маъруза соат

 
Nazorat savollari: 
1. Rim sivilizatsiyasining yunon sivilizatsiyasi bilan umumiy 
xususiyatlarini ko’rsating. 
2. Antik sivilizatsiyaning bugungi kunga qadar o’z dolzarbligini 
yo’qotmagan yutuqlarini sanab bering. 
16-mavzu: Vizantiya va Rossiya sivilizatsiyalari 
Asosiy savollar: 
1. Vizantiya sivilizatsiyasi va uning ahamiyati 
2. Rus sivilizatsiyasi va uning o’ziga xos xususiyatlari 
1-savolning bayoni: 
Sivilizatsion taraqqiyotning Qadimgi davrdan keyingi bosqichi 
O’rta asrlar bo’ldi. Bu davrda Vizantiya sivilizatsiyasi alohida, yetakchi 
o’rin tutdi.
Vizantiya tarixi 324 yilda Bosfor bo’g’ozidagi qadimgi Vizantiy 
shaharchasi o’rnida Rimning yangi poytaxti Konstantinopolga asos 
solinishi bilan boshlanib, 1453 yilda turklar tomonidan bosib 
olinishidan so’ng yakun topdi. Mustaqil davlat va sivilizatsiya sifatida 
esa uning tarixi Rim ikki qismga parchalanib ketgan 395 yildan 
boshlanadi.
Konstantinopol Rim imperiyasining Yevropa va Osiyo qismlari 
tutashgan nuqtada, Sharq va G’arb chorrahasida joylashgan edi. 
Darhaqiqat Vizantiya sivilizatsiyasi antik meros va sharqiy – xristian 
maslagining o’ziga xos sintezi edi. Uning tabiiy-geografik o’rni muhim 
savdo yo’llarini nazorat qilish, bo’g’ozlar ustidan harbiy-strategik 
jihatdan hukmronlik qilish imkonini berardi. Vizantiya chegaralari 
uning ming yildan ortiq tarixi davomida o’zgarib turdi, biroq o’zining 
qudratga erishgan davrida Vizantiya Bolqon yarim oroli, Kichik Osiyo, 
Shimoliy Mesopotamiya, Armanistonnig bir qismi, Suriya, Falsatin, 
Misr, Krit va Kipr orollari, Qrimdagi Xersones, Kavkazdagi Lazika. 
Arabistonning ayrim hududlarini o’z ichiga olgan. 
Vizantiyaga kiruvchi viloyatlar iqtisodiy imkoniyatlari jihatidan 
bir xil emas edi. Hunarmandchilik taraqqiyoti jihatidan Vizantiya 
g’arbiy Yevropa mamlakatlaridan oldinda turgan. G’arbiy Yevropadan 
farqli o’laroq Vizantiyaning ichki xo’jalik hayoti nisbatan barqaror edi. 

---

125 
Vizantiya aholisi etnik jihatdan rang-barang bo’lib, uning katta qismini 
yunonlar tashkil etgan, bu yerda shuningdek suriyaliklar, yahudiylar, 
armanlar, gruzinlar, koptlar (Misrda) istiqomat qilgan. Rimliklar 
ozchilikni tashkil etgan. X asrga kelib Vizantiyaning aholisi 20-25 mln. 
kishini tashkil etgan. VII asrga qadar lotin tili ustunlik qilgan, ammo 
vaqt o’tishi bilan yunon tili davlat tiliga aylandi.
Vizantiya sivilizatsiyasi rivojida uch davr ajratiladi. Ilk davrda 
(IV-VII asrning birinchi yarmi) Vizantiya davlatchiligi shakllandi va 
xristianlik yetakchi dinga aylandi. O’rta davr (VII asrning ikkinchi 
yarmi - XII asr) Vizantiya sivilizatsiyasining gullab-yashnagan davri 
bo’lib, bu davrda cherkov va davlat uyg’unlashdi, yagona xristian 
cherkovi G’arbiy va Sharqiy qismlarga parchalanib ketdi, qonunni 
kodifikatsiyalash yakunlandi, yunon tili davlat tiliga aylandi. So’nggi 
davr (XIII-XVasrlar) tushkunlik belgilari yuzaga chiqdi va sivilizatsiya 
emirila boshladi.
Vizantiya sivilizatsiyasi deyarli har doim urush holatida bo’lgan. 
Imperiya varvarlarning hujumlari, xalqlarning Buyuk ko’chishi 
to’lqinlarining kirib kelishi sharoitida shakllandi. VII asrda tashkil 
topgan Birinchi Bolgar podsholigi uzoq vaqtgacha Vizantiyaning 
raqibiga aylandi. Imperator Yustinian (482-565 yy.) Rimni uning 
ilgarigi chegaralari doirasida qayta tiklashga harakat qilib, imperiya 
hududlarini deyarli ikki barobarga ko’paytirdi. Vizantiya davlatchiligini 
mustahkamlash uchun qator tadbirlar amalga oshirildi, xususan rim 
huquqi kodekslashtirildi.
Vizantiyaning sharqdagi xavfli raqibi Sosoniylarning Yangi fors 
podsholigi edi. VI asrda bu podsholik o’z qudratiga ko’ra Vizantiya 
bilan tenglasha oladigan yagona davlat edi. VII asrdan Vizantiya 
arablar bilan kurashga kirishdi. IX asrda Vizantiyaning bolgarlar bilan 
uzoq davom etgan urushlari boshlandi. X-XI asrlarda Kiev Rusi ham 
bir necha marta Vizantiyaga qarshi yurishlar uyushtirdi. XI asr oxirida 
Orolbo’yidan kelgan saljuqiy turklar Vizantiyani Kichik Osiyodan siqib 
chiqarishdi. 1204 yildagi to’rtinchi salib yurishidan so’ng Vizantiya 
parchalanib ketdi. Ko’p o’tmasdan u qayta tiklangan bo’lsa-da, o’zining 
ilgarigi qudratiga erisha olmadi. Endilikda Vizantiya kuchsiz markaziy 
hokimiyatga ega tarqoq feodal davlat edi. Iqtisodiy jihatdan Vizantiya 
Italiya shaharlari – Genuya va Venetsiyaning ta’siriga tushib qoldi. XV 
asrga kelib Vizantiya saljuqiy turklar mulkalarining qurshovida qoldi. 
1453 yilda Konstantinopol turklarning zarbasi ostida quladi.

---

126 
Vizantiya sivilizatsiyasi Rim sivilizatsiyasi merosining barcha 
asosiy elementlarini saqlab qola oldi – hunarmandchilik va savdo 
taraqqiy etgan yirik shaharlar, jamoa dehqonchiligi bilan birlashgan 
qulchilik, yunon elementlari ustunlik qilgan rivojlangan madaniyat, 
rivojlangan rim huquqiga asoslangan kuchli davlat. Vizantiyaning katta 
yer egaligi munosabatlariga o’tishi G’arbiy Yevropaga qaraganda 
birmuncha oson kechdi va kechroq, XI asrga kelib yakunlandi. X-XII 
asrlarga kelib Vizantiyada yirik yer egaligi yuzaga keldi, biroq 
vizantiyalik feodal - yer egasi o’z mulkining to’la xo’jayini emas edi. 
Vizantiya sivilizatsiyasining o’ziga xos jihatlaridan biri shunda ediki, 
kuchli markazlashgan hokimiyat yirik xususiy yer egaligining o’sishiga 
to’sqinlik qilgan, feodal mulklarning mustaqilligini chegaralagan. Shu 
bilan 
bir 
vaqtda 
Vizantiyada 
yerga 
xususiy 
egalikni 
qonuniylashtiruvchi rim huquqi saqlanib qolgan edi.
Vizantiya 
imperiyasining 
imperatori 
(vasilevs) 
deyarli 
cheklanmagan hokimiyatga ega bo’lgan, ammo o’zini hech qachon 
qonundan ustun qo’ymagan. Unga ko’p sonli sud, harbiy va soliq 
muassasalari, davlat amaldorlari, shuningdek, maslahat organiga 
vazifasini bajargan sinklit (lotincha senat) bo’ysungan. Vizantiyada 
nafaqat zodagonlar, balki iqtidorli va bilimli oddiy kishilar ham yuqori 
darajalarga erishish imkoniga ega bo’lgan.
Vizantiyaliklar imperiya g’oyasini Rimdan qabul qilib olganlar. 
Xristianlik 
muqaddaslik 
tusini 
berib, 
imperiya 
g’oyasini 
mustahkamlagan. IV asrda Buyuk Konstantinning safdoshlaridan biri 
Evseviy Kesariyskiy Vizantiya davlatchiligining diniy asosiga aylangan 
siyosiy nazariyani ishlab chiqqan. Unga ko’ra Vizantiyada dunyoviy va 
diniy hokimiyat qo’shilib, simfoniya (uyg’unlik) ni vujudga keltiradi. 
Imperator nafaqat dunyoviy hukmdor, shu bilan birga cherkov 
boshlig’i. Imperator hokimiyatining o’zi muqaddaslashtirilgan, shunga 
qaramasdan nomaqbul imperatorlarni ko’pincha taxtdan ag’darishgan. 
Yevseviy Kesariyskiy nazariyasiga ko’ra Vizantiya xristianliknng 
tayanchi, u xudoning homiyligi ostida boshqa xalqlarni najotga 
yetaklaydi. Imperiya g’oyasi Vizantiyaga yaxlitlikni, saltanatni saqlab 
qolish imkonini berdi. Ammo shu bilan birga an’analar va odatlarni 
saqlab qolishga yo’naltirilgan imperiya g’oyasi, vizantiya avtoritarligi 
jamiyat rivojiga to’sqinlik qildi.
Xristian dini Vizantiya sivilizatsiyasining hukmron mafkurasiga 
aylandi. IV asrdan boshlab davlat dini bo’lgan xristianlik Vizantiyaning 
ma’anaviy hayotini belgilab berdi. Vizantiyada xristianlikning joriy 

---

127 
etilishi nafaqat ma’jusiylik, balki bid’atchilikka qarshi kurash bilan 
birga bordi. O’z obro’sini mustahkamlash uchun cherkov har qanday 
o’zgacha fikrlashga qarshi chiqdi. Sobit e’tiqodlilar va bid’atchilar 
o’rtasidagi bahslar mavzusi xristianlikning azaliy isbotsiz qabul 
qilinadigan qoidalari edi: Muqaddas Uchlik aqidasi, Masih tabiatini 
anglash, insondagi ma’naviylik va jismoniylik nisbati. Eng ko’p 
tarqalgan bid’atlar arianlik, monofizitlar, pavlikianlar, bogomillar 
ta’limotlari edi. Bid’atlar ko’p hollarda ijtimoiy norzilikning 
mafkuraviy shakli bo’lib xizmat qilgan.
Ilohiyotga 
masalasidagi 
qarama-qarshiliklar 
1054 
yilda 
cherkovning parchalanishida (sxizma) tashqi omil bo’lib xizmat qildi. 
Bu hodisa xristianlikning ikki yirik markazi – Rim va Konstantinopol 
o’rtasida IV asrda boshlangan ma’naviy va siyosiy rahnamolik uchun 
kurashning yakuniy marrasi edi. Ikki cherkov o’rtasidagi kurashda 
ilgarilari ham bunday keskin choralar qo’llanilgan. Cherkovning 
parchalanishi diniy ta’limotning o’zidagi ixtilofning namoyon bo’lishi 
ham edi.
Vizantiyada 
din 
birlashtiruvchi 
va 
barqarorlashtiruvchi 
funktsiyalarni ham bajargan. U Vizantiya ma’naviyati va 
madaniyatining shakllantiruvchi yagona qobiq edi. Vizantiyada 
ma’jusiy antik davr madaniy qadriyatlari ham rad etilmagan. Antik 
adabiyot va falsafa keng o’rganilgan. Maorif tizimi antik davrdagi 
ta’lim tizimiga yaqin bo’lgan va cherkovga bo’ysunmagan. Vizantiyada 
xo’jalik boshqaruvi va mamlakat boshqaruvi ehtiyojlariga xizmat 
qilgan fan ham antik davr ta’sirida taraqqiy etgan. 
Shunday 
qilib, 
insoniyat 
genotipini 
boyitgan 
Vizantiya 
sivilizatsiyasining betakror xususiyatlaridan biri xristian dini, ellin 
madaniyati va rim davlatchiligining ajoyib uyg’unligi edi. Ushbu 
sivilizatsiya ko’plab Sharqiy Yevropa xalqlari, xususan Rus 
tsifilizatsiyasining taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatdi.