«avesto» -tarixiy manba sifatida r e j a: Kirish i-bob. Zardushtiylik dini va uning O’rta Osiyoning eng qadimgi xalqlari ma`naviy hayotiga ta`siri
Zardushtiylikning tarqalishi va uning O’rta Osiyoning
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Zardushtiylikning tarqalishi va uning O’rta Osiyoning
eng qadimgi xalqlari ma`naviy hayotiga ta`siri. Zardushtiylik-ilgarigi diniy tasavvurlar va ko’p xudochilikka asoslangan diniy e`tiqodlarni takror zardusht isloh qilishi oqibatida yuzaga kelgan dindir. Bu qadimiy din haqida bir-birini istisno etuvchi fikrlar hanuz davom etib keladi. Ko’p tadqiqotchilar zardusht tarixiy shaxs bo’lib, milodgacha 589-512 yillarda yashab ijod etgan birinchi ilohiyotchi, faylasuf, tabiyotshunos va shoir ekanini e`tirof etadilar. Bu haqiqatga yaqindir. Zardushtiylik paydo bo’lgan davr dastlabki sinfiy jamiyat, ya`ni quldorlik tuzumi endigina paydo bo’layotgan davr edi. U urug`-qabilachilik tuzumi yemirilib aholi qullar va quldorlarga, zolim va mazlumlarga bo’linayotgan davr bo’lgan. Bu din eng avval o’rta osiyo, so’ng eron, ozorbayjonda qaror topgan edi. I.A.Karimov “o’z kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz” 5 degan asarida biz o’zbek xalqi mansub bo’lgan xalqning tarixi g`oyat uzun, beqiyos, betakror ekanini ta`kidlab, bunday degan edilar; “biz jahon maydonida kuni kecha paydo bo’lgan xalq emasmiz. Bizning millatimiz xalqimiz ko’xna xorazm zaminida “avesto” paydo bo’lgan zamonlardan buyon o’z hayoti, o’z madaniyati, o’z tarixi bilan yashab keladi” . 5 Karimov I. Milliy mafkura - mamlakat kelajagi poydevori. “Xalq so’zi” gazetasi, 7 aprel, 2000 yil. 8 O’zining “tarixiy xotirasiz kelajak yo’q“ degan asarida bu fikrni yanada kengaytirgan va terranlashtirgan akademik olimimiz yana bunday degan edi: “eng mo’tabar, qadimgi qo’lyozmamiz “avesto” ning yaratilganiga 3000 yil bo’lyapti. Bu nodir kitob bundan xxx asr muqaddam ikki daryo oralig`ida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma`naviy, tarixiy merosidir” . Bu, ta`bir joiz bo’lsa shaklan diniy, mazmunan boshdan oyoq dunyoviy yozuvning qadr-qimmatini teran anglab, uning o’zbek yozma madaniyatining ilk sarchashmalaridan biri sifatida xorazmda yaratilgan durdonaga yuksak baho berib, yana bunday deb yozgan edi muallif: “avesto” ayni zamonda bu qadim o’lkada buyuk davlat, buyuk ma`naviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim inkor etolmaydi” . Butun o’rta osiyo xalqlari, jumladan o’zbek xalqi moddiy va ma`naviy madaniyatining beshigi xorazm vahasi va u yerda yashagan turkiy elatlar bo’lgan. Shulardan keyinchalik o’zbek elati, so’ng xalqi, millati tashkil topgan. I.A..Karimov yuqorida qayd etilgan asarida juda o’rinli qayt qilganidek, xorazm davlati tarixini biz 2700 yillik tarix deb bilamiz. Bu o’rinda birinchi davlat tashkil topgandan keyingi “yozma tarix” nazarda tutilgan. Yunon, xitoy tarixchi sayyohlari o’z xotiralarida yozib qoldirgan,keyin zardushtiylik yozuvlarida berilgan tarixiy dalillar g`oyat o’rinli tarzda nazarda tutilgan. 9 Xorazmda o’troq hayot undan ham birmuncha oldin yuzaga kelgan; davlat esa uning maxsuli tarzida tashkil topgan. Bu haqda bundan tahminan 3 ming yil avval yaratilgan “avesto”ning qo’lyozmasi, binobarin, yozma tarixning ilk debochasi ishonchli dalolat bergan. Yuqorida qayd qilganimizdek, yurtboshimiz “avesto” xorazmdek qadimiy o’lkada buyuk davlat, boy ma`naviyat, qimmatli madaniyat yodgorligi ekanligi hech kim inkor eta olmasligi ham ta`kidlagan. Zardushtning diniy islohotini tushunish uchun o’sha davr turonning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli va siyosiy vaziyatni e`tiborga olish kerak. Gap shundaki, turon iqlimining kontinental, ya`ni nisbatan mo’tadilligi, geografik jihatdan ikki katta qit`a o’rtasida, amu va sir daryolari oralig`ida joylashgani sababli savdo-sotiqning kuchayishi bu mintaqada sun`iy sug`orishga asoslangan dehqonchilik ertaroq vujudga kelishiga sabab bo’lgan. Xuddi shu tarixiy davrda hunarmandchilik va ovchilik ham anchagina rivojlangan. Bu hududda yilqichilikning rivojlanishi, ayniqsa farg`ona vodiysida qorabariy zotiga o’xshash otlar boqish keng ko’lam olgani ham ijtimoiy 10 hayotda katta rol o’ynagan. Buning ustiga mis va qo’rg`oshin konlariga boy bo’lgan oltoyning yaqinligi bu yerda temirchilik, misgarlik rivojiga asos bo’lgan. Zardusht yashagan davrda o’troqlik hayoti afzalligi yaqqol namoyon bo’lgan. Ammo unga qabilalar o’rtasidagi qirg`inbarot urushlar raxna solayotgan edi. Urushlar ko’pincha har bir qabila va elatning o’z xudolariga ko’plab qurbonliklar qilish odatlari zaminida ham yuzaga kelardi. O’z davrining kohinlari, sehrgarlari va mo’tabar qariyalari bilan keng munozaralar olib borgan zardusht imkonini yaratish uchun ko’pxudolik e`tiqodlariga va otashparast-likka barham berib, yakkaxudolikka sig`inishni targ`ib etish deb bilgan va shu vazifani bajargan. Shunday qilib, zardushtiylik eradan avvalgi vii-vi asrlarga xos bo’lgan din sifatida undan oldingi urug`-qabilachilik dinlari negizida paydo bo’lgan yakka xudolik dini bo’lgan. U eramizning to vii-ix asrlargacha turli shaklda davom etib, so’ngra uning o’rni islom egallagan. U dastavval xorazm vohasida shakllanib, yaqin va o’rta sharqgacha tarqalib, ayrim asoratlari haligacha saqlanib kelmoqda. Avesto faqat diniy manbagina emas, balki dunyoviy bilimlar, tarixiy voqealar, o’zi tarqalgan o’lkalar, elatlarning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, madaniy va ma`naviy qarashlari, diniy e`tiqodlari, urf-odatlari haqilagi manba hamdir. Unda bayon etilgan asosiy g`oyalar diniy e`tiqodning ilk sodda bilimlari zardusht degan payg`ambar nomi bilan bog`langan. U “avesto” ning eng qadimiy qismi “gat” (xat nomi) ni ijod etgan. “avesto” tarkibiga kirgan bilim, ma`lumotlar qariyb milloddan avval 3000-yillik oxirlari va 2000-yillik boshlaridan to milodning boshlarigacha o’tgan davrda yuzaga kelgan; avloddan-avlodga og`zaki o’tib olingan, uning buqa terisiga yozilgan ko’p qismi yo’qolgan, yettidan bir qismi saqlangan. U miloddan avvalgi 3 asrda ashrakiylar sulolasi davrida to’plangan. Zardushtiylik dini ta`limotini quyidagi uch tarixiy qismga bo’lish mumkin; 1.Eng qadimiy qismi miloddan avvalgi 3-ming yillikda vujudga kelgan yashtlardir; ularda urug`chilik tuzumidagi e`tiqodlar, ko’p xudolik tasavvurlari tasvirlangan; 2.Gatlar deb atalgan qismidir. Bunda axuramazda nomli xudo haqida fikrlar yozilgan; 11 3.Qadimiy ko’pxudolilik va keyingi yakkaxudolik g`oyalari orasidagi kurash sharoitlarida eramizdan avvalgi v asrda har ikkisini kelishtirgan mazdahiylik dini shakllangan. “avesto” bu dinning oxirgi va asosiy qismini bayon etgan. Shoh vishtasia farmoniga binoan “zardusht 1200 bobdan iborat pandnomasi “avesto”ni oltin taxtachalarga yozib, shohning otashkadasiga topshirgan” deb yozgandi firdavsiy. Keyinchalik bu “kitob” 12 ming buqa terisiga bitilgan, makedoniyalik iskandar zulqarnayn sharq ulamolari bir qismini zabt etganda uning nodir nusxasini elladaga eltib, kerakli joylarini tarjima qildirgan, qolganini yondirgan”. “avesto” yuqorida aytilganidek, eng qadimiy yakka xudochilikka asoslangan dinning birinchi muqaddas kitobigina bo’lib qolmay hozirgacha, e`tiborli tarixiy manba va madaniyat yodgorligi hisoblanadi. Unda dastlabki oddiy ijtimoiy-falsafiy qarashlar bilan diniy-mifologik tasavvurlar uyg`unlashib ketgan; shu zaminda ma`naviy, jumladan ahloqiy barkamol odam ezgulikni barqaror qila oladigan kurashchan, adolatparvar insonni shakllan-tirish g`oyasi markaziy o’rinni egallagan. “avesto”da tabiiy bilim-lar-agronomiya, meteorologiya, zootexnika, meditsina, falakiyot, astronomiya, geografiyaga doir bilimlar ham mavjud. Zardushtgacha bo’lgan oxura, mitra, mazda, onaxit va boshqa xudolar haqida har xil fikrlar bo’lgan. Ammo ular odamlardek hayot kechirgan bo’lsalar, zardusht talqinida oxuramazda oliy ibtido bo’lib, uning na xotini, na bolalari bor. U hamma mavjudotlarni yaratuvchi va boshqaruvchi sifatida, ezgulikni barqaror qiluvchi, odamlar qalbini munavvar etuvchi oliy ruh sifatida namoyon bo’lar emish. Eron shohlari o’z imperiyalarini barqaror qilishda zardushtiylikning o’rni va roliga to’g`ri baho berganlar. Biroq, bu dindagi o’rtahol dehqonchilik, mo’tadil, kamtarona hayotdan iborat turmush tarzini ilohiylashtirib, quldorlik munosabatlarini qoralash ularga yoqmaydi. Shuning uchun eron shohlari zardushtiy-likni zardusht payg`ambargacha bo’lgan va yaqin sharqda ham keng tarqalgan ko’p xudolilik g`oyalari bilan aralashtiradilar. Zardusht o’rniga o’zlarini xudo vahiylarini odamlarga yetkazib turuvchi payg`ambar o’rniga qo’yadilar. “kichik avesto”da oxuramazda olamni yaratuvchi va tartib o’rnatuvchilikdan ko’ra ko’proq qabilaviy xudolarni boshqaruvchi bosh xudoga aylantirib qolgan. 12 Ahamoniylar gretsiyani bosib olish uchun olib borgan urushlari (bunda markaziy osiyodagi turk jangchilari katta rol o’ynagani uchun iskandar zulqarnayn ulardan qasos oladi) hamda greklarning eron va turonni ishg`ol etishi oqibatida oxuramazda qadimgi gretsiyada bosh xudo zevs, aflotun (platon) sifatida talqin etila boshlaganiga tadqiqotchilar e`tiborni qaratadilar. Ahamoniylar zardushtiylikni o’z e`tiqodla-riga bo’ysundirgan bo’lsalar, iskandar bu dinni butunlay yo’q qilish uchun unga oid yozuvlarni yoqtirib yuborgan. Arab istilochilari eron va turonni bosib olishgach, mazdaizm ko’rinishidagi zardushtiylikka e`tiqod qiluvchilarni zo’rlik bilan islomga kiritganlar. O’z e`tiqodidan voz kechmaganlarni o’ldirganlar, quvg`in ostiga olganlar. Zardushtiylikning bizgacha yetib kelishida unga e`tiqod qilib kelayotgan hindistondagi eronliklarning hissasi kattadir. Zardushtiylikning asosiy g`oyalari olamdagi barcha tartiblar, ezgulik (yaxshilik) va yomonlikdagi, ziyo va zulmat, hayot va o’lim o’rtasidagi kurashga bog`liq; dunyodagi barcha ezguliklarni ahuramazda, yomonliklarni ahriman ifodalaydi; bu kurashda odam asosiy kuch va rolni o’ynaydi, u tanlash erkinligiga ega, u o’z g`ayrati bilan bu dunyoda adolat topishiga ta`sir eta oladigan kishidir. Demak, hozir ham kimki, o’zining irodasi, aql-zakovatiga ishonib, uni ishga solsa, o’ziga biror kasbni tanlab olsa, g`ayratli bo’lsa, adolatsiz-likka duch kelsa, unga qarshi kurashsa aslo kam bo’lmaydi, adolatning tantanasiga erishadi. “Avesto” ning muqaddas kitoblarida qadimgi dunyo falsafaning 4 asoslari (substansiyasi)-tuproq, suv, havo, olov muqaddaslashti-rilgan. Tuproq, suv, havoni bulg`ash, ifloslantirish eng og`ir gunohlar qatoriga qo’shilgan. Hatto marhumlarning murdalari yerni, suvni, havoni zaharlab qo’ymasliklari uchun ularning jasadlarini maxsus sopol idishlarda ko’mish rasm bo’lgan. Oxuramazda “yerga yaxshi, mustahkam urug`lar sepishdan ortiq savob ish yo’q“, degan. Xudoning bu aytganiga amal qilish, 10 ming marta ibodat etish yoki yuzlab jonivorni qurbonlikka so’yishdan afzal hisoblangan. Ekin ekish yerdagi yovuzlikka barham berish, hisoblangan. “odam go’zalligi dehqondan, dehqonchilikdan, - deyilgan bashoratlarda,-kimki yerga urug` qadabdi, u odamiylikka iymon keltiradi, shu yo’lgina yagona haqiqat bo’lib, qolgani sarobdir. Zardushtiylikning vazmin, 13 musiqa bilan uyg`unlashib ketgan dono o’gitlari ona zaminga, dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilikka va vatanga, xalqqa ulug` muhabbat ruhi bilan uyg`unlashib ketgan. Bu hol unda diniy mazmunga qaraganda dunyoviy elementlar ko’p bo’lganidan dalolat beradi. Zardushtiylikning barcha marosimlari, jumladan, navro’z, mehrjon bayramlari tantanalarida bu ruh ayniqsa ulkan qudrat bilan namoyon bo’lgan. Boychechakning chiqishi, lolaqizg`aldoqning ochilishi, bodomning gullashi, umuman bahor bilan birga tabiatning go’zallashib borishi ezgulik ruhining tantanasi bo’lib, ularning har biri katta shodiyonalikka sabab bo’lgan. Odamlar tabiatning bu go’zalliklarini muqaddas bilib, ularni xalq bayramlari va sayillariga aylantirib yuborganlar. Zardushtiylikda diniy dasturlar haqidagi g`oyalar bilan birga real, dunyoviy, hozir ham foydali nasihat, tavsiya, cheklash, taqiqlash, rag`batlantirishga doir ugit va da`vatlar ko’p bo’lgan. Ulardan hozirgi mustaqilligimiz davrida ham foydalanish mumkin va lozim. Hozirgi zamonning hamma dinlarida vorislik, ya`ni meros qilib olish tamoyili bor. Shunga binoan o’rta osiyoda tarqalgan yahudiylik va islomda zardushtiylikning muayyan ta`siri borligi hozir ham seziladi. Bu din keng yoyilganligi va uzoq vaqt davom etganligi uchun u ajdodlarimiz ongi, turmushiga katta ta`sir o’tkazgan. U ham vaqt, sharoit, o’ringa qarab o’zgargan, zamonaviylash-gan; ijobiy, dunyoviy jihatlari boshqa dinlarga bevosita va bilvosita singgan. Masalan, mehnatga, dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilikni rivojlantirishga da`vatlar bajonidil qabul qilingan 6 . Uning to’rt element: suv, tuproq, havo, olovni e`zozlash, avaylash, asrash haqidagi nasihatlari hozir ayniqsa dolzarbdir. Shuningdek zardushtiylikdagi halollik, poklik, vijdonlilik, odillik, mehnatsevarlik kabi nasixatu da`vatlari deyarli barcha diniy ta`limotlarda ham uchraydi. Zardusht asos solgan g`oyalar kishilar ongi, turmushiga singib, uzoq vaqtlar yashab kelmoqda. Uning olam, odamning yaratilishi, ikki dunyo haqidagi g`oyalari, 6 «O’zbekiston tarixi» 6-sinf uchun darslik. Toshkent, “O’qituvchi”, 2003. 14 jannat va do’zax, qiyomat-qoyim, oxiratda jonning tirilishi, gunoh va savob ishlar yozib borilishi, so’roq-savollar, “chinvot” ko’prigi, jihod, erkin va ozod turmushga asoslangan barqaror tartibotlarni qaror toptirish, yakka xudo bilan odamlar o’rtasidagi vositachi-payg`ambar v.h. To’g`risidagi fikrlar budda, xristian, islom dinlarida o’ziga xos ravishda hanuz yashab kelmoqda 7 . Shuning uchun tadqiqotchilar jahon dinlarining vujudga kelishi va shakllanishida zardusht asos solgan dinning o’rni va rolini munosib baholashlari talab etiladi. Masalan, zardushtiy-likka binoan katta va izchil tadqiqot olib borayotgan ingliz olimasi meri boys bunday deb yozgan: “zardushtiylikning ulug`vor va original ta`limotlari butun yaqin sharq hududiga ta`sir etib, uning asosida iudaizm rivojlangan, xristianlik va islom paydo bo’lgan”, shuningdek, buddizmning maxayana oqimi ham zardushtiylikdan oziqlangan. “shuning uchun, - degan u, - jahon dinlarining barcha jiddiy tadqiqotchilari zardushtiylikni o’rganadilar” . Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|