«avesto» -tarixiy manba sifatida r e j a: Kirish i-bob. Zardushtiylik dini va uning O’rta Osiyoning eng qadimgi xalqlari ma`naviy hayotiga ta`siri

II-bob. “Avesto” O’rta Osiyo tarixini aks ettiruvchi tarixiy 
manba sifatida 
2.1. “Avesto” kitobi va undagi tarixiy ma’lumotlar bayoni 
Ma`lumotlarda Islomda “Qur’on”, nasroniylarda “Bibliya” bo’lganidek 
“Avesto” - zardushtiylik dinining matnlari to’plamidir. Zardushtiylik ta`limoti er, 
suv, Havo va olovni muqaddas deb Hisoblagan. 
“Avesto” kitobi turli xil ma`lumotlarni o’z ichiga oladi. Shu jumladan - 
qadimgi geografik tushunchalar - daryolar, tog’lar, ko’llar nomlari, hududiy etnik 
qabilalar va viloyatlar nomlari, qadimgi mamlakatlarning ro’yxati, iqtisodiy va 
ijtimoiy munosabatlar haqida, siyosiy tuzum, diniy nasiHatlar, zardushtiylar 
falsafasi, dunyo tarixi rivojlanishi haqida qimmatli ma`lumotlar beradi. 
Tarixdan ma`lumki, zardo’shtiylik miloddan oldingi VII-asrdan, milodning 
VII asrigacha qariyb ming yil Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon va boshqa 
o’lkalarda diniy e`tiqod sifatida yashadi. 
7
Asqarov A. O’zbekiston tarixi. (Eng qadimgi davrlardan milodning Y asrigacha) T. O’qituvchi. 1994.

---

15 
Ko’pchilik tadqiqotchilarning fikricha, Zardo’sht Markaziy Osiyo hududida 
faoliyat ko’rsatgan ilohiyotchi faylasuf, shoir va tabiatshunos olim bo’lgan. 
Zardo’sht zardo’shtiylik dinining payg’ambari sifatida tan olingan va e`tirof etilgan 
bo’lib, uning ta`limoti Markaziy Osiyo xalqlari tarixida va ma`naviy madaniyatida 
ulkan rol O’ynadi. 
Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov bu haqda Shunday dedi: “Eng mO’tabar, 
qadimgi qo’lyozmamiz “Avesto”ning yaratilganiga 3000 yil bo’lyapti. Bu nodir 
kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oralig’ida, manashu zaminda 
umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlarga qoldirgan ma`naviy, tarixiy 
merosidir. “Avesto” ayni zamonda bu qadim O’lkada buyuk davlat, buyuk 
ma`naviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan guvoh lik beruvchi tarixiy hujjatdirki, 
uni hech kim inkor etolmaydi”
8
. 
"Avesto"ning paydo bo’lgan davri apxeologik davrlashtirish bo’yicha so'ngi bronza 
va temir davriga to'g'ri keladi (mil-av IX-VII asrlar). Marziy Osiyoda shu davr yaz 1 
va unga to'rdosh bo’lgach Chust, Kuchuktepa va Tillatepa madaniyatlariga tarqalgan. 
Ular moddiy madaniyati namunalarining "Avesto"da keltiriladigan ma'lumotlar bilan 
mos kelshi Ko’plab avestoshunos va arxeolog tadqiqotchilari tomonidan qayd etilgan. 
O'rta Osiyo hududlarida davrida "nom"tipidagi shaxar-davlatlar paydo bo’lganligi 
Oltintepa 
dashtli 
Jarqo'rg'on 
yodgorliklari 
misolida 
kuzatilsa, 
so'nggi bironza va ilk temir davrida 
esa 
"nom" 
tipidagi 
xududiy 
davlatlarining kakilanish jaroyonlari 
kechgan. hududiy avlodlar bir yoki bir 
necha kichik daryolar bo'zanlari 
xududlarini 
birlashtirib, 
markaziy 
shahar va shu shaxar atrofida jamlangan qishloqlar majmuasidan iborat bo’lgan. 
"Avesto" paydo bo’lgan paytda, ya'ni Yaz 1 davrida O'rta Osiyo hududlarida ilk 
marotaba mudofaa devorlari bilan o'ralgan arklar paydo bo’lgan bo’lsa (Yaztepa, 
8
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelalak yo`q. –T.: Sharq. 1998. 126-bet

---

16 
Kuchuktepa, Tillatepa, Qiziltepa va boshqalar), "Avesto"da jamiyatning siyosiy va 
huquqiy masalalari to'g'risidagi ma'lumotlarni topish mumkin. Jumladan, Mitraga 
ibodat qilganda, sig'inganda unga boy yoki kambag'al odamlarning farqi yo'qligiga 
ishora etilganligini o'qishimiz mumkim: