«avesto» -tarixiy manba sifatida r e j a: Kirish i-bob. Zardushtiylik dini va uning O’rta Osiyoning eng qadimgi xalqlari ma`naviy hayotiga ta`siri
Avesto da ijtimoiy tuzumning aks etishi
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.3. Avesto da ijtimoiy tuzumning aks etishi.
«Kichik Avesto»da Oxuramazda olamni yaratuvchi va tartib o’rnatuvchilikdan ko’ra ko’proq qabilaviy xudolarni birlashtiruvchi bosh xudoga aylanib qoladi; Ahamoniylar Yunonistonni bosib olish uchun olib borgan urushlari hamda yunonlarning eron va Turonni ishg’ol qilishlari oqibatida Oxuramazda Yunonistonda bosh xudo — Zevs, Zardusht esa Aflotun (Platon) sifatida talqin etiladi. Ahamoniylar zardushtiylikni o’z e’tiqodlariga bo’ysundirgan bo’lsalar, Iskandar Zulqarnayn bu dinni butunlay yo’q qilib tashlamoqchi bo’ldi, bu dinga oid kitoblarni butunlay yoqtirib yubordi. «Avesto» haqida Abu Rayxon Beruniyning «O’tmish xalqlardan qolgan yodg’orliklar» nomli asarida yozib qoldirgan ma’lumotlari diqqatni tortadi 15 . Beruniy bunday yozadi: «Podshoh Doro ibn Doro xazinasida un ikki ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor edi, Iskandar otashxonalarni vayron qililib, ularda xizmat etuvchilarni o’ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun «Abisto»ning beshdan uchi yuqolib ketdi «Abisto» uttiz nask (qism) edi. Majusiylar qo’lida un ikki nask chamasi qoldi». O’lkamiz arab halifaligi qo’shinlari tomonidan fatx etilib, islom dinining tarqalishi davrida ham zardush¬tilik va uning muqaddas kitobi «Avesto» kattiq taqib ostiga olindi. Zardushtiyning O’rta Osiyoda vujudga kelganligi va uning jahon madaniyatiga ko’rsatgan ijobiy ta’sirini inkor etib bo’lmaydi. «Avesto»ning bizgacha etib kelganligi uchun eng avvalo ingliz va frantsuz olimlaridan minnatdor bo’lishimiz kerak chunki, 1755 yilda frantsuz olimi A. Dyupperon Xindistonga ilmiy safar qilib, u erdagi zardushtiy (mazdaiy) lar orasida uch yil yashadi, ularniig ibodatlari, urf-odatlari bilan yakin tanishdi va «Avesto»ni frantsuz tiliga tarjim qildi.«Avesto» G’arbiy Evropa, eron va Hindiston orqali bizga etib kelganligidan undagi nomlar, ismlar va terminlar asliga to’g’ri kelmaydi. 15 Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faolyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Sh.M. Mirziyoyev. Toshkent: O’zbekiston, 2017. 38 Beruniy yozgan rivoyatlarga qaraganda Zardusht Baqtriya podshohi Vishtasp (Gushtasp) huzuriga kelib, «Avesto» ni unga tortiq qiladi. O’ng va so’l tomonlari kesilgan ko’ylak kiygan, yuziga parda tortilgan, qulida bir eski qogozni ko’kragiga mahkam bosganicha Zardusht kunduz kuni Gushtasp kasriga tushadi. Shunda tom ochilgan va Gush¬tasp kunduzgi uyqudan uyg’onib ketgan. Zardusht «Avesto» kitobini Gushtasp oldiga qo’ydi va xudoga iltijo qildi. «Avesto» agar shu kitob daqiqadan seniki bo’lsa, sen su kitob bilan meni podshoh huzuriga yuborgan bo’lsagh, meni misning zararidan saqlagan», dyedi. So’ng uning iltijosiga ko’ra, qizdirib eritilgan mis keltirildi, uni Zardushtning ko’kragiga va qorni ustiga qo’ydilar. Mis tanasi ustidan oqib tuklarga donachalar bo’lib epishdi, lekin kuydirmadi. Shu mahaldan e’tiboran Gushtasp Zardusht e’tiqodini qabul qildi va o’ziga tobe o’lkalarga bu e’tiqodni qabul qilishni buyurdi. Tarixdan ma’lumki, zardushtiylik miloddan oldingi VII asrdan milodimizning VII asrigacha qarib ming yil O’rta Osiyo, eron, Ozarbayjon va boshqa o’lkalarda diniy e’tiqod sifatida yashadi. Zardusht yashagan va «Avesto» kitobi yozilgan davrda O’rta Osiyoda aholining asosiy qismi o’troq xayotga, dehqonchilik va hunarmandchilikka o’ta boshlagan, ko’chmanchi chorvachilikka etibor kuchaygan, qadimgi shaharlar va dehqonchilik viloyatlari (Sug’diyona, Marg’iyona, Baqtriya, Parfiya, Xorazm)ning shakllanish jarayoni kechayotgan palla. Batanimiz xalqlari hayotida yuz berayotgan bu ijtimoiy iqtisodiy o’zgarishlar uning taraqqiyot yo`liga g’ov bo’layotgan mafkuralari yangilashni, yangi jamiyat talablariga-javob bera oladigan diniy islohatlarni amalga oshirishni talab etar edi. «Avesto»da ana shu islohiy talab o’z ifodasini topdi. 39 “Avesto” asarida patriarxal urug’ jamoasi haqida, uning so’ngi qismi Videvdotda iqtisodiy tengsizlik sinfiy tabaqalanish haqidagi muammolar ochiladi. Jamiyatning ijtimoiy tarkibi va undagi sinfiy tabaqalanish jarayoni to’g’risida qimmatli malumotlar beriladi. Shun¬day qilib miloddan avvalgi IX—VII asrlar ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot haqida g’oyatda muxim ma’lumotlar beruvchi xalqimizning merosiy ma’naviy boyligidir. Zardushtiylikning Markaziy Osiyoda vujudga kelganligi va uning jahon madaniyatiga ko'rsatgan ijobiy ta'sirini inkor etib bo’lmaydi. «Avesto»ning biztacha yetib kelganligi uchun eng avvalo ingliz va frano'uz olimlaridan. minnatdor bo’lishimiz kerak. Chunki, 1755 yilda frano'uz olimi A. Dyupperon Dindistonga ilmiy safar qilib, u yerdati zardushtiy (mazdaiy) lar orasida uch yil yashadi, ularning ibodatlari, urfodatlari bilach yaqikdan tanishdi va «Avesto»ni frano'uz tiliga tarjnma klldi. «Avesto» G'arbiy yevropa, Eron va Hindiston orqali bizga yetib kelganligidan undaga nomlar, ismlar va terminlar asliga tug'ri kelmaydi. 40 Beruniy yozgan rivoyatlarga qaraganda Zardusht Baqtriya podshohi vishudsl (Gushtasp) huzuriga kelib, «Avesto» ni unga tortiq qiladi. O'ng va so'l tomoilari kesilgan qo'ylak kiygan, yuziga parda tortilgan, qo'lida bir eski qog'ozni Ko’kragiga mahkam bosganicha Zardusht kunduz kuni Gushtasp qasriga tushadi. Shunda tom ochilgan va Gushtasp kunduzgi uyqudan uyg'onib ketgan. Zardusht «Avesto» kitobini Gushtasp oldiga qo'ydi va xudoga iltijo qildi. «Avesto» agar shu kktob hzqiqagan seniki bo’lsa, sen shu kitob bilan meni podshoh huzuriga yuborgan bo’lsang, meni misniig zararidan saqlagin», dedi, So'ng uning iltijosiga ko’ra, qizdirib eritilgan mis keltirildi, uni Zardushtning Ko’kragiga va qorni ustiga quydilar, Mis tanasi ustidan oqib tuklarga donachalar bo’lib yopishdi, lekin kuydirmadi. Shu mahado'an e'tiboran Gushtasp Zardusht e'tiqodkni qabul qildi va o'ziga tobe o'lkalarga bu ehtiqodni qabul qilishni buyurdi 16 . Tarixdan ma'lumki, zardushtiylik miloddan oldingi VII asrdan milodimizning VII asrigacha qariyb ming yil Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon va boshqa o'lkalarda diniy e'tiqod sifatida yashadi. Zardusht yashagan va «Avesto» kitobi yozilgan davrda Markaziy Osiyoda aholiving asosiy qismi o'troq hayotga, dehqonchilik va hunarmlndchilshja o'ta boshlagan, ko'chmanchi chorvachilikka e'tibor kuchaygan, qadimgi shahar lar va deqqonchilik viloktlari (So'g'diyona, Marg'iyona, Baqtriya, Parfiya, Xorazm) ning shakllannsh jarayoni kechayotgan palla edi. Vatanimiz xalqlari hayotida yuz berayotgan bu ijtimoiy va iqtioodiy o'zgarishlar uning taraqqiyot yo'yaiga gov bo’layotgan mafkurash yangilashni, yangi jamiyat talablariga javob bera oladigan diniy islohiyatni amalga oshirishni talab etar zdi. «Avestoda ana shu islohiy talab o'z ifodasini topdi. «Avesto» asarida pagriarxal urug' jamoasi haqida, uning so'nggi kismi Videvdotda iktisodiy tengsizliq, sinfly tabaqalanish haqidagi muammolar ochiladi. Jamiyatning ijtimoiy tarkibi vaundagi sinfiy tabaqalanish jarayoni to'g'risida kimmatli ma'lumotlar beriladi. Shunday qilib, «Avesto» miloddan avvalgi IX-VII asrlar Ijtimoiy-iqtisodiy, 16 Sh.Karimov, R.Shamsuddinov. «Vatan tarixi» Toshkent, “O’qituvchi”, 1997. «Jamiyat va boshqaruv» jurnali, N° 4, 2004 . 119-bet 41 siyosiy va madaniy hayot qaqida g'oyatda muhim ma'lumotlar beruvchn xalqimizning merosiy ma'naviy boiligidir. «Avesto»da keltirilgan jamiyatggang ijtimoiy tarkibi haqida ma'lumotlarga suyanib fikr yuritadigan bo’lsak, miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi choragida Markaziy Osiyo hududida ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilib, yangi, ilk synfiy jamiyat tarkib topayotgan jarayonning guvoh i bo’lamiz. Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|