥtlԥrin vԥ özünü reallaúdÕr-

manÕn maksimal inkiúaf  imkanlarÕ vԥ insanlarÕn úüurunun dԥyiúdirilmԥsi 

prinsiplԥri ԥsasÕnda qurulmuúdur. ”Fԥrdi psixologiya” mԥktԥbinin banisi, 

Avstriya psixoloqu Alfred Adler (1870-1937) hesab edirdi ki, insanÕn psixo-

logiyasÕ ԥsasԥn, onun fizioloji vԥ bioloji sԥbԥblԥrlԥ deyil, sosial hԥyat fԥaliy-

yԥti úԥraiti ilԥ izah edilmԥlidir. Adlerԥ görԥ, insanÕn davranÕúÕ bir çox cԥhԥt-

dԥn onun hakimiyyԥtԥ vԥ üstünlüyԥ can atmasÕ ilԥ ԥsaslanÕr. Lakin üstünlük 

ԥldԥ etmԥk prinsipi müxtԥlif mԥdԥniyyԥtlԥrdԥ vԥ müxtԥlif sosial mühitdԥ 

müxtԥlif formalara malik ola bilԥr. Bu zaman üstünlüyԥ can atma - mühit-

dԥn, insanÕn mԥqsԥdlԥri vԥ mԥdԥniyyԥtindԥn asÕlÕ olaraq, hԥm yaradÕcÕ nai-

liyyԥtlԥr, hԥm dԥ fԥrdin antisosial davranÕú  mԥnbԥyi ola bilԥr.

 

 

Milli mԥdԥniyyԥt konsepsiyasÕnÕn hazÕrlanmasÕ prosesindԥ müԥllif, 

úԥxsiyyԥtlԥr vԥ liderlԥrin inkiúafÕ, professional xarakterli müxtԥlif prob-

lemlԥrin sistemli vԥ situasiyalÕ tԥhlili üçün kulturologiyanÕn imkanlarÕnÕ tԥs-

diqlԥyԥn dünya kulturoloji fikri ilԥ daha geniú surԥtdԥ tanÕú olma÷a sԥy gös-

tԥrmiúdir. Onlar mԥdԥni standartlara vԥ inkiúaf tԥlԥbatlarÕna, insanlarÕn göz-

lԥmԥlԥrinԥ uy÷unluq nöqteyi-nԥzԥrindԥn mԥdԥniyyԥtin vԥziyyԥtinin verifi-

kasiya olunmuú (yoxlanÕlmÕú, tԥsdiqlԥnmiú) qiymԥtlԥndirilmԥsini nԥzԥrdԥ 

tutan kulturoloji ekspertizanÕn hԥyata keçirilmԥsi üçün dԥ olduqca mԥhsul-

dar ola bilԥrdi. Nԥticԥdԥ mԥlum olmuúdur ki, insanÕn inkiúafÕna vԥ idarԥçi-

liyin konkret vԥ mürԥkkԥb problemlԥrinin sistemli tԥhlilinԥ kulturoloji ya-

naúma – cԥmiyyԥtin modernlԥúmԥsi, úԥxsiyyԥtin tԥkmillԥúdirilmԥsi, sosial-

siyasi mԥdԥniyyԥt, effektiv idarԥçiliyin innovativ modellԥri vԥ paradiqma-

larÕnÕn qurulmasÕ üçün böyük imkanlar açÕr. Q.V.F. Hegel, J.J. Russo, 

F.M.A. Volter, ø.V. Höte, D. Neru, Ԥ. Taylor, L. Morqan, F. Boas, L. Uayt, 

M. Mid, A. Maslou, A. Toynbi, O. ùpenqler, M. Veber, ø. Kant, F. Engels,    

M. Horkhaymer, Q. Markuze, T. Adorno, H. Rikkert, Y. Habermas, Y. Lippert,           

K. Yaspers, B. Malinovski, A. Boqdanov, C. Bernal, Lütfi Zadԥnin, hԥmçinin  

T.  Parsons,  H.  Hesse,  V.  Diltey,  ø.  Saburo,  Ԥ.Orteqa-i-Qasset,  ø.  Herder,             

G. Zimmel, P. Sorokin, A. Veber, D. Bell, A. Berqson, J. Attali, A. Auerbax,   

V. Vindelband, R. Merton, E. Munye, T. Nakane, V. Ostvald, T. ùarden vԥ di-

31 

gԥr mԥúhur alimlԥr, yazÕçÕlar vԥ maarifçilԥrin, Frankfurt mԥktԥbi vԥ “Annallar” 

mԥktԥbinin tԥdqiqatlarÕ ilԥ tanÕú olmaqla, buna ԥmin olmaq çԥtin deyil. N. Kon-

rad, M. Baxtin, V. Vernadski, Q. Vernadski, L. Qumilev, N. Berdyayev, 

M. Blok, H. Rerix, V. Muravyev, M. Kaqan, L. Kertman, A. Petrov, Q. Vol-

kov, D. Lixaçov,  M. Kim, V. Masson, Y. Jdanov, H. Zlobin, V. Mejuyev vԥ di-

gԥr rus alimlԥrinin ԥsԥrlԥri kulturologiyanÕn elmi vԥ praktik dԥyԥrini dԥrindԥn 

dԥrk etmԥk üçün böyük ԥhԥmiyyԥt daúÕyÕr.

  

“Simurq” AMA tԥrԥfindԥn iúlԥnib hazÕrlanmÕú mԥdԥniyyԥt konsepsiya-

sÕ öz baúlan÷ÕcÕnÕ mԥdԥniyyԥt haqqÕnda elm olan kulturologiya mԥnbԥlԥrin-

dԥn götürür ki, bu mԥnbԥlԥr XIX ԥsrin sonu XX ԥsrin ԥvvԥlinԥ aid edilԥ bi-

lԥr. Hԥlԥ XIX ԥsrin sonunda Qԥrbin elmi dairԥlԥrindԥ mԥdԥniyyԥt haqqÕnda 

elmlԥrin yollarÕ vԥ mԥqsԥdlԥri barԥdԥ gözlԥnilԥn nԥticԥlԥri vermԥyԥn diskus-

siyalar aparÕlÕrdÕ. Bu dövrdԥ Baden neokantian mԥktԥbinin banilԥrindԥn biri, 

alman mԥdԥniyyԥt filosofu Henrix Rikkert (1863-1936) mԥdԥniyyԥt haqqÕn-

da elmin tԥyinatÕnÕn düzgün dԥrk edilmԥsinin zԥruriliyinԥ diqqԥt yetirdi. 

1911-ci ildԥ Sankt-Peterburqda H. Rikkertin “Tԥbiԥt haqqÕnda elmlԥr vԥ mԥ-

dԥniyyԥt haqqÕnda elmlԥr” kitabÕ dԥrc olundu. Kitabda alman alimi qeyd 

edir ki, ø. Kant, Q.V.F. Hegel vԥ alman klassik fԥlsԥfԥsinin digԥr nümayԥn-

dԥlԥri tԥrԥfindԥn verilԥn ümumi anlayÕúlara baxmayaraq, ԥvvԥlki dövrün 

cԥhdlԥri “mԥdԥniyyԥt haqqÕnda elmlԥrԥ onlarÕn vԥzifԥlԥrinin müԥyyԥn edil-

mԥsi vԥ aydÕnlaúdÕrÕlmasÕ üçün yardÕm etmԥdi”. Henrix Rikkert vahid tam 

olan gerçԥkliyin, hԥm tԥbiԥt haqqÕnda elmlԥrin, hԥm mԥdԥniyyԥt haqqÕnda 

elmlԥrin daxil oldu÷u vahid elm tԥrԥfindԥn dԥ öyrԥnilԥ bilmԥsi haqqÕnda fi-

kir söylԥdi. Bu zaman tԥbiԥt elmlԥri tԥdqiqatÕ “mԥdԥniyyԥt” termini altÕnda 

birlԥúԥn obyektlԥrin tԥdqiqi ilԥ tamamlanmalÕdÕr. Belԥliklԥ, gerçԥkliyin öy-

rԥnilmԥsi tԥbiԥt haqqÕnda elmlԥr vԥ tarixi metodun xüsusi yer aldÕ÷Õ mԥdԥ-

niyyԥt haqqÕnda elmlԥrlԥ hԥyata keçirilmԥlidir. 

Henrix Rikkert mԥdԥniyyԥti, hԥm ruhi vԥ maddi hԥyatÕn vԥhdԥti kimi, 

hԥm dԥ tԥbiԥtԥ zidd olaraq nԥzԥrdԥn keçirirdi, o ya bilavasitԥ insan tԥrԥfin-

dԥn yaradÕlmÕú, onun dԥyԥrlԥndirdiyi mԥqsԥdlԥrԥ uy÷un hԥrԥkԥt edir, yaxud 

da onunla ba÷lÕ olan dԥyԥrlԥr naminԥ úüurlu olaraq yetiúdirilmiúdir. Mԥdԥ-

niyyԥtin dԥyiúmԥz mahiyyԥti haqqÕnda danÕúaraq, özünün dԥyԥrli konsepsi-

yasÕnda o qeyd edirdi ki, “mԥdԥniyyԥtin bütün tԥzahürlԥrindԥ biz hԥmiúԥ in-

san tԥrԥfindԥn qԥbul edilmiú dԥyԥrin tԥcԥssümünü tapÕrÕq ki, onun naminԥ 

insanlar tԥrԥfindԥn bu tԥzahürlԥr yaradÕlmÕúdÕr... Buna görԥ dԥ mԥdԥniyyԥt 

obyektlԥrindԥ dԥyԥrlԥr tԥmԥli qoyulmuúdur”. Mԥdԥniyyԥtin cԥmiyyԥtin ma-

raqlarÕ naminԥ yaradÕlan rifah kimi ali mԥnasÕnÕ görԥrԥk, alim bununla yana-

úÕ qeyd edirdi ki, “hԥr bir mԥdԥniyyԥt tԥzahürü, ԥgԥr onun ԥsasÕnÕ tԥúkil edԥn 

32 

dԥyԥrdԥn uzaqlaúarsa, o hԥm dԥ tԥbiԥtin tԥrkib hissԥsi kimi, onunla ԥlaqԥdԥ 

nԥzԥrdԥn keçirilmԥlidir”.  

Mԥdԥniyyԥti tԥdqiq edԥn elmi qeyd etmԥk üçün “kulturologiya” termi-

nini 1909-cu ildԥ ilk dԥfԥ XX ԥsrin böyük elm vԥ naturfilosofiya (tԥbiԥt fԥl-

sԥfԥsi) islahatçÕsÕ, Nobel mükafatÕ laureatÕ, görkԥmli alman alim-fizik-kim-

yaçÕsÕ vԥ mԥdԥniyyԥt filosofu, úüuru enerji kimi, mԥdԥniyyԥtin funksiyasÕnÕ 

isԥ enerjinin saxlanmasÕ vԥ qorunmasÕ kimi nԥzԥrdԥn keçirԥn Vilhelm 

Ostvald tԥtbiq etmiúdir. Özünün “Mԥdԥniyyԥt haqqÕnda elmin energetik 

ԥsaslarÕ” ԥsԥrindԥ (1909) V. Ostvald hԥyat fԥaliyyԥtini transformasiya edil-

miú tԥbii enerji formasÕ kimi müԥyyԥn etdi. Energetizm ideyasÕnÕ irԥli sürԥ-

rԥk o, tԥbiԥtin vԥ mԥdԥniyyԥtin ԥsas fԥlsԥfi mahiyyԥtini onunla ԥlaqԥlԥndirir-

di, vԥ mԥdԥniyyԥt vasitԥsilԥ enerjini ԥbԥs yerԥ sԥrf etmԥdԥn, düzgün istifadԥ 

etmԥyin zԥruriliyinԥ diqqԥt yetirirdi. Mԥdԥniyyԥti bԥúԥriyyԥtin tԥrԥqqisinԥ 

xidmԥt edԥn amillԥrin vԥhdԥti kimi nԥzԥrdԥn keçirԥrԥk, V. Ostvald  siviliza-

siyalarda baú verԥn real proseslԥri öyrԥnԥcԥk mԥdԥniyyԥt haqqÕnda elmin 

yaradÕlmasÕ zԥruriliyi haqqÕnda bildirmiúdir. Cԥmiyyԥt haqqÕndakÕ elmin bi-

ologiyanÕn xüsusi tarixi hadisԥsi olmaqla, psixofiziologiyadan az fԥrqlԥndi-

yini hesab edԥrԥk, Ostvald 1915-ci ildԥ XX ԥsrin elmlԥr sistemindԥ kulturo-

logiyanÕn yerini müԥyyԥn etdi.  

Elmin inkiúafÕ hԥmiúԥ çԥtin yolla gedir. Prof. Q. Qrenevski ԥdalԥtli olaraq 

qeyd etmiúdir ki, “YalnÕz evin inúasÕ fundamentdԥn baúlanÕr, elmin inúasÕnda 

isԥ onun ԥsaslarÕ adԥtԥn çox gec meydana çÕxÕr”. ønteqral elm kimi müasir kul-

turologiyanÕn banisi Amerika antropoloqu Lesli Alvin Uayt (1900-1975) 1949-

cu ildԥ nԥúr edilmiú mԥúhur “Mԥdԥniyyԥt haqqÕnda elm” kitabÕnÕn müԥllifidir. 

Uayt mԥdԥniyyԥti insanÕn enerjisi ilԥ úԥrtlԥnԥn, texnoloji (baúlÕca), sosial vԥ ide-

oloji altsistemlԥrdԥn ibarԥt, cԥmdԥ insanÕn hԥyat fԥaliyyԥtini tԥmin edԥn bütöv, 

mütԥúԥkkil, qarúÕlÕqlÕ ԥlaqԥli vԥ inteqrasiya edilmiú sistem kimi nԥzԥrdԥn keçi-

rirdi. KulturologiyanÕn tԥúԥkkül tapmasÕ vԥ inkiúafÕnda L.A. UaytÕn ԥsas töhfԥsi 

mԥdԥniyyԥt anlayÕúÕnÕn yeni konsepsiyasÕnÕn yaradÕlmasÕ, mԥdԥniyyԥt tԥkamülü 

konsepsiyasÕnÕn yenidԥn mԥnalandÕrÕlmasÕ vԥ onun bԥúԥriyyԥtin mԥdԥniyyԥti-

nin tԥhlili üçün tԥtbiq edilmԥsi, hԥmçinin kulturologiyanÕn mԥdԥniyyԥt haqqÕn-

da elm kimi ԥsaslandÕrÕlmasÕ oldu. Amerika alimi ilk dԥfԥ nԥinki “kulturologi-

ya” terminini ԥsaslandÕrdÕ, hԥm dԥ mԥdԥni inkiúaf qanunauy÷unluqlarÕnÕ 

meydana çÕxarma÷a yardÕm edԥn mԥdԥniyyԥtin tԥdqiqi üçün sistemli yanaúma 

tԥklif etdi. O göstԥrdi ki, elmlԥrin inteqratoru kimi kulturologiya yeni tԥdqiqat 

mԥntiqi vԥ yeni tԥdqiqat keyfiyyԥtini verir.  

Onun tԥdqiqatlarÕnÕn pioner xarakteri hԥm dԥ onunla úԥrtlԥnir ki, Luizi-

an, Kolumbiya vԥ Çikaqo universitetlԥrindԥ etnologiya, antropologiya, tarix, 

33 

fԥlsԥfԥ, sosiologiyanÕ, biheviorist psixologiya vԥ psixiatriyanÕ öyrԥnԥrԥk, 

sonralar Miçiqan Universitetinin professoru kimi, o bu elmlԥr tԥrԥfindԥn ԥl-

dԥ edilԥn biliklԥri mԥdԥniyyԥt probleminin sistemli tԥhlili mԥqsԥdilԥ ilk dԥfԥ 

sintezlԥúdirmiúdir. Uayta görԥ, mԥdԥniyyԥtin vԥ sivilizasiyanÕn hԥr bir mԥr-

hԥlԥsi ԥvvԥlki tarixi pillԥ ԥsasÕnda inkiúaf edir. Bu zaman ԥsasÕ E. Taylor,   

L. Morqan vԥ digԥr alimlԥr tԥrԥfindԥn qoyulan mԥdԥni antropologiyanÕ yeni-

dԥn meydana çÕxararaq, L.A. Uayt göstԥrdi ki, mԥdԥni tԥkamül nԥzԥriyyԥsi 

Darvinin bioloji tԥkamül nԥzԥriyyԥsi ilԥ ba÷lÕ deyil, lakin öz köklԥri ilԥ Ho-

ratsiyԥ vԥ øbn Halduna, Yuma, Kondorsa, Kanta, Herderԥ, Bahofenԥ, Konta 

vԥ biologiyaya aidiyyatÕ olmayan bir çox digԥr alimlԥrԥ gedib çÕxÕr. O gös-

tԥrirdi ki, “ԥgԥr heyvanlarda davranÕú tԥkamülü determinatoru kimi bioloji 

orqanizm çÕxÕú edirsԥ, o zaman insanÕn davranÕúÕ ekstrasomatik amilin, yԥni 

onun mԥdԥniyyԥtinin dԥyiúmԥsi ilԥ birlikdԥ dԥyiúir”. 

Alim, insanÕn fikirlԥri, hԥrԥkԥtlԥri, ԥúyalarÕ vԥ iúarԥlԥri simvolik úԥkildԥ 

mԥnimsԥmԥk kimi unikal qabiliyyԥtinԥ diqqԥt yetirmiúdir. O göstԥrmiúdir 

ki, ԥgԥr psixologiya simvollaúdÕrÕlmÕú ԥúyalarÕ “somatik” ölçüdԥ, yԥni insa-

nÕn bioloji orqanizmi ilԥ ԥlaqԥdԥ nԥzԥrdԥn keçirirsԥ dԥ, kulturologiya ekstra-

somatik (üstbioloji – F.M.) obyektiv alԥm haqqÕnda elm kimi, insanÕn hԥyat 

fԥaliyyԥti ilԥ ԥlaqԥli olan simvolik ԥúyalar vԥ tԥzahürlԥrin bütün vԥhdԥtini 

öyrԥnmԥlidir. Maddi ԥúyalarÕ mԥdԥniyyԥt komponenti qismindԥ qԥbul etmԥ-

yԥn antropoloqlarÕn yanaúmalarÕnÕ, maddi mԥdԥniyyԥtin inkarÕnÕ absurd 

hesab edԥn etnoqraflar vԥ arxeoloqlarÕn yanaúmalarÕ ilԥ sintezlԥúdirԥrԥk, ru-

hi vԥ maddi reallÕq olan mԥdԥniyyԥt haqqÕnda tam tԥsԥvvür vermԥk ilk dԥfԥ 

Uayta nԥsib oldu. Bununla bԥrabԥr belԥ yanaúma, mԥdԥniyyԥtindԥn asÕlÕ ola-

raq insanÕn davranÕúÕnÕn mahiyyԥti vԥ xarakterini açmaq imkanÕnÕ verdi.  

Tԥԥssüf ki, hԥtta ABù kimi mütԥrԥqqi ölkԥdԥ yeni olana qarúÕ elmi bir-

liyin tԥfԥkkür  ԥtalԥti vԥ qÕsqanc münasibԥti sԥbԥbindԥn, ilk ԥvvԥl alimin 

kulturoloji tԥdqiqatlarÕnÕn nԥticԥlԥri kolleqalarÕ tԥrԥfindԥn anlayÕúla vԥ dԥs-

tԥklԥ qarúÕlanmadÕ. Bundan baúqa kulturologiyanÕn elm kimi tԥsis edilmԥsi 

müqavimԥtԥ vԥ ԥks tԥsirԥ rast gԥldi. Bununla belԥ mԥdԥniyyԥti ekstrasoma-

tik kateqoriya kimi nԥzԥrdԥn keçirԥrԥk vԥ insanÕn davranÕúÕnÕn nԥ ilԥ müԥy-

yԥn edilmԥsi sualÕna cavab almaq mԥqsԥdini qoyaraq, Uayt gözԥl bir qanu-

nauy÷unluq kԥúf etdi. Bu qanunauy÷unlu÷a görԥ “insanÕn davranÕúÕ onun 

mԥdԥniyyԥtinin dԥyiúmԥsi ilԥ dԥyiúir”. Uayt tԥrԥfindԥn mԥdԥniyyԥtin düz-

gün anlamÕnÕn kԥúfi elmdԥ ciddi addÕmlardan biri oldu. Onun tԥrԥfindԥn bu 

kԥúfin - “elm tarixindԥ Kopernikin heliosentrik sistemi yaxud bütün hԥyat 

formalarÕnÕn hüceyrԥ ԥsasÕnÕn kԥúfi ilԥ nԥ vaxtsa bir sÕrada dayanaca÷Õ” kimi 

qiymԥtlԥndirilmiúdir. 

34 

UaytÕn düúüncԥlԥrinin ԥdalԥtliliyi vԥ mԥntiqiliyi sosiologiyanÕn atasÕ, 

orta ԥsrlԥr müsԥlman alimi, haqlÕ olaraq görkԥmli kulturoloq adlandÕrmaq 

mümkün olan øbn-Haldunun (1332-1406) baxÕúlarÕ ilԥ dԥ tԥsdiq edilir. øbn-

Haldun qeyd edirdi ki, “insana düúünmԥk qabiliyyԥti (intellekt – F.M.) 

vermԥklԥ, Allah onu insanÕn kamilliyinin ԥsasÕ, nԥcibliyinin ԥn yüksԥk zir-

vԥsi vԥ hԥr úeydԥn üstün etmiúdir”. Ԥgԥr heyvanlar ԥtraf  alԥmi istisna ola-

raq eúitmԥ, görmԥ, qoxubilmԥ, dadbilmԥ vԥ tԥmas hisslԥri vasitԥsilԥ mԥnim-

sԥyirlԥrsԥ dԥ, öz a÷lÕ sayԥsindԥ “insan bundan baúqa, hissi qavramasÕnÕn ar-

dÕnca gԥlԥn tԥfԥkkürü vasitԥsilԥ özündԥn xaricdԥ olanÕ mԥnimsԥmԥk qabiliy-

yԥtinԥ malikdir...” Bu tԥfԥkkür üç növ ola bilԥr. Birincisi – insan tԥrԥfindԥn 

tԥbii hadisԥlԥrin vԥ özünüidarԥ mԥqsԥdilԥ cԥmiyyԥtdԥ qoyulan qaydalarÕn 

dԥrk edilmԥsini, yaúamaq üçün vԥsait ԥldԥ etmԥk, faydalÕ vԥ zԥrԥrli olanÕ 

ayÕrd etmԥk bacarÕ÷ÕnÕ ifadԥ edԥn “fԥrqlԥndirici qabiliyyԥt” (adi tԥfԥkkür - 

F.M.). økincisi – insanlarÕn hԥyatÕna praktik fayda gԥtirԥn, sosial tԥcrübԥnin 

mԥnimsԥnilmԥsinԥ ԥsaslanan tԥfԥkkür – “tԥcrübԥyԥ ԥsaslanan tԥfԥkkür”. 

Üçüncüsü – hissi qavrama ilԥ birbaúa ԥlaqԥsi olmayan, elmi idrakÕn vԥ yeni 

elmi biliklԥrin iúlԥnmԥsi sayԥsindԥ ümumi vԥ xüsusi tԥsԥvvürlԥrdԥ mövcud 

olan haqqÕnda tԥfԥkkürün kamilliyi ilԥ xarakterizԥ olunan -  “abstrakt, mü-

cԥrrԥd yaxud “tԥmiz” tԥfԥkkür”. Belԥliklԥ, burada “insanÕn kamilliyi, nԥcib-

liyi vԥ üstünlüyünün baúlan÷ÕcÕ” kimi onun ԥqli, intellektual mԥdԥniyyԥtinin 

baúlÕca ԥhԥmiyyԥti göstԥrilmiúdir.    

Bütöv sosial sistem kimi mԥdԥniyyԥtin inkiúaf problemlԥrinin kulturo-

loji tԥhlili, bu mԥqsԥdlԥ Lesli Uayt tԥrԥfindԥn tԥklif olunan sistemli yanaúma 

olmadan mümkün deyil. Hԥyat göstԥrdi ki, qarúÕlÕqlÕ ԥlaqԥli, qarúÕlÕqlÕ asÕlÕlÕ 

vԥ ziddiyyԥtli dünyaya xas olan fasilԥsiz hԥrԥkԥt vԥ dԥyiúikliklԥr – onlarÕn 

vaxtÕnda korrektԥ edilmԥsi vԥ obyektiv hԥyat tԥlԥbatlarÕna uy÷un olaraq tԥk-

millԥúdirilmԥsinԥ imkan verԥn insan cԥmiyyԥtinin inkiúaf proseslԥrinin za-

man vԥ mԥkan daxilindԥ permanent (daimi) sistemli tԥhlilini tԥlԥb edir. Bü-

tövlük, quruluú iyerarxiyasÕ, strukturlaúdÕrma, çoxluq vԥ sistemlilik prinsipi-

nԥ ԥsaslanan sistemli yanaúmanÕn dԥyԥri ondan ibarԥtdir ki, o, obyekti bü-

töv, qarúÕlÕqlÕ ԥlaqԥli sistem kimi nԥzԥrdԥn keçirmԥklԥ, insanÕn hԥyat fԥaliy-

yԥtinin inkiúaf problemlԥrinin daha sԥmԥrԥli vԥ harmonik hԥlli mԥqsԥdilԥ, 

qanunauy÷unluqlarÕ vԥ qarúÕlÕqlÕ ԥlaqԥlԥri aúkara çÕxarma÷a imkan verir. 

Banilԥri - A.A. Boqdanov, L. Fon Bertalanfi, Evard de Bono, Lindon la Ruú, 

Q. Saymon, P. Druker vԥ baúqalarÕnÕn oldu÷u hesab edilԥn sistemli yanaú-

manÕn yaradÕlmasÕ XX ԥsrin birinci yarÕsÕna aid edilir. Keçԥn ԥsrin 50-ci il-

lԥrindԥn baúlayaraq sistemli yanaúma qԥrb ölkԥlԥrinin dövlԥt idarԥçiliyi nԥ-

zԥriyyԥsinin dԥ ԥsasÕ oldu. Öyrԥnilԥn problemԥ sistemli yanaúmanÕn üstün-

35 

lüyü ondan ibarԥtdir ki, o, tԥdqiqat predmetini - onun bütün ölçülԥri, pro-

yeksiyalarÕ, ԥlaqԥlԥri vԥ situasiyalarÕnda müfԥssԥl, hԥcmli úԥkildԥ görmԥ im-

kanÕnÕ verir ki, bu da problemin düzgün qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ düzgün hԥlli-

nԥ yardÕm edir. Hԥmçinin sistemli yanaúmaya alternativ hԥlԥlik sadԥcԥ ona 

görԥ yoxdur ki, bütün tԥbiԥt vԥ insan alԥmi, hԥtta vaxtilԥ “bölünmԥz” atom 

da sistemlԥrdԥn ibarԥtdir.  

Tԥdqiq olunan obyektlԥrin tԥhlilinԥ sistemli kulturoloji yanaúmanÕn sԥ-

mԥrԥliliyinin ԥn parlaq nümunԥlԥrindԥn biri, görkԥmli alman alimi Maks 

Veberin (1864-1920) yaradÕcÕlÕ÷ÕnÕn nԥticԥlԥridir. ødarԥçilik nԥzԥriyyԥsi in-

zibati mԥktԥbinin nümayԥndԥsi olmaqla o, hԥm sosioloq, hԥm iqtisadçÕ, hԥm 

tarixçi, hԥm filosof, hԥm kulturoloq, hԥm hüquqúünas idi. KulturologiyanÕn 

hԥlԥ elm kimi yaranmasÕndan xeyli ԥvvԥl Maks Veber idarԥetmԥ mexa-

nizmlԥrinԥ kulturoloji baxÕúÕ ilԥ  fԥrqlԥnirdi vԥ tԥúkilati proseslԥrin kulturo-

loji úԥrhinԥ ԥsaslanÕrdÕ.    

KulturologiyanÕn yüksԥk elmi vԥ prakrik ԥhԥmiyyԥtini, hԥr yerdԥ möv-

cudlu÷unu görkԥmli Amerika alimi, kibernetikanÕn banisi, tԥfԥkkürü vԥ ya-

naúmasÕnÕn bizim seçimimizԥ dԥ tԥsir etdiyi Norbert Vinerin timsalÕnda da 

müúahidԥ etmԥk olar. Qeyd etmԥk maraqlÕdÕr ki, 1948-ci ildԥ, tԥxminԥn 

Lesli Alvin Uayt mԥdԥniyyԥtin bütöv sosial sistem kimi anlamÕnÕn ԥsasÕnÕ 

qoymuú “Mԥdԥniyyԥt haqqÕnda elm” kitabÕnÕ dԥrc etdirԥrkԥn (1949), 

Norbert Viner  yeni elmin – kibernetikanÕn yarandÕ÷ÕnÕ göstԥrԥn “Kiberneti-

ka, yaxud heyvanda vԥ maúÕnda idarԥetmԥ” mԥúhur kitabÕnÕ dԥrc etdirmiú-

dir. Universal biliklԥri, pozitiv dünyagörüúü vԥ azad yaradÕcÕlÕ÷Õ ilԥ fԥrqlԥ-

nԥn, geniú profilli “alim-romantik” kimi, Viner – riyaziyyat, biologiya, fizi-

ologiya, tibb, psixologiya, sosiologiya vԥ s. kimi müxtԥlif elmlԥrin nüma-

yԥndԥlԥrini birlԥúdirԥn seminarlarda hԥvԥslԥ iútirak edirdi ki, bu da onda 

müasir elmin problemlԥrinԥ geniú (kulturoloji – F.M.) yanaúmanÕn formalaú-

masÕna yardÕm etmiúdir. 

Norbert Viner elmlԥrin sÕx birliyi vԥ inteqrasiyasÕnÕn lazÕmlÕ÷ÕnÕ, tԥdqi-

qatlar zamanÕ sistemli yanaúma vԥ sintezin, universal elmi metodologiyanÕn, 

alimlԥrin qüvvԥsinin birlԥúdirilmԥsinin vacibliyini baúa düúürdü. ùԥrti ola-

raq ayrÕ-ayrÕ istiqamԥtlԥrԥ ayrÕlmÕú elmlԥrin birliyindԥ dԥrin inama malik 

olaraq o, elmlԥri fundamental vԥ tԥtbiqi elmlԥrԥ bölünmԥsinin ԥleyhinԥ çÕxÕú 

edirdi. Özünün avtomatlaúdÕrÕlmÕú idarԥçilik modellԥrinin qurulmasÕ zamanÕ 

Viner tԥbiԥtdԥn öyrԥnmԥyԥ çalÕúÕrdÕ, xaosla mübarizԥ qaydasÕ úԥraitindԥ in-

sanÕn imkanlarÕnÕ mԥhdudlaúdÕran stoxastik tԥbiԥtúünaslÕq fԥlsԥfԥsinԥ (yԥni 

tԥbiԥtdԥ tԥsadüflԥr fԥlsԥfԥsinԥ – F.M.) üstünlük verԥrԥk, canlÕ varlÕqlarÕn bir-

birindԥn asÕlÕlÕ÷ÕnÕ, mahiyyԥt mԥntiqini vԥ funksiyalarÕnÕn xüsusiyyԥtlԥrini 

36 

istifadԥ edirdi. Xaosla mübarizԥdԥ real qüvvԥ olan elmi biliklԥrԥ ԥsaslana-

raq, daimi hԥyat dԥyiúikliklԥrini vԥ insanÕn dԥrketmԥ vԥ idarԥetmԥ imkanla-

rÕnÕn mԥhdudlu÷unu nԥzԥrԥ alaraq, alim tԥrԥqqiyԥ nail olma÷a yardÕm edԥn 

faydalÕ iú ԥmsalÕnÕn yüksԥldilmԥsi vԥ ԥmԥk entropiyasÕnÕn azaldÕlmasÕnÕn 

sabit idarԥçilik formalarÕnÕ inadla axtarÕrdÕ. Norbert Viner maúÕnlarda, canlÕ 

orqanizmlԥrdԥ vԥ cԥmiyyԥtdԥ idarԥçilik vԥ ԥlaqԥ proseslԥrinin bԥnzԥrliyini 

aúkar etdi. Bu ԥlaqԥnin mahiyyԥti - mԥlum ehtimallarla verilmiú iki vԥ daha 

artÕq mԥnalar arasÕnda düzgün davranÕú (hԥll) seçimi kimi nԥzԥrdԥn keçirilԥn 

informasiyanÕn, yԥni müxtԥlif siqnallarÕn, bildiriúlԥrin, mԥlumatlarÕn ötürül-

mԥsi, qorunmasÕ vԥ emalÕndadÕr. Kibernetika haqqÕnda, yԥni ümumi tԥúkil-

etmԥ, idarԥetmԥ vԥ ԥlaqԥ nԥzԥriyyԥsi haqqÕnda fikir buradan meydana çÕx-

mÕúdÕr. Bu nԥzԥriyyԥdԥ bilik (informasiya) entropiyanÕn (xaosun) azaldÕlma-

sÕ amili kimi çÕxÕú edir. Vinerin sayԥsindԥ keçԥn ԥsrin 50-ci illԥrindԥ ki-

bernetika dünyada – informasiyanÕ qԥbul etmԥyԥ, saxlama÷a vԥ emal etmԥ-

yԥ vԥ onu idarԥ etmԥk vԥ nizamlamaq üçün  istifadԥ etmԥyԥ imkan verԥn 

elm kimi tanÕndÕ. Bu elmin predmeti hԥm istehsal fԥaliyyԥti vԥ tԥbiԥt elmlԥ-

rindԥ, hԥm dԥ cԥmiyyԥtdԥ yer alan, mürԥkkԥb dinamik sistemlԥrdԥ baú verԥn 

idarԥetmԥ proseslԥrinin öyrԥnilmԥsi, ԥsas mԥqsԥdlԥrindԥn biri isԥ, insan 

ԥmԥyinin sԥmԥrԥliliyinin yüksԥldilmԥsi üçün mürԥkkԥb proseslԥrin elmi ida-

rԥetmԥ metodlarÕnÕn axtarÕúÕ oldu.  

“Simurq” AMA-nÕn mԥdԥniyyԥt konsepsiyasÕnÕ iúlԥyib hazÕrlayan za-

man, tԥrԥfimizdԥn keçԥn ԥsrin 80-ci illԥrindԥ Roma Klubu, Perspektiv Tԥd-

qiqatlar ønstitutlarÕnÕn Beynԥlxalq FederasiyasÕ, Sistemli Tԥdqiqatlar 

Beynԥlxalq ønstitutu vԥ s. kimi nüfuzlu qeyri-hökumԥt tԥúkilatlarÕnÕn tԥdqi-

qatlarÕnÕn mühüm istiqamԥti olan, geniú yayÕlmÕú davamlÕ inkiúaf konsepsi-

yasÕ da nԥzԥrԥ alÕnmÕúdÕr. Roma Klubunun mԥúhur “ArtÕmÕn hԥddi” mԥruzԥ-

sinin müԥlliflԥri – Donella D. Medous, Dennis L. Medous, Jorden Randers 

vԥ Vilhelm V. Berens, - dünya ԥhalisi, sԥnayelԥúdirmԥ, ԥtraf mühitin çirk-

lԥndirilmԥsi, ԥrzaq istehsalÕ vԥ resurslarÕn tükԥnmԥsi kimi müasir sivilizasi-

yanÕn dԥyiúԥn kԥmiyyԥtlԥrini tԥhlil edԥrԥk, tԥbiԥt, insan vԥ cԥmiyyԥt arasÕn-

dakÕ disbalanslarÕ aradan qaldÕrma÷Õn, vԥ yeni - resurslarÕ qoruyan vԥ ekolo-

ji cԥhԥtdԥn tԥmiz texnologiyalarÕn tԥtbiq edilmԥsi hesabÕna davamlÕ inkiúafa 

nail olmanÕn konkret yollarÕnÕ tԥklif etmiúlԥr.

6

 

    

Söhbԥt, sosial-iqtisadi problemlԥrin hԥlli vԥ ԥtraf mühitin qorunmasÕ ara-

sÕnda balansÕ tԥmin etmԥk zԥruriliyindԥn yaranan sivilizasiyanÕn inkiúaf modeli 

                                                            

6

Sonralar bu ideya Dünya mԥdԥniyyԥti Beynԥlxalq Universiteti “ønsanÕn vԥ tԥbiԥtin 

ekologiyasÕ” fakültԥsinin strukturunun planlaúdÕrÕlmasÕ zamanÕ tԥrԥfimizdԥn istifadԥ 

olunmuúdur.

 

37 

haqqÕnda gedir. ølk dԥfԥ “davamlÕ inkiúaf” termini 1987-ci ildԥ Qru Harlem 

BruntlandÕn rԥhbԥrliyi altÕnda BMT-nin ԥtraf mühit vԥ inkiúaf üzrԥ Ümumdün-

ya komissiyasÕ tԥrԥfindԥn tԥqdim edilԥn “Bizim ümumi gԥlԥcԥyimiz” mԥruzԥ-

sindԥ istifadԥ edilmiúdir. Bu terminlԥ cԥmiyyԥtin elԥ inkiúaf modeli göstԥrilirdi 

ki, burada insanlarÕn indiki nԥslinin hԥyat tԥlԥbatlarÕnÕn tԥmin edilmԥsi gԥlԥcԥk 

nԥsillԥrin bu imkandan mԥhrum edilmԥsi hesabÕna ԥldԥ edilmir. Fikrimizcԥ, bu, 

ruhi mԥdԥniyyԥtin mühüm rolunu xüsusi nԥzԥrԥ çarpdÕrÕr. 

ønsanÕn vԥ tԥbiԥtin inkiúaf problemlԥrinԥ sistemli yanaúmanÕ, harmoni-

yanÕ, cԥmiyyԥtin hԥyat tԥminatÕ sistemlԥrinin qorunmasÕnda insanlarÕn hԥyat 

keyfiyyԥtinin tԥmin edilmԥsinԥ istiqamԥtlԥndirilmiú proseslԥrin vԥ dԥyiúik-

liklԥrin yekdilliyini vԥ tarazlÕ÷ÕnÕ nԥzԥrdԥ tutan  davamlÕ inkiúaf konsepsiya-

sÕ, tԥrԥfimizdԥn AzԥrbaycanÕn tԥlԥbatlarÕ vԥ ruhi vԥ maddi mԥdԥniyyԥtin 

kulturoloji vԥhdԥti baxÕmÕndan nԥzԥrdԥn keçirilmiúdir. RespublikanÕn da-

vamlÕ inkiúaf problemlԥrinin kulturoloji ölçüdԥ diqqԥtlԥ dԥrk edilmԥsi – mil-

li inkiúafÕn davamlÕlÕ÷Õ, ilk növbԥdԥ,  intellektual, (elm, tԥhsil vԥ maarif), iq-

tisadi, etik, idarԥetmԥ, ekoloji, hüquq, hԥmçinin daxili inkiúafÕn qarantÕ kimi 

çÕxÕú edԥn sülh vԥ beynԥlxalq münasibԥtlԥr mԥdԥniyyԥti problemlԥrinԥ sis-

temli yanaúma ilԥ úԥrtlԥndiyini anlama÷a yardÕm etdi. 

ùԥrh edilԥnlԥri nԥzԥrԥ alaraq, hiss etmԥk çԥtin deyil ki, insanlarÕn yük-

sԥk mԥdԥniyyԥtinin inkiúafÕ cԥmiyyԥt vԥ dövlԥt üçün nԥ qԥdԥr böyük siyasi 

ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir. Ԥsasԥn, insanlarÕn sosial davranÕúÕnÕn bir çox cԥhԥtdԥn 

müԥyyԥn edildiyi ruhi mԥdԥniyyԥt – ictimai münasibԥtlԥrin sabitliyi vԥ tԥh-

lükԥsizliyinin baza amillԥrindԥn biri olub, var vԥ olacaqdÕr. ABù-Õn ùimal-

Qԥrb Universiteti nԥzdindԥ Mürԥkkԥb úԥbԥkԥ sistemlԥri Tԥdqiqat Mԥrkԥzi-

nin bir qrup alimlԥri tԥrԥfindԥn ԥldԥ olunan nԥticԥlԥrԥ görԥ, yaúÕndan, cinsin-

dԥn, milliyyԥtindԥn vԥ sosial statusundan asÕlÕ olmayaraq,  insanlarÕn davra-

nÕúÕnÕn ԥvvԥlcԥdԥn proqnozlaúdÕrÕlmasÕ 93% tԥúkil edir, qalan 7% -i gözlԥ-

nilmԥzdir, vԥ iradԥ azadlÕ÷ÕnÕ ԥldԥ rԥhbԥr tutaraq, qeyri-adi qԥrarlar qԥbul 

edԥ vԥ gözlԥnilmԥz hԥrԥkԥtlԥr yerinԥ yetirԥ bilԥrlԥr. Bu nԥticԥlԥri ictimai 

maraqlar baxÕmÕndan nԥzԥrdԥn keçirԥrԥk, biz, sÕralarÕnda hԥm yüksԥk mԥdԥ-

niyyԥtli, hԥm dԥ az mԥdԥniyyԥtlilԥrin ola bilԥcԥyi bu 93% insanlarÕn ekstre-

mal situasiyalarda özlԥrini pozitiv aparmasÕnda maraqlÕlÕ÷Õ aúkar edԥrik. Vԥ 

buradan aydÕn olur ki, insanlarÕn mԥdԥni sԥviyyԥsi yüksԥk olduqca gözlԥnil-

mԥz situasiyalarda onlarÕn davranÕúÕ sosial baxÕmdan daha pozitiv ola bilԥr, 

çünki mԥdԥni insanÕn davranÕúÕ onun biliklԥri, prinsiplԥri vԥ dԥyԥrlԥri ilԥ 

müԥyyԥn edilir.  

ArtÕq 1989-cu ilin sonunda Azԥrbaycan ziyalÕlarÕnÕn nümayԥndԥlԥri 

ilԥ bizim kulturoloji konsepsiyamÕzÕn qeyri-formal müzakirԥlԥri baúlandÕ. 

38 

Lakin bu proses 20 Yanvar faciԥli hadisԥlԥri ilԥ yarÕmçÕq kԥsildi. M. Qor-

baçov hökumԥti tԥrԥfindԥn sovet qoúunlarÕnÕn BakÕya daxil edilmԥsinin 

ertԥsi günü, yaranmÕú faciԥli situasiyadan çÕxÕú yollarÕnÕ axtarmaq vԥ ԥha-

li arasÕnda bundan sonrakÕ qurbanlarÕn qarúÕsÕnÕ almaq mԥqsԥdilԥ, alimlԥ-

rin vԥ ictimai xadimlԥrin kiçik bir   hissԥsi Azԥrbaycan Elmlԥr Akademi-

yasÕnda bir yerԥ yÕ÷ÕldÕlar. OnlarÕn arasÕnda Azԥrbaycan Kommunist Par-

tiyasÕ Mԥrkԥzi Komitԥsinin birinci katibi, akademik ømam Mustafayev, 

Elmlԥr AkademiyasÕ “Bilik” Cԥmiyyԥtinin sԥdri, ak. Maqsud Ԥliyev, 

Azԥrbaycan EA-nÕn müxbir üzvü Nizami Süleymanov, “Bilik” Cԥmiyyԥti 

sԥdrinin müavini, t. e. doktoru Fuad Mԥmmԥdov vԥ baúqalarÕ var  idi.  

Fuad Mԥmmԥdovun tԥklifiylԥ, dini tԥúkilatlarÕn rԥhbԥrlԥri ilԥ görüúmԥyi  

vԥ onlarÕn yardÕmÕ ilԥ stress vԥziyyԥtindԥ olan insanlara, müxtԥlif millԥt-

lԥrin vԥ dinlԥrin nümayԥndԥlԥrinԥ pozitiv tԥsir göstԥrmԥk qԥrarÕna gԥldi-

lԥr. Respublika üçün faciԥvi siyasi nԥticԥlԥrԥ sԥbԥb ola bilԥn xaosun vԥ 

nԥzarԥt oluna bilmԥyԥn miqrasiyanÕn qarúÕsÕnÕ almaq lazÕm idi. Hԥmçi-

nin, Rusiyada müԥyyԥn dairԥlԥrdԥ azԥrbaycanlÕlarÕn ԥdalԥtsiz olaraq uy-

durulmuú mԥnfi obrazÕnÕ ifúa etmԥk üçün, iki xalq arasÕnda dostluq vԥ 

ԥmԥkdaúlÕ÷Õn möhkԥmlԥndirilmԥsinԥ, XIX ԥsrin ԥvvԥlindԥ formalaúan 

vahid mԥdԥni mԥkanÕn qorunub saxlanmasÕna, Da÷lÕq Qaraba÷la ba÷lÕ 

münaqiúԥ haqqÕnda hԥqiqԥtin yayÕlmasÕna yardÕm etmԥk iqtidarÕnda olan 

Azԥrbaycan vԥ Rusiya Dostluq Cԥmiyyԥtini yaratmaq tԥklif olundu. 

øútirakçÕlar tԥrԥfindԥn qԥbul olunan qԥrara görԥ F. Mԥmmԥdov, BakÕda 

Rusiya Pravoslav kilsԥsinin baúçÕsÕ Pitirim Ataya BakÕda dinc ԥhalinin qÕr÷Õ-

nÕnÕn qarúÕsÕnÕ almaq mԥqsԥdilԥ M. Qorbaçova mԥktub yazan, Mixaylo-

Arxangelsk kilsԥsinin baúçÕsÕ, arximandrit Viktor Lukyanovla görüúdü. Bu-

nun ardÕnca, sosial-psixoloji gԥrginliyi  aradan  qaldÕrmaq  mԥqsԥdilԥ,           

F. Mԥmmԥdov vԥ V. Lukyanov, bir gün ԥvvԥl informasiya boúlu÷u vԥ psixi-

loji gԥrginlik yaratmaq üçün namԥlum úԥxslԥr tԥrԥfindԥn enerji blokunun 

partladÕldÕ÷Õ telestudiyaya gԥldilԥr. Hԥmin vaxt Azԥrbaycan televiziyasÕ vԥ 

radiosunda olan general Ovçinnikovun razÕlÕ÷Õna nail olaraq, matԥm sükutu-

nu pozaraq, hԥr kԥsi tԥmkinini vԥ soyuqqanlÕlÕ÷ÕnÕ qoruma÷a, millԥtlԥrarasÕ 

toqquúmalara yol vermԥmԥyԥ ça÷Õraraq, onlar ölkԥdԥ ilk dԥfԥ Azԥrbaycan 

ԥhalisinԥ müraçiԥtlԥ çÕxÕú etdilԥr. Bu, informasiya blokadasÕnÕn ԥsl, xilasedi-

ci yarÕlmasÕ idi ki, o, ԥhalinin psixoloji cԥhԥtdԥn sakitlԥúmԥsinԥ, günahsÕz 

qurbanlarÕn vԥ siyasi provokasiyalarÕn qarúÕsÕnÕn alÕnmasÕna yardÕm edirdi.  

Elԥ hԥmin gün F.T. Mԥmmԥdov BakÕ sinaqoqunda (yԥhudi mԥbԥdindԥ) 

toplaúanlar qarúÕsÕnda çÕxÕú etdi vԥ insanlarÕ sakitlԥúdirmԥk, BakÕda qorxuya, 

tԥlaúa vԥ hԥrc-mԥrcliyԥ yol verilmԥmԥsi üçün radio ilԥ Azԥrbaycan yԥhudi-

39 

lԥrinԥ müraciԥt etmԥk haqqÕnda onun sԥdri Berdiçevlԥ razÕlÕ÷a gԥldi. Ertԥsi 

gün BakÕ sinaqoqunun sԥdri vԥ Elmlԥr AkademiyasÕnÕn müxbir üzvü Nizami 

Süleymanov da radio ilԥ ԥhaliyԥ müraciԥtlԥ çÕxÕú etdilԥr. Bu çÕxÕúlardan son-

ra Azԥrbaycan ziyalÕlarÕnÕn bir çox nümayԥndԥlԥri baú verԥn hadisԥlԥrin qiy-

mԥtlԥndirilmԥsi vԥ sakitliyin qorunmasÕna ça÷ÕrÕúlarla radio ilԥ çÕxÕú etmԥyԥ 

baúladÕlar. Bütün bu çÕxÕúlar BakÕ úԥhԥri vԥ AzԥrbaycanÕn, haqsÕz olaraq 

dԥhúԥtli faciԥ yaúamÕú sülhsevԥr vԥ beynԥlmilԥl sakinlԥrinԥ sԥmԥrԥli tԥsir 

göstԥrdi. Yԥqin ki, Azԥrbaycan ziyalÕlarÕnÕn, mahiyyԥt etibarilԥ multikultu-

ral yanaúmasÕ, mԥlum kԥdԥrli sovet tarixindԥ taleyin hökmü ilԥ Qorbaçov 

rejiminin hԥrbi tԥcavüzü úԥraitindԥ olan AzԥrbaycanÕn bir çox dinc sakinlԥ-

rinin hԥyatÕnÕn qorunub saxlanmasÕnda önԥmli rol oynamÕúdÕr. BakÕda baú 

verԥn, sonradan Azԥrbaycan xalqÕnÕn Milli matԥm günü olan 20 yanvar 

1990-cÕ il faciԥli hadisԥlԥri tԥrԥfimizdԥn seçilmiú “Dünya mԥdԥniyyԥti xilas 

edԥrsԥ, mԥdԥniyyԥt dünyanÕ xilas edԥr” úüarÕnÕn düzgünlüyünԥ ԥmin  olma-

÷a sԥbԥb oldu. Çünki baú verԥn hadisԥlԥrdԥn götürülmüú dԥrs ondan ibarԥt-

dir ki, yanlÕú tԥfԥkkür vԥ qeyri-obyektiv informasiya düzgün olmayan niy-

yԥtlԥrin vԥ yanlÕú qԥrarlarÕn formalaúmasÕna sԥbԥb olur ki, bunun da ardÕnca 

destruktiv hԥrԥkԥtlԥr gԥlir.   

Yanvar hadisԥlԥri, yeni ictimai-siyasi sistemԥ keçid dövrünün mürԥk-

kԥb úԥraitindԥ, Azԥrbaycan cԥmiyyԥtinin yaúamasÕ vԥ inkiúafÕ üçün zԥruri 

olan mütԥrԥqqi sosial-mԥdԥni dԥyiúikliklԥr u÷runda mübarizԥdԥ sԥylԥri bir-

lԥúdirmԥyԥ hazÕr olan hԥqiqi vԥtԥnpԥrvԥrlԥri, Azԥrbaycan mԥdԥniyyԥtinin 

fԥdakarlarÕnÕ aúkar etmԥyԥ imkan verԥn “lakmus ka÷ÕzÕ” oldu.