A. I. To’rayev, F. F. Axrorov, M. M. Rahmatov

5-MAVZU. G’AZNAVIYLAR DAVLATIDANING 
BOSHQARUV TIZIMI, HARBIY VA SIYOSIY TARIXI 
 
Reja. 
1. G’aznaviylar davlatining tashkil topishi. 
2. G’aznaviylar davlatining hududi kengayishi. 
3. G’aznaviylar davlatida davlat boshqaruvi. 
4. G’aznaviylar davrida harbiy san’at. 
5. G’aznaviy hukmdorlarning hukmronlik yillari. 
Tayanch iboralar: 
Sabuqtegin G’oziy, Barsxon, tuxsi, V.V. Bartold, Amir Piri, Yamin ad-
davla va amin al-milla, E.V. Ritveladze, “Tarixi Ma’sud”, pardador, 
xazinachi, chartdor, Oltintosh, alamdor, arid, Bilgategin. 
G’aznaviylar siyosiy tarixi. 
G’aznaviylar davlati Movarounnahrdagi bosib olingan 
hududlarning cheklanganligi va nisbatan tarixan qisqa davr 
Movarounnahrda bor yo’g’i 40 yilga yaqin hukumdorlik qilgan bo’lsa-
da O’zbekiston davlatchiligi tarixidagi muhim bosqichlardan biri 
hisoblanadi. Chunki G’aznaviylar paydo bo’lishi davri X asr oxiri XI 

---

43 
asr boshlarida paydo bo’lgan boshqa davlatlar Saljuqiylar va 
Qoraxoniylar kabi o’ta muhim tarixiy ahamiyat kasb etgan voqea 
nafaqat Movarounnahr balki butun O’rta Osiyoda turkiy 
davlatchilikning uzil-kesil qaror topganligini ko’rsatadi. Demak, 
G’aznaning siyosiy markaz sifatida yuksalishi X asrning ikkinchi 
yarmidan boshlanadi. G’aznaviylar sulolasining asoschisi Amir 
Nasiriddin ud-Davla Sabuqtegin G’oziy kelib chiqishiga ko’ra turkiy 
qavmga mansub edi. Ayrim o’rta asrlar manbalarida, xususan, XIV 
asrda yashab o’tgan Muhammad Shabangaroyning “Majma al-ansob” 
nomli asarida berilishicha Sabuqtegin Issiqko’l bo’yidagi hukmdori 
qarluq bo’lgan Barsxon degan joyda tug’ulgan yoshligida Sabuqtegin 
asir olinadi va to’rt yil Tuxsi qabilasida tutqunda bo’lgach uni 
Movarounnahrlik savdogarlarga sotib yuboradilar. V.V. Bartoldning 
fikriga ko’ra Sabuqtegin Somoniylar davlatining mansablar 
pog’onasida ko’zga ko’ringan vakillaridan biri Alptegin sotib oladi. 
G’aznaviylar davlatiga 962-yilda Alptegin tomonidan asos solingan.
1
Alptegin 963-yilda vafot etgan paytda u sotib olgan qul Sobuqtegin 
katta nufuzga ega edi. Uning vafotidan so’ng G’aznada navbati bilan 
Amir Is’hoq ibn Alptegin, Amir Bilgategin, Amir Piri, Amir 
Sabuqteginlar hukumronlik qiladilar. 997-yilning boshida Sabuqtegin 
Somoniylar tomonidan G’azna va uning atroflariga hokim etib 
tayinlandi. Tarixiy manbalar Sabuqtegin G’aznaviylar davlatining 
asoschisi sifatida ta’riflardilar 997-yilning oxirida Amir Sabuqtegin 
vafot etadi va uning kichik o’g’li Ismoil taxtga o’tirib bor yog’i 7 oy 
hukmdorlik qiladi. 998-yilda o’zining harbiy jasoratlari uchun “Saif ud-
davla saltanat qilichi” degan faxrli nomga sazovor bo’lgan, 
Sabuqteginning ikkinchi o’g’li Mahmud G’aznaviylar taxtiga o’tiradi. 
Ko’pchilik tarixiy-ilmiy adabiyotlarda Mahmud G’aznaviy deb 
yuritilgan Abulqosim Mahmud hukmdorligi davrida 998-1030-yil 
G’aznaviylarning qudrati va shuhrati ortib buyuk G’aznaviylar davlati 
barpo etildi. Mahmud hukmdorligi davrida Xorazm, Xuroson, Seyiston, 
Qobul, G’azna, Shimoliy Hindiston kabi viloyatlar G’aznaviylar qo’li 
ostida edi. Mahmud G’aznaviy Hindistonga 17 marta bosqinchilik 
1
Ҳaсанов.Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий нашриёти”, 2018. -
Б.243. 

---

44 
yurishlari uyushtirgan edi. Aholining qonini daryo qilib oqizdi.
1
Abulqosim Mahmud taxtga o’tirgan yili xalifa Muqaddirdan Xurosonni 
boshqarish uchun yorliq hamda “Yamin ad-davla va amin al-milla” 
“Saltanat tayanchi va musulmonlar jamiyatining ishonchli vakili” 
faxriy unvoni bilan taqdirlanadi.
2
Mahmud taxtga o’tirgan paytidan boshlab o’z davlati 
chegaralarini kengaytirish siyosatini olib bordi. U o’sha yiliyoq janubiy 
(Toxariston hozirgi shimoliy Afg’onistonni) bosib olgan bo’lsa 999-
yilda Marv yaqinidagi bo’lgan jangdan so’ng butun Xuroson Mahmud 
G’aznaviy izmiga bo’ysunadi. Manbalarning ma’lumot berishicha 
Amudaryo vohasi strategik jihatdan juda muhim ahamiyatga ega 
bo’lgan Termiz shahri ham Mahmud qo’l ostida bo’lgan. Abulfazl 
Bayhaqiy “Tarixi Ma’sud” asarida ma’lumot berishicha, Termizda noib 
va qal’a qutvoli bevosita G’aznaviylar tomonidan tayinlangan. Bu 
G’aznaviylarga Amudaryo orqali Markaziy Osiyodan Hindistonga olib 
boradigan muhim savdo yo’lini nazorat qilish imkonini bergan. 
1001-yili Mahmud Qoraxoniylar va G’aznaviylar davlatlari 
o’rtasidagi chegarani belgilashda Nasr bilan shartnoma tuzdi.
3
1002-yilda Bag’dod xalifasi Mahmud G’aznaviy hokimiyatini tan 
olib unga yorliq yuborgach, Mahmud siyosiy jihatdan ancha 
mustahkamlanib oldi va o’sha yili Seyistonni bosib oldi. G’aznaviylar 
va Qoraxoniylar o’rtasida dastavval Amudaryo chegara qilib 
belgilanadi. Ammo Qoraxoniylar bu chegarani tez-tez buzib turardilar. 
1008-yilda Balx atroflarida G’aznaviylar va Qoraxoniylar o’rtasida 
jang bo’lib o’tadi bu jangda Mahmudning to’la g’alaba qozonishi 
Xurosonda uning ahvolini yanada yaxshiladi. O’sha yili Mahmud 
Chag’aniyon va Xuttalonni ham bosib olib o’zining noiblari sifatida 
mahalliy hukmdorlarni hokimiyatda qoldiradi. 
Manbalarning ma’lumot berishicha 1024-yilda Mahmud 
G’aznaviy markaziy Movarounnahr aholisini Alptegin zulmidan ozod 
qilish bahonasi bilan Amudaryoni kechib o’tdi va Temir darvoza orqali 
Samarqandgacha borib Sug’dga hujum qildi. Tadqiqotchilarning 
fikricha, bu yurishdan so’ng Chag’aniyon, Xuttalon va Qo’badiyonda 
1
Машарипов.О. Хоразмнома, Хоразм. 2007. -Б.96. 
2
Эшов.Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012. -Б.181. 
3
Асқаров.A. Ўзбекистон халқлари тарихи. -T.: “Фан”, 1992. -Б.116. 

---

45 
Mahmudning hokimiyati yanada mustahkamlandi. Ammo, numizmatik 
manbalar ma’lumotlariga asoslangan E.V. Ritveladzening fikricha, 
Xuttalon, Qo’badiyon va Vaxshning Mahmud G’znaviy davlatiga 
nisbatan tutgan siyosiy mavqei haqida esa fanda hali unchalik ishonchli 
ma’lumotlar mavjud emas. Yana shu olimning fikricha, qat’iy dalillar 
asosida Omul (Chorjo’y) gacha bo’lgan butun Amudaryo vohasi 
Mahmud G’aznaviyga bo’ysungan deb hisoblash mumkin. Xorazm 
yurishi oldidan Mahmud G’aznaviy vaziri tomonidan Termiz, 
Qo’badiyon va Xuttalonda kemalarni jangga tayyorlash, Omulda esa 
qo’shin uchun oziq-ovqat to’plashga buyruq berilganligi ma’lum. 
1017-yilda 
Mahmud G’aznaviyning ittifoqchisi bo’lgan 
xorazmshoh Abulabbos Ma’munning o’ldirilishi va isyonchilar 
tomonidan taxtga Ma’munning jiyani Abulhoris Muhammad Amining 
o’tqazilishi Mahmudning Xorazmga yurishiga sabab bo’lgan edi. 1017-
yilning yoz oyida Mahmud G’aznaviy qo’shinlari Xorazmni egallab, 
g’alayonni bostiradilar. Mahmud Xorazm taxtiga o’zining bosh hojibi, 
kelib chiqishi turkiy bo’lgan Oltintoshni xorazmshoh unvoni bilan 
hukmdor qilib tayinladi
1
. Mahmud Oltintosh ko’p jihatdan mustaqil 
siyosat yurgizishga harakat qilgan bo’lsada o’zining butun hukmdorligi 
davrida G’aznaviy sultonlar, avval Mahmud, keyin esa Ma’sudning 
vassali hisoblangan hamda harbiy yurishlar davrida G’aznaviylar 
qo’shini Xorazm qo’shinlari bilan to’ldirib turgan. Xorazmning qo’lga 
kiritilishi Mahmud G’aznaviyning Movarounnahrdagi mavqeini 
yanada mustahkamlanishiga olib keldi. 
Abulqosim Mahmud davrida G’aznaviylar davlati musulmon 
olamining eng kuchli davlatiga aylandi. Bu davlatning hududi Mahmud 
G’aznaviyning harbiy yurishlari tufayli shimoliy va shimoli-g’arbiy 
Hindistondan Chag’aniyon va Xorazmgacha cho’zilgan bo’lib unga 
Eronning katta qismi ham kirgan edi.
2
O’z davrining iqtidorli sarkardasi 
va qattiqqo’l hukmdori bo’lgan Sulton Mahmud G’aznaviy 1030-yilda 
vafot etadi. Shundan so’ng Mahmudning vasiyati bilan ulug’ hojib Ali 
Qaro’g’li ibn Muhammadni boshchiligidagi bir guruh amaldorlar 
hukumdorning kichik o’g’li Muhammadni taxtga o’tqazadilar. Ammo 
1
Асқаров.A. Ўзбекистон халқлари тарихи. -T.: “Фан”, 1992. -Б.119. 
2
Эшов.Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012. -Б.181. 

---

46 
o’sha yilning o’zidayoq Mahmudning katta o’g’li Ma’sud taxtni 
ukasidan tortib olishga muvaffaq bo’ldi. 
Ma’sud G’aznaviy otasi tuzgan davlatni butunligicha saqlab 
qololmadi. Uning hukmdorligi davrida (1030-1041) G’aznaviylar 
davlati o’z qo’l ostidagi hududlarni birin-ketin qo’ldan chiqara borib, 
inqirozga yuz tuta boshladi. G’aznaviylardan davlatidan birinchi bo’lib 
Xorazm ajralib chiqdi. Uning hukmdori Mahmud Oltintosh rasman 
mustaqil ichki va tashqi siyosat yurgizgan bo’lsada, amalda Mahmud 
G’aznaviyga tobe bo’lib, unga ochiqdan ochiq qarshi chiqishga jur’at 
qila olmagan edi. 1032-yilda Xorazm hukmdori Mahmud Oltintosh 
vafot etadi. Shundan so’ng Ma’sud G’aznaviy Oltintosh vorislarining 
hokimiyatni cheklash choralarini ko’radi. Ya’ni, Xorazmshoh unvoni 
Ma’sud G’aznaviyning o’g’li Sulton Saidga berilib, Mahmud 
Oltintoshning o’g’li Horun esa Sulton Saidning Xorazmdagi vakili 
bo’lib qoldi. Bunday siyosat albatta, Horunning jiddiy noroziligiga 
sabab bo’lgan edi.
1034-yilda Horun ibn Oltintosh G’aznaviylarga qarshi isyon 
ko’tardi. U G’aznaviylardan mustaqil deb e’lon qildi va Qoraxoniylar 
bilan do’stona munosabat o’rnatib Xorazmni G’aznaviylardan mustaqil 
deb e’lon qildi va Sulton Ma’sud nomiga xutba o’qishni bekor qilish 
to’g’risida farmon berdi. Horun ibn Oltintosh o’sha yili katta qo’shin 
bilan Xurosonga yurish qildi. Lekin Sulton Ma’sud tomonidan sotib 
olingan kishilar Horun ibn Oltintoshni o’ldiradilar. Uni qo’llab-
quvvatlagan Qoraxoniylar yana Samarqandga qaytib ketadi. Shundan 
so’ng Sulton Ma’sud G’aznaviy Qoraxoniylar bilan muzokaralar olib 
boradi va shu yo’l bilan G’aznaviylar hokimiyatiga bo’lgan xavfni biroz 
kamaytiradi. 
Ammo G’aznaviylarning kelajakdagi yirik raqibi bo’lgan yangi 
sulola Saljuqiylarning siyosat maydoniga chiqishi ham aynan Ma’sud 
G’aznaviy davriga to’g’ri keladi. Mahmud G’aznaviyning ruxsati bilan 
shimoliy Xurosonga joylashib olgan Saljuqiylar bu davrga kelib 
G’aznaviylar uchun katta xavf tug’dira boshlagan edilar 1035-yilda 
Saljuqiylarning Xurosonga yangi hujumi boshlandi. 
Bu o’rinda ta’kidlash joizki Sulton Mahmud G’aznaviy umrining 
oxirlarida u tomonidan barpo etilgan va poytaxti G’azna bo’lgan davlat 
g’arbda Isfaxon va Kaspiy dengizidan sharqda shimoliy Hindiston, 
shimolda Xorazmdan, janubda Baljustongacha bo’lgan ulkan hududni 
o’z ichiga olib o’z davrining yirik musulmon davlatiga aylangan edi. 

---

47 
Ammo Sulton Ma’sud ibn Mahmud davlat boshqaruvi va harbiy 
harakatlarda otasi kabi qobiliyatlarga ega emas edi. Shuningdek o’sha 
davrdagi siyosiy vaziyat, sulolalar o’rtasidagi hududlar uchun o’zaro 
kurashlar ham Sulton Ma’sudga mamlakatni bir butunlikda saqlab 
qolish imkonini bermadi. Shu bois uning hukmdorligi davrida (1030-
1041) G’aznaviylar davlati o’z qo’l ostidagi hududlarni birin-ketin 
qo’ldan chiqara boshladi. 
G’aznaviylarning asosiy raqibi Saljuqiylar bo’ldi. 1035-yilda 
Niso shahrini egallagan bo’lsalar 1037-yilda ular Mari viloyatini 
egallab Bag’dod xalifasiga hokimiyatni boshqarish uchun yorliq 
berishini so’rab elchi jo’natdilar.
1
Keyingi 
yillarda 
Saljuqiylar 
To’g’rul 
boshchiligida 
G’aznaviylarga bir qancha zarbalar berib Xurosonning katta qismini 
egallab olishga muvaffaqt bo’ldilar. Shundan so’ng Sulton Ma’sud 
katta qo’shin bilan Saljuqiylar ustiga yurish qiladi. 1040-yilning may 
oyida Mari yaqinidagi Dandanakon degan joyda bo’lgan jangda Sulton 
Ma’sud qo’shini Saljuqiylar tomonidan tor-mor etildi. Mag’lubiyatga 
uchragan Ma’sud zo’rg’a qochib G’aznaga keldi va ko’p o’tmay 
fitnachilar tomonidan o’ldirildi. Taxtga Ma’sudning ukasi Muhammad 
o’tirdi. Lekin Ma’sudning o’g’li Mavdud (1041-1049) o’z 
xonadonining ilgarigi mavqeini tiklashga uringan bo’lsada, buning 
uddasidan chiqolmagan.
2
Asta-sekin o’z qudratini yo’qota boshlagan 
G’aznaviylar davlati XII asrning oxirlarida Afg’oniston hududlarida 
tashkil bo’lgan yangi davlat G’uriylar tomonidan butunlay tugatildi. 
Aniqrog’i 1186-yilda G’uriylar sulolasidan bo’lgan G’iyosiddin 
Muhammad qo’shini bu paytga kelib Panjob viloyati bilan cheklanib 
qolgan G’aznaviylar hokimiyatini uzil-kesil tor-mor qildi.